Səma şairinin faciəsi

Qapıdan girən kimi Cavid dünyasının zənginliyi ilə üz-üzə dayanırsan. Burada qorunan əşyaların hamısında Cavidlərin əlinin izi qalıb

İstiqlaliyyət küçəsi 8... Bu küçədə dahi Azərbaycan filosofu, görkəmli dramaturq, şair, maarifpərvər Hüseyn Cavid yaşayıb. Görkəmli ədib bu küçələrdə neçə illər addımlayıb. Ömrünün neçə ilini indi muzeyə çevrilən bu binanın otaqları arasında keçirib. Yox, bu adi ev olmayıb. Süfrəsi həmişə açıq olan, acılı-şirinli xatirələrin boylandığı bu evin qonaq-qarası əskik deyildi. Üzeyir bəy, Müslüm Maqomayev, Pənah Qasımzadə, Seyid Hüseyn, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad - o dövrün onlarla ziyalıları olub bu evin əziz qonağı. Əsərlərini yazarkən hey o baş-bu başa var-gəl edən Cavidin yaşadığı bu evin divarları arasında nə qədər maraqlı müzakirələr, ədəbiyyatın, teatrın, musiqinin inkişafına kömək edən sənət mübahisələri eşidilib. Bu otaqlardan böyük səhnəyə yollar salınıb. Bu binada Cavidlər xoşbəxt günlərinin sevincini birgə hiss ediblər, çətinliyi, sıxıntını birgə yaşayıblar. Cavidin "Knyaz", "Azər", "Peyğəmbər", "Siyavuş" kimi əsərləri bu mənzilin divarları arasında yazılıb. Bu divarlar arasında Cavid şeiriyyətinin qüdrəti ürəkləri titrədib. Bir-birinə həmdərd, həmfikir olan insan ömürlərinin ən xoş anları, duyğuları, sevinc və kədərləri bu lal divarlara sığınıb. Böyük dramaturq bu divarlar arasında "Dünya qoca bir səhnə demək" deyə yazıb.

Sonuncu izlər

Muzey üçün ayrılan otaqları gəzdikcə burda gördüyümüz hər şey böyük şairin həyat tərzindən, yaşayışından xəbər verir. Qapıdan girən kimi Cavid dünyasının zənginliyi ilə üz-üzə dayanırsan. Burada qorunan əşyaların hamısında Cavidlərin əlinin izi qalıb. Muzeyin elmi katibi Fəridə Quliyeva məlumat verir ki, adıçəkilən binanın 5 otağı Hüseyn Cavidin ev muzeyi üçün ayrılıb. Lakin bu otaqların hamısında Cavidlər yaşamayıb. Sadəcə, böyük dramaturq vaxtilə bu otaqlarda dərs deyib. 1920-ci ildə "Darül-müəllimin" adlanan Bakı Müəllimlər Seminariyası işə başlayan müəllimlərlə tələbələr bir ailə kimi yaxın olsunlar deyə, onların bir neçəsinə bu binada və həyətdə mənzillər vermişdi. Pənah Qasımov, Hüseyn Cavid, Camo Cəbrayılbəyli, Zahid Şıxməmmədbəyov, Şəfiqə Əfəndizadə bu binada qonşu idilər.

1981-ci ilin 21 iyulunda Azərbaycan KP MK-nın "Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında" qəbul etdiyi qərarda Bakı və Ќaxçıvan şəhərlərində Hüseyn Cavidin xatirə muzeyinin yaradılması, Bakı şəhərinin İstiqlaliyyət küçəsində Hüseyn Cavidin 1920-ci ildən 37-ci ilə qədər yaşamış olduğu 8 saylı evin fasadının təzələnməsi və xatirə lövhəsinin vurulması göstərilirdi. Mədəniyyət Ќazirliyinin 1991-ci il 16 aprel tarixli əmrinə əsasən, Hüseyn Cavidin hazırkı muzeyi 2002-ci il 24 oktyabr tarixində Heydər Əliyevin qərarı ilə açılıb. Muzeyin yaranmasında şairin qızı Turan Cavidin əvəzsiz xidmətləri olub.

23 oktyabr 2002-ci il tarixdə Heydər Əliyev "Hüseyn Cavidin 120 illik yubileyi haqqında" sərəncam imzalayıb. 24 oktyabr 2002-ci il tarixdə - Hüseyn Cavidin 120 illik yubileyi günündə Heydər Əliyev şairin ev muzeyinin lentini kəsib.

2004-cü ildə Turan xanım vəfat etdikdən sonra muzeyə filologiya elmləri namizədi Gülbəniz Babaxanova rəhbərlik edir. Muzey 3 ekspozisiya, 1 fond və 2 kabinetdən ibarətdir.

Muzeyə gələn hər bir adam girişdəcə Cavidlər dünyasına daxil olur. Ekspozisiyada 600-dən artıq eksponat qorunur. Bu eksponatlar içərisində Cavidlər ailəsinə məxsus məişət və geyim əşyaları, Hüseyn Cavidin müxtəlif illərdə çap olunmuş əsərləri, şəxsi kitablar, ailə fotoları, afişa və fotolar, Ərtoğrul Cavidin istifadə etdiyi kitablar, bəstələdiyi musiqi əsərlərinin notları, daha sonra vallar, müxtəlif sənədlər, məktublar saxlanılır. Divarda şair həbs olunandan sonra dərhal götürülmüş barmaq izlərinin şəkli var. Bu, Caviddən yadigar qalan sonuncu izlərdir. Muzeyin divarlarında həmçinin Sibirdə sürgündə olarkən Mişkinaz xanıma yazdığı məktubların saralmış nüsxələri yer alıb. Eyni zamanda, muzeydə Turan Cavidin fəaliyyəti ilə bağlı materiallar da var. Hüseyn Cavidin yazı masası, Mişkinaz xanıma məxsus tikiş maşını, radioqəbuledici, yemək masası, köhnə sandıq muzeydə əziz xatirə kimi qorunur.

Həbsdən sonra şairin evindəki bütün əşyalar müsadirə olunub. Ona görə də başqa muzeylərdə qorunan yataq dəstinə burada rast gəlməzsən. Qalan şeyləri isə sonradan Turan xanım soraqbasoraq gəzərək tapıb və muzeyə gətirib. Şairdən təkcə qalan yazı masasının üstündəki eynəyi, külqabı, tütün qabları, mürəkkəb qabı, pero və bir neçə yarımçıq əlyazmasıdır.

Bir otaq məxsusi olaraq Cavidin iş otağı - repressiya otağı kimi ayrılıb. Bu otaqda Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadənin "1937-ci ilin repressiya qurbanları" əsəri və V.Ucatayın "Zordan üstün" əsəri təkcə Hüseyn Cavidə deyil, həm də Azərbaycanın digər repressiya qurbanlarına həsr olunub. Cavid üçün açılan 24938 nömrəli "Delo" da muzeydədir.

Muzeyin fonetekası da Hüseyn Cavidə həsr olunmuş yeni radio, televiziya verilişlərinin, video və audio kasetlərin, müsahibələr və səhnə tamaşalarının lent yazıları hesabına daim zənginləşir.

Xoşbəxt günlər...

Bu otaqlarda Pənah Qasımov, Üzeyir bəy, Müslüm Maqomayev tez-tez yığışarmış. Pənah bəy, Üzeyir bəy və Müslüm bacanaq imiş. "İblis" operasının başa çatmayan ilk parçaları məhz bu otaqda səslənib. Cavid pyeslərindən birinə opera yazmağı çoxdan arzulayırdı. Muğamdan da yaxşı başı çıxırdı. Tiflisdə olarkən Seyid Şuşinski ilə bir məclisdə olmuşdu. Seyid Cavidin bir neçə qəzəlini ifa eləmişdi. "Şeyx Sənan"da Kor ərəbin qəzəli xüsusən ürəyinə yatmışdı. Konsertlərdə, məclislərdə çox oxumuşdu. Opera yazmaq fikri isə onun başına Pənah Qasımovla qonşuluqda yaşadığı illərdə gəldi. Məhz bir yerə yığışdığı vaxtlarda ya "İblis"i, ya "Şeyx Sənan"ı opera səhnəsində görmək fikri başına girmişdi.

Ailəvi bayramlarda da bir yerdə olardılar. Oktyabr ayı Cavidlər ailəsi üçün xüsusilə əzizdir. Şair 24 oktyabrda doğulub. Ailənin ilki Ərtoğrol 19-cu ilin 22 oktyabrında, Turan xanım isə 23-cü ilin 2 oktyabrında anadan olub. Cavid uşaqlarının təvəllüd tarixlərini Şəmsəddin Sami bəyin "Qamusu türki"sində qeyd edib.

Cavidi dostları ilə təkcə ədəbiyyat, sənət söhbətləri qovuşdurmurdu, onlar nərd oynamağı sevirdilər. Cavid uduzmağı heç xoşlamazdı. "Sə-birlər" dalbadal gələndə əsəbiləşərdi. Muzeydə qorunan nərdtaxta da elə həmin oyunların yadigarıdır.

Xəzər sahilində bir-birinə qonşu olan bağlarda dincələn Cavid, Əhməd Cavid, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rzagilin ailələri hər axşam şeir süfrəsinə yığışardılar. Hələ onda xoşbəxt idilər. Qabaqda onları gözləyən faciələrdən, ayrılıqlardan xəbərsiz yaşayırdılar.

Çətin günün dostları

Bu otaqlardakı masanın arxasında mehriban ailə üzvləri - Hüseyn Cavid, Mişkinaz xanım, Ərtoğrol və Turan xanım hər gün səhər, nahar, axşam yeməyinə əyləşərdi. Onda çox xoşbəxt idilər. Qarşıda onları nələr gözlədiyini bilmirdilər. Taleyin öz yazısı varmış. Səadət dolu, şirin nəğmə kimi başlanan bu xoşbəxt ailə həyatı bir gün taleyin hökmü ilə də oxunub bitdi.

Mişkinaz xanım Cavidin həmfikiri, dərd ortağı, arxası idi. Savad baxımından ayrı-ayrı adamlar olsalar da, onları ümumi bir həssaslıq, qayğıkeşlik birləşdirirdi. Cavid görürdü ki, sadə bir kəndli qızı daxili hissiyyatı hesabına onu çox-çox ədəbiyyat adamından yaxşı başa düşür. Mişkinaz xanım ən dəyərli bir evin sahibəsi, ən qiymətli bir adamın həyat yoldaşı, oğul-qız anası, bəxtəvər bir qadın idi.

Cavid ömür boyu təzyiqlərə məruz qaldı. Onu qınayırdılar ki, zamanın nəbzini tuta bilmir. Azərbaycan mövzusunda az əsər yazdığına görə ittiham edirdilər. Ona pantürkist damğası vurmuşdular. Cavid yazdığı əsərləri ilə "Mən sizə nəşə, şətarət vermək istəyirəm. Hər şeyi nəşə ilə yapın. Daima gülün, əylənin. Fəqət gül dərmək üçün tikanlara dayanmalı, yaşamaq üçün ölməli, istirahət üçün əziyyətə qatlanmalı. Cavidin həmvətənlərinə demək istədiyi başlıca fikir bu idi.

Ancaq bu fikirləri təhrif edirdilər. Xain əllər öz işini görür, pis niyyətli insanlar məqsədlərinə çatır. Cavidi də gedər-gəlməz yolun yolçusuna çevirirlər. Bir gün Müşfiqin, Əhməd Cavadın, Seyid Hüseynin qapısını döyən qara əllər onların da qapılarını döyür, isti yuvalarını dağıdır...

Həmin gecə... Yemək otağındakı stolun süfrəsinin altında qaldığından masanın gözləri istifadə edilmirmiş. Cavid müxtəlif qaralamalarını o siyirtmələrə doldururmuş. Həmin müdhiş gecədə axtarış aparılarkən əlyazmaların süfrənin altında olacağı heç kəsin ağlına gəlməyib. Xoşbəxt təsadüf nəticəsində Cavid əlyazmalarının bir qismi beləcə xilas olunub. "Knyaz" və "Azər" poemasını biz bu gün həmin xoşbəxt təsadüfün hesabına oxuyuruq.

Şairin digər əlyazmalarını isə götürərək məhv ediblər. "Otello", "Çingiz xan", "Telli saz", "İblisin intiqamı" kimi əsərlərin adı qalsa da, özü qalmayıb. Bəlkə də məhv edilən həmin əsərlərin içərisində adları məlum olmayan çoxlu əsərlər də olub. Hüseyn Cavidin əldə yalnız 13 dramı, "Azər" poeması və "Bahar şəbnəmləri" adlı şeirlər məcmuəsi qalıb.

Əzablı günlər

1937-ci il iyunun 4-dən 5-nə keçən gecə Hüseyn Cavid elə bu evdəcə həbs olunur. 2 ildən sonra isə Sibirə sürgün edilir. Cavidin ömrü 1941-ci il dekabrın 5-də İrkuts vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko kəndində bitir. 1956-cı ilə qədər adı və əsərləri yasaq olunan şair bir də vətənə 82-ci ildə 100 yaşının tamamında qayıda bilib. 1941-ci ilə qədər isə sevimli Mişkinazına quş qanadlı məktublar ünvanlanıb. Daşkənddən yazdığı məktubların birində: "Sevgili Mişkinaz, bu gün bizi Alma-ataya doğru aparırlar. Salamətəm. Səni və uşaqları öpürəm" - deyə yazırdı.

Cavid həbs olunandan sonra Mişkinaz xanım tikiş fabrikinə işə düzəlir. İndi muzeydə əziz xatirə kimi qoyulan tikiş maşını bu ailənin çörək ağacına çevrilib. Sonra çətin və əzablı günlər yenə də davam edir. Mişkinaz xanım ərinin uzaq səfərdən qayıdacağı günü gözləyə-gözləyə yaşayır. "Mən ümid edirdim ki, Cavidim gələcək, yaralı ürəyimə təsəlli verəcək. Göz yaşımı siləcək. Keçirdiyim günləri qələmə alacaq. Əfsus ki, o yola gedən gəlməz imiş. Xoşbəxt ailəmizi, şöləli yanan çırağımızı görünməz xain əllər dağıtdı, qara nəfəslər üfürüb söndürdülər".

Mişkinaz xanımla Cavid 19 il bir yerdə mehriban yaşadılar. 4 il sürgündən sonra isə vəfalı qadın ömür-gün yoldaşının dünyanı tərk etməsi xəbərini aldı. Mişkinaz xanım onun ölümünə inanmadı. Uzun illər Cavidin qayıdacağı ilə bağlı qəlbinin dərinliklərində ümid işığı saxladı. Gecə-gündüz uşaqlarla birlikdə onun yolunu gözlədi... Ancaq dərd bu ailənin yaxasını tanıdığından onlardan əl çəkmədi. Ərinin ardınca sevimli oğlu Ərtoğrol 24 yaşında xəstəlikdən vəfat etdi. O, bu dərdlərə 1976-cı ilə qədər tab gətirə bildi. Mişkinaz xanım Caviddən sonra 20 il yaşadı, 74 yaşında dünyasını dəyişdi. 6 il də möhlət olsaydı, o, Cavidin təzədən Bakıya "qayıdış"ını görəcəkdi.

1982-ci ildə Heydər Əliyevin qərarı ilə Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi münasibətilə cənazəsinin Sibirdən Vətənə qaytarılması haqqında qərar qəbul edildi. Böyük şair cənazəsi Vətənə gətirilən yeganə repressiya qurbanı kimi tarixə düşdü.

Sınıq, illərin əzabından yorğun düşən qəlbinə heç olmasa təsəlli olsun, deyə o günü görmək Mişkinaz xanıma qismət olmadı. Sevimli Turanını tək qoyaraq nigaran-nigaran dünyanı tərk etdi. Turan xanım bu ocağın qeyrət yükünü çəkməyi ömürlük boynuna götürdü. Ailə qurmaq, oğul-uşaq sahibi olmaq haqqında düşünmədi. Cavidlər nəslinin mühafizəçisinə çevrildi. Atasının ev muzeyinin yaradılmasına nail oldu. Cavidin və Ərtoğrolun it-bata düşən əlyazmalarını soraqladı, tapdıqlarını kitab şəklində nəşr etdirdi. Onların xatirəsini əbədiləşdirmək üçün tədbirlər keçirdi. Doğum-ölüm günlərinin anılmasına çalışdı. Əzizlərinin yarıda qırılan ömürlərinin, ruhlarının bu tədbirlərlə, kitablarla, cansız əşyalarla gerçək dünyaya qayıtmasına çalışdı.

Bu gün də muzeyin rəhbərliyi və əməkdaşlarının Hüseyn Cavidin xatirəsinin qorunması üçün gördükləri işlərlə tanış olduqca bir daha başa düşürsən ki, böyük dramaturq "Beni öldürsələr də ben yaşarım" misrasını təsadüfən yazmayıb.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2010.- 27 oktyabr.- S. 9.