Bütün zamanların dahi bəstəkarı

Üzeyir Hacıbəyli xalqımızın musiqi mədəniyyətinin inkişafında yeni mərhələ açan dahi sənətkardır. O, Azərbaycan milli operasının banisi olmaqla, dünya mədəniyyəti xəzinəsini parlaq incilərlə zənginləşdirib

Sentyabrın 18-i dahi bəstəkarın 125 illik yubileyi qeyd olunur. Bu ümumilikdə Azərbaycanda maarif və mədəniyyət məşəli yandıran, çox sevdiyi doğma vətənində musiqi təhsili, maarifi və təbliğatı işində öndər olan, böyük milli kadrlar ordusu yaradan, musiqi incəsənətimizin dünya səviyyəsinə çıxmasına nail olan bir insanın doğum günüdür.

Qori illəri

Üzeyir Hacıbəyli kənd mirzəsi ailəsində doğulub. Valideynləri Ağcabədidən Şuşaya köçdükdən sonra ilk təhsilini buradakı ikisinifli rus-türk məktəbində alıb. Şuşanın zəngin musiqi-ifaçılıq ənənələri Hacıbəyovun musiqi tərbiyəsinə müstəsna təsir göstərib. Onun ilk müəllimi Azərbaycan musiqisinin gözəl bilicisi, dayısı A.Əliverdibəyov olub. Gənc Üzeyir ilk təhsilini Şuşada, H.Vəzirovun müdir olduğu ikiillik rus-tatar məktəbində alıb. Sonra o, Şuşadakı mədrəsədə ərəb-fars dillərini öyrənib. 1899-cu ildə isə o, rus-tatar məktəbini əla qiymətlərlə bitirib və elə həmin ildə də təhsilini davam etdirmək üçün Qori Müəllimlər Seminariyasının aşağı hazırlıq sinfinə daxil olub. Burada dini mənsubiyyətinə görə müsəlman uşaqlarının oxuduğu "Tatar şöbəsi"ndə müstəsna hal olaraq iki hazırlıq sinfi yaradılıb. Üzeyir Hacıbəyli aşağı hazırlıq sinfinə qəbul edilib. Bu sinfi müvəffəqiyyətlə bitirən Ü.Hacıbəyli və digər tələbə yoldaşları Ə.Terequlov, M.Maqomayev, Z.Hacıbəyov və b. 1900-cu ilin sentyabrından yuxarı hazırlıq sinfində oxumağa başlayıblar.

Qori Sminariyasında oxuduğu illər gənc Üzeyirin yalnız bədii təfəkkürünün inkişafında, maarif və elm yolunda ciddi addım atmasında deyil, həm də dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayıb.

Seminariyadakı təhsil illərində o, səylə oxuyub, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri ilə tanış olub. Burada başqa dərslərlə yanaşı solo və xor mahnıları, musiqi nəzəriyyəsi tədris edilir, tələbələrdən ibarət simli orkestr də fəaliyyət göstərirdi. Seminariyada oxuduğu illər ərzində təhsil ocağının ictimai işlərində və musiqi həyatında yaxından iştirak edən Üzeyir bəy tələbə yoldaşları-M.Maqomayev, Ə.Terequlov, İ.Suxarev, P.Maliçevski və b. ilə birgə bu orkestrdə çalışıb, xorda oxuyub. Ümumiyyətlə, o, dərsdən sonra bütün musiqi məşğələlərinə gəlir və rus klassik musiqisinin ən gözəl nümunələri ilə tanış olurdu. Müəllimlərin, tələbə yoldaşlarının məhəbbətini qazanan Üzeyir bəy seminariyada hamının sevimlisinə çevrilərək ən yaxşı tələbələrdən biri kimi hörmət qazanıb. Musiqi fənnlərinə - xora, solfecioya, musiqi ədəbiyyatına böyük həvəs göstərən Üzeyir, təhsil illərində tətil vaxtı tez-tez Tiflisə gedir, orada simfonik orkestrin konsertlərini dinləyir, opera tamaşalarına baxırdı. Boş vaxtlarında rus və Qərbi Avropa klassik musiqi əsərlərini mənimsəməklə, üç musiqi alətində - skripkada, violençeldə və baritonda çalmağı öyrənib.

“Tatar şairi”

Üzeyir bəy 1903-cü ildə Tiflisdə nəşr edilən "Şərqi-rus" qəzetində dərc etdirdiyi "Dəllək" adlı ilk felyetonunu məhz seminariyada oxuyarkən yazıb. Bundan başqa rus ədəbiyyatını əsaslı surətdə öyrənən Üzeyir bəy Krılov, Puşkin, Turgenev, Qoqol, Çexov kimi dünya şöhrəti qazanmış klassik yazıçıların, Russo, Uşinski, Flober kimi məşhur pedaqoqların əsərləri ilə tanış olub. Xüsusilə, Qoqolun dahiyanə yazılmış əsərlərini sevə-sevə oxuyub, onun satirasını və yumorunu yüksək qiymətləndirib. Hətta seminariyanı bitirib publisistik fəaliyyətinə başladığı dövrlərdə də yenidən Qoqolun yaradıcılığına müraciət edərək, onun "Şinel" povestini tərcümə edib və 1909-cu ildə "Tərəqqi" qəzetində dərc etdirib. Ü.Hacıbəyovlinin şəxsiyyətinə böyük hörmət bəsləyən, onun elmi-ədəbi fəaliyyətinə yüksək qiymət verən C.Məmmədquluzadə tərcüməni çox bəyənib, N.V.Qoqolu Azərbaycan oxucularına tanıtdırmaqda Üzeyir bəyin zəhmətinin böyük faydası olacağını bildirib.

Üzeyir bəy Qori Seminariyasında oxuduğu illəri xatırlayaraq yazırdı: "Mən seminariyanın ikinci klasında idim ki, il yarımdan sonra müəllim olacaqdım. Yazı imtahanı olmaq üzrə "Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm" sərlövhəsi təhtində bir məqalə yazmağı bizə əmr etdilər. Mən yazdım ki, məktəblərimiz üçün ana dilində tədris olunmaqdan ötrü dərs kitabları tərtib edəcəyəm. Bunun üçün osmanlı və rus kitablarından istifadə edib, hesab, coğrafiya və sair elmləri öz dilimizə tərcümə edəcəyəm. Mənim bu fikrim direktorun xoşuna gəlməmişdi. Məni çağırıb dedi: "Müəllimlər sənin yazdığına üç nömrəsi qoyubdular, amma mən 2 qoyuram. Çünki qanmıram ki, sən nə deyirsən".

Gələcəkdə ana dilində dərslik dərc etdirmək istəyən Üzeyirin bu arzusu müəllimlərə xoş təsir bağışlaya bilməzdi. Buna görə də onun yazısına "üç" qiymət vermişdilər. Hətta "Ana dilində danışdığı üçün..." ona töhmət də elan etmişdilər.

Seminariyada təhsil alan Ü.Hacıbəyliyə aid 1422 saylı şəxsi qovluqda bir çox xasiyyətnamə mühafizə edilir. Bu xasiyyətnamələrdə onun kitab oxumağa, şəkil çəkməyə böyük maraq göstərdiyi, şer yazdığı, Azərbaycan dilində yazılmış məqalələri rus dilinə və əksinə bacarıqla tərcümə etdiyi haqqında qeydlər edilib, çox çalışqan, daha səmimi və qabiliyyətli olduğu yazılıb. Üzeyir bəy seminariyanın 25 illiyinə həsr edilmiş şer də yazıb. Hətta sinifdə "Tatar şairi" adı ilə tanınırdı.

5 iyun 1904-cü ildə - Üzeyir bəyin seminariyadakı son təhsil ilində - verilmiş xasiyyətnamədə onun gələcəkdə dahi bir şəxsiyyət olacağı haqqında yazılıb: "...Ü.Hacıbəylidən mükəmməl müəllim, gözəl musiqiçi çıxacaq". Xasiyyətnamədə yazılmış sözlər özünü doğrultdu.

Seminariyadan müəllimliyə

Seminariyaya qəbul olunanlar dövlət hesabına oxumaqla yanaşı, beş il təhsil almalı və bir o qədər müddət də xalq məktəblərində müəllimlik etməli idilər. Buranı bitirən hər kəsə, o cümlədən, Üzeyir bəyə seminariyanın beşillik təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurmasını təsdiqləyən şəhadətnamə (əsli Leninqrad Dövlət Tarix Arxivindədir) təqdim edilib və ibtidai kənd məktəbi müəllimi adı verilib.

Bundan sonra da Üzeyir bəy Hadrut kənd məktəbinə müəllim təyin olunub. Bir il burada uşaqlara rus dilini, hesabı, musiqini və digər fənnləri tədris edən Üzeyir Hacıbəyli, 1905-ci ildə erməni-müsəlman münaqişəsi başladığı üçün Bakıya gəlir. Əvvəlcə o, Bayılın Bibi-heybət qəsəbəsində fəhlə uşaqlarına, sonra isə "Səadət" xeyriyyə cəmiyyətinin "Səadət" məktəbində rus dili, hesab və təbiət fənlərindən dərs deməyə başlayır.

1907-ci ildə Bakıda Azərbaycan türkcəsində "Hesab məsələləri" və "Mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin türki-rusi və rusi-türki lüğəti"ni nəşr etdirib.

Xalq mahnılarının nümunələrini nota köçürən Üzeyir bəy, özünün də həmin səpgidə ilk orijinal əsərlərini bəstələməyə başlayıb. Hətta Ü.Hacıbəyovlinin ev muzeyinin mərhum direktoru R.Xəliliov xatirələrində deyirdi ki, seminariyanın rəhbərliyi Üzeyir bəyin bu nadir istedadını nəzərə alaraq, onun 1903-cü ildə Qoridə bəstələdiyi musiqi parçalarının not dəftərini Parisin beynəlxalq sərgisinə təqdim etmiş və bu musiqi parçaları orada layiqincə dəyənləndirilib.

Şərqdə ilk opera

Üzeyir bəy bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlayıb. O, "Kaspi", "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni İqbal" qəzetlərində və "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Ordan-burdan", "O yan-bu yan" və s. başlıqlar altında "Ü", "Filankəs", "Behmankəs" və s. gizli imzalarla dövrün mühüm ictimai-siyasi, maarifçilik məsələlərinə dair çoxlu məqalə, felyeton və satirik miniatürlər dərc etdirib.

Dahi bəstəkarın 1908-ci il yanvarın 12-də (yeni üsulla 25-də) Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında göstərilən "Leyli və Məcnun" operası ilə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin əsası qoyulub. Hacıbəyli operanın librettosunu Füzulinin eyni adlı poeması əsasında yazıb.

Üzeyir bəy 1909-1915-ci illərdə bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan" , "Rüstəm və Söhrab" , "Şah Abbas və Xurşudbanu" , "Əsli və Kərəm", "Harun və Leyla" (1915) muğam operalarının librettosunu xalq dastanları və rəvayətlər, Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin motivləri əsasında yazıb. O, "Leyli və Məcnun"dakı üslub xüsusiyyətlərini və estetik sənət prinsiplərini sonrakı operalarında da davam etdirib.

Xalq dastanı əsasında bəstələdiyi "Əsli və Kərəm" operasında Ü.Hacıbəyli muğamatla bərabər aşıq musiqisindən də istifadə edib.

Üzeyir bəy Azərbaycanda musiqili komediya janrının yaradıcısıdır (komediyalarının mətnini də özü yazıb). Onun "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan” musiqili komediyalarında inqilabdan əvvəlki Azərbaycan məişəti, xalq adət və ənənələri dolğun əksini tapıb. Ü.Hacıbəyli 1911-ci ildə musiqi təhsilini artırmaq üçün Moskvaya gedib, həmin il burada filarmonik cəmiyyətin musiqi kurslarında, 1913-cü ildə isə Peterburq konservatoriyasında oxuyub. Peterburq dövrü Hacıbəylinin yaradıcılığında mühüm rol oynayıb, o, "Arşın mal alan" musiqili komediyasını məhz burada yazıb. Dahi bəstəkarın "Arşın mal alan" musiqili komediyası ingilis, alman, Çin, ərəb, fars, polyak, Ukrayna, belorus, gürcü və s. dillərə tərcümə edilib.

Ü.Hacıbəyli 1921-ci ildə Bakıda azərbaycanlı tələbələr üçün ilk musiqi məktəbini - Azərbaycan Dövlət Türk Musiqi Məktəbini təşkil edib. 1926-cı ildən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında fəaliyyət göstərən Üzeyir bəy burada nəzəriyyə, harmoniya, Azərbaycan musiqisinin əsasları fənlərindən dərs deyib, konservatoriya yanında ilk çoxsəsli Azərbaycan xor kollektivini yaradıb.

Dahi bəstəkar 1927-ci ildə Müslüm Maqomayev ilə birgə ilk "Azərbaycan Türk el nəğmələri" məcmuəsini nəşr etdirib. 1931-ci ildə isə Azərbaycan Radio Komitəsi yanında ilk notlu xalq çalğı alətləri orkestri təşkil edib.

1937-ci il aprelin 30-da Azərbaycan Opera və Balet Teatrında ilk dəfə tamaşaya qoyulan "Koroğlu" operası (librettosu H.İsmayılov və M.S.Ordubadinindir) Ü. Hacıbəyli yaradıcılığının zirvəsini təşkil edir. Azərbacan opera sənətinin incilərindən sayılan bu operada Üzeyir bəy ilk dəfə olaraq klassik opera formasına riayət edərək bitkin ariyalar, kütləvi xor səhnələri, müxtəlif ansambllar, balet nömrələri yaradıb.

O, "Koroğlu" operasında simfonik orkestrin tərkibinə Azərbaycan xalq musiqi alətlərini daxil edərək orkestrin rəngarəng səslənməsinə nail olub.

Ü.Hacıbəyli həm də böyük musiqişunas alim idi. O, müasir Azərbaycan elmi musiqişunaslığının əsasını qoyub, musiqiyə dair çoxlu məqalələr yazıb, tədqiqatlar aparıb. Bu gün 125 illik yubileyini təntənə ilə qeyd etdiyimiz Üzeyir bəy Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaradan dahi bəstəkardır. Böyük bəstəkarın tələbələri “Üzeyir müəllim olmasaydı, biz də olmazdıq"- deyə həmişə etiraf ediblər. Onlar bu sözləri bütün həyatları boyu özlərinin yaradıcılıq epiqrafına çevirərək Azərbaycan musiqi sənətinə sanballı töhfələr veriblər. Üzeyir bəyin dəyərli irsi təkcə bu gün deyil, bütün zamanlar üçün Azərbaycan xalqının mənəvi xəzinəsi, milli-mənəvi dəyəri rolunu qoruyub saxlayacaq.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2010.- 18-20 sentyabr.- S. 8.