Təzə tapılan felyeton Hacıbəyovun deyilmiş...

Ötən əsrin əvvəllərində satirik şeirləri, məqalə, felyeton, dram əsərləri, publisistik yazıları ilə mətbuata gələn Məmmədəli Nasirin "Seçilmiş əsərləri"ni nəşrə hazırladığım arada internet saytlarının birində "Üzeyir Hacıbəyovun felyetonu tapılıb" başlığı altında bir xəbər diqqətimi cəlb etdi. Yazıda Üzeyirşünas S.Oarabağlı iddia edirdi ki, bu, "Molla Nəsrəddin" jurnalının 7 noyabr 1927-ci il 45-ci sayında dərc olunmuş "On il" felyetonudur. Bəs həqiqət necədir?

Əslində haqqında bəhs olunan felyetonun müəllifi 1912-ci ildən mətbuata gələn, irəvanlı müxbir, yazıçı-publisist, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin nümäyəndələrindən biri olan Məmmədəli Nasir Hacı Məhəmmədzadə İrəvanidir. Və burada onu da qeyd etməyi vacib bilirik ki, M.Nasir adı çəkilən jurnalda dərc olunmuş "Səmərələşdirmə" (J927, N35),"Bibiheybət məktubları" (1927, N38), "On il" (1927, N45), "8 Mart, yaxud arvad bayramı" (1928, N9) felyetonlarını məhz Mirzə Cəlilin sifarişi ilə yazıb.

Təvazökarlıqdan kənar səslənməsin, bu sətirlərin müəllifi uzun illər XX əsrin əvvəllərində Bakıda, İrəvanda və Tiflisdə dərc olunmuş bir sıra dövri mətbuatda Məmmədəli Nasirin ədəbi mühiti, həyat və yaradıcılığı ətrafında ciddi araşdırmalar aparmışdır. Nəticədə bir çox gizli imzaları ("Qarınqulu bəy", "Şeytan", "Zaqatalalı", "Fil-fil", "Azərbaycanlı", "Görən" və s.) ilə yanaşı onun "Bir nəfər" imzası ilə qələmə aldığı yazılarını da aşkara çıxartmışdır. Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki, "Molla Nəsrəddin" jurnalında 1923-cü ildən nəşrin sonunadək "Bir nəfər" imzası ilə dərc olunmuş felyeton, məzhəki xəbər, elanların müəllifi Məmmədəli Nasirdir. Biz bu araşdırmaların nəticəsi olaraq vaxtaşırı elmi-publisistik məqalələrlə çıxışlar etmişik.

Hörmətli S.Qarabağlıya da məlumdur ki, o dövrdə bir gizli imza ilə bir neçə müəllif, bir müəllif isə bir neçə gizli imza ilə mətbuatda çıxışlar etmişdir. Bu halların ikisi də M.Nasirin jurnalistika yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Apardığımız araşdırmalardan aydın olmuşdur ki, o zaman dövri mətbuatda "Bir nəfər" imzası ilə Üzeyir Hacıbəyov, Əkbər Əliyev və Məmmədəli Nasirin (hələ şəxsiyyəti araşdırılmamış neçə müəllifin) məqalə və felyetonları dərc olunmuşdur. Bu baxımdan biz 1912-ci ildən başlayaraq "İqbal", "Yeni İqbal", "Səda-yi-həqq", "Azərbaycan" və başqa mətbuat orqanlarında "Bir nəfər"lə dərc olunmuş yazıları M.Nasirə aid etməmişik. Çünki bu yazıların əksəriyyətində publisist Ü.Hacıbəyovun ruhu, dəst-xətti aydın görünür.

Ömrünün 60 ildən çoxunu Azərbaycan mətbuatının yaranması və inkişafına həsr edən yazıçı-publisist, dramaturq M.Nasirin gizli imzalarını tədqiq edərkən həmin yazıları dil və üslub cəhətdən öyrənilmiş, həyatından bizə məlum olan faktların açıq imzası ilə dərc etdirdiyi məqalələrində aşkar olunmuş, nəhayət, vaxtilə müəllifin özü ilə söhbətlərimizdən bütün bunlara aydınlıq gətirilmişdir. Son olaraq qeyd etmək istərdik ki, Məmmədəli Nasirin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı monoqrafiya və yazıçının "Seçilmiş əsərləri" çapa hazırlanır. Bir çox əsərləri kimi M.Nasirin "On il" felyetonu da monoqrafiyada təhlil olunmuş, "Seçilmiş əsərləri"nə daxil edilmişdir.

Dahi bəstəkar, yazıçı-publisist Üzeyir Hacıbəyovu heç kəslə səhv salmaq mümkün deyil. Eləcə də Azərbaycan mətbuatının yaranması və inkişaf etdirilməsində az və ya çox dərəcədə xidməti olan sənətkarların da haqqını, zəhmətini kölgədə qoymaq ən azından insafsızlıqdır.

Səadət Qarabağlıdan fərqli olaraq nə üçün iddia edirik ki, "On il" felyetonu məhz Məmmədəli Nasirin qələmindən çıxıb.

1. "Felyetonda adı çəkilən Azərbaycanın ilk aktrisalarından Göyərçin xanım (Gövhərxanım Əliyeva, aktrisa - Ş.N) Ü.Hacıbəylinin əsərlərinin qadın qəhrəmanlarından Leyli, Əsli, Gülnaz rollarını oynamışdır. Ona görə də Göyərçin xanımın taleyinə Üzeyir bəy biganə qala bilməmiş, aktrisaya olan təzyiqlər, təhlükələr böyük sənətkarı hər zaman narahat etmişdir. Heç təsadüfi deyildir ki, Göyərçin xanımın başına gələn əhvalatları Üzeyir bəy Hacıbəyli özünün "On il" felyetonuna da gətirmişdir."

Felyetonda Göyərçin xanımla bağlı olan abzasa diqqət edək:

"Əgər xatirinizdə qalmışdırsa, on il bundan qabaq bir Göyərçin xanım var idi. Rəvayətə görə bu xanım türk idi. Ancaq özü türk ola-ola nə Fatimeyi-Zəhradan utanmayıb, düşərdi şəhərbəşəhər bığıburma kişilər ilə bu teatroların canına. Nədir-nədir, mən oyun çıxaracam. Hətta bu xanım bir dəfə də irəvana gəlib çıxmışdı. Burada onun türk xanımı olduğunu bilən qeyrətli cavanlarımız cuşə gəlib, onu səhnədə oynadığı zaman öldürmək istəmişdir. Ancaq arzularına çata bilməmişdilər. O zaman eşitdiyimizə görə Bakı qoçuları da bu fikirdə imiş".

Felyetonda "Göyərçin xanımın başına gələn əhvalatlar" bunlardı. Yuxarıdakı parçada qaraladığımız cümlə onu deməyə əsas verir ki, həmin dövrdə İrəvanda yaşayan M.Nasirdi və şəhərin ictimai-siyasi həyatında iştirak edən 18 yaşlı cavan qələm sahibi gözü ilə gördüyü, şahidi olduğu hadisəni yada salaraq, qələmə aldığı mövzu ilə səsləşdiyindən felyetona daxil edib. "O zaman eşitdiyimizə görə Bakı qoçuları da bu fikirdə imiş." Yəni dindarların,"arvad- uşaq qeyrəti çəkən" qoçuların Göyərçin xanımı qətlə yetirmək istəmələri xəbəri bütün Qafqaza, o cümlədən İrəvana da gəlib çatmışdı. Bir sözlə, Göyərçin xanımla bağlı əhvalat 1917-ci ildə İrəvanda baş vermiş, 1927-ci ildə Bakıda, "Kommunist" qəzetində çalışan Məmmədəli Nasirin qələmə aldığı felyetonda yerinə düşmüşdü.

2. Tədqiqatçı xanım M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın məsul əməkdaşı Səidə xanım Abdullayevanın "yazının Üzeyir bəyə məxsus olduğunu o da təsdiqlədi", fikrinə söykəndiyini qeyd edir. Burdaca qeyd edək ki, ərəb qrafikasına bələd olmadığımız vaxtlarda Səidə xanımın köməyindən biz də bəhrələnmişik. O zaman mətbuat səhifələrində bəzi gizli imzalarla dərc olunmuş yazıları araşdıranda, görəsən, bu M.Nasirin yazısıdırmı, deyə tərəddüd etdiyimiz vaxtlarda Səidə xanım deyirdi ki, bunu hər kəsdən yaxşı siz bilərsiniz. İndi çətin ki, S.Allahverdiyeva "On il" felyetonunun Üzeyir bəyə məxsus olması hökmünün məsuliyyətini dərk etməmiş olsun. Və bundan sonra israrla "burada Üzeyir bəy üslubu, Üzeyir bəy baməzəliyi, Üzeyir bəy istehzası, Üzeyir bəy satirası aydın surətdə özünü göstərir", deyirsiniz. Hörmətli tədqiqatçı, bu jurnalda çıxış edən müəlliflər "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinə məxsus olan qələm sahibləri kimi onun təbinə, məcazına, dilinə uyğun yazıblar. Elə uzun illər tədqiqatçıların araşdırmalarında çətinlik yaradan və səhvə, yanılışlığa gətirib çıxaran səbəblərdən başlıcası eyni gizli imzadan bir neçə nəfərin istifadə etməsi və qeyri səbəblərlə yanaşı həm də qeyd etdiyimiz kimi, bu bənzərliyin, oxşar yazı manerasının, üslubun olmasıdır. Lakin bu heç birimizə əsas vermir ki, dəst-xəttinə "bələd olduğumuz" gizli imza ilə yazılmış əsərləri istədiyimiz müəllifə aid edək.

M.Nasir ötən əsrin yetmişinci illərində bir sıra dövri mətbuatla, ən çox da "Molla Nəsrəddin"lə əməkdaşlığından, qələmə aldığı yazılarının məzmunundan, onların yaratdığı əks-sədadan bizimlə xeyli söhbətlər edirdi. Çox sonralar, doxsanıncı illərdən başlayaraq apardığımız araşdırmalarda həmin yazılarla rastlaşarkən onun sağlığında adını çəkib-çəkmədiyi gizli imzalarını da bu nöqteyi-nəzərdən aşkara çıxartmışdıq. Onun müşahidəsi, baş verən hadisələrə şahidliyi düşüncələrimizə sarılaraq bizi doğru yola istiqamətləndirib. Bu çətin və məsuliyyətli işdə ən etibarlı bələdçimiz də M.Nasirin özü olub. Bundan sonra da əsas və vacib element kimi müəllifin yaradıcılığını dövri mətbuatda xronoloji ardıcıllıqla izləməklə yaşadığı məkanı, yazıların yaranma şəraiti və tarixini araşdırmışıq. Bu yazıların içərisindən M.Nasirin özü görünüb.

3. S.Qarabağlı yazısında göstərir ki, Qulam Məmmədlinin 1984-cü ildə "Yazıçı" nəşriyyatında çap etdirdiyi "Üzeyir Hacıbəyov. 1885-1948 həyat və yaradıcılığının salnaməsi" kitabına müraciət etdim. Salnamənin 1927-ci ilə aid olan səhifəsində göstərmişdir: "7 noyabr "Molla Nəsrəddin" N45. Bir nəfər- "On M"(səh 339)

Əgər biz tədqiqatlarımızda özümüzdən əvvəlki araşdırmaları qeyd-şərtsiz qəbul etsək, yəni yeni və fərqli bir aspektdən araşdırmalarımıza rəvac verməsək bəs bizim vəzifəmiz nədən ibarət olur?

Vaxtilə dövri mətbuatın, eləcə də gizli imzaların araşdırılmasının ilk qaranquşlarından olan Novruz Ağayev, Nazim Axundov, Qulam Məmmədli də öz tədqiqatlarında bəzən yanılışlığa yol veriblər. Və sonralar özləri də yeni axtarışlarında səhvlərini görüncə bunları etiraf ediblər. Təbii ki, yeni faktlar ortaya çıxınca yanılışlıqlar da aradan qaldırılır. Biz də öz növbəmizdə bu işlərin ilk təşəbbüskarları olan yuxarıda adlarını çəkdiyimiz müqtədir tədqiqatçılarımızın araşdırmalarına hər zaman qədirdanlıqla yanaşmışıq. Bəzi səhvləri, yanılışlıqları görsək də elə ilkin istiqaməti onlardan almışıq. Bu tədqiqatlar bir çox araşdırmalarımızda bizə yol göstərib. Nəticədə rastlaşdığımız səhvlərin özü həqiqətin üzə çıxarılmasında yardımçımız olub.

4. S.Qarabağlı israr edir ki, "Bir nəfər" Üzeyir bəyin mətbu əsərlərində istifadə etdiyi 67 imzadan biridir. Əcəb. Məgər, biz bunu inkar etmişik? Axı, söhbət ondan gedir ki, bu imza ilə şəxsiyyətləri bəlli olan və olmayan "Bir nəfər"in sahibləri kifayət qədərdi. Elə özünün "İmzalar" kitabında gizli imzaları araşdırmağın çətinliyindən bəhs edən Q.Məmmədli də yazırdı ki, "Hərdəmxəyal" əsasən M.S.Ordubadinin satirik jurallarda işlətdiyi gizli imzadır. Lakin M.S.Ordubadinin Culfada yaşadığı illərdə "Molla Nəsrəddin" jurnalında Bakı, Vladiqafqaz, Həştərxan, Aşqabad şəhərlərindən və başqa yerlərdən gələn yazıların altında da biz bəzən "Hərdəmxəyal" imzasına rast gəlirik. Görünür, Əli Nəzminin dediyi kimi, "Hərdəmxəyal" imzasından başqa mollanəsrəddinçilər də istifadə etmişlər.

5. "Ü.Hacıbəyli heç vaxt heç kəsin imzalarını mənimsəməmişdir. Bu 67 təxəllüs yalnız Üzeyir bəyin özünə məxsus olmuşdur. "Tədqiqatçı xanım bunun ardınca milli mətbuatımızın yorulmaz, cəfakeş tədqiqatçısı, professor Şirməmməd Hüseynovun bir sıra qəzetlərdə ("Açıq söz", "Doğru söz", "Sovqat") "Bir nəfər" imzası ilə dərc etdirdiyi yazılarını "Üzeyir Hacıbəyli. Nəşrlərdə kənara qoyulmuş ixtisar və "redaktə edilmiş əsərləri" kitabının 2-ci hissəsinə daxil etdiyini yazır. Şirməmməd müəllimin bu xeyirxah, nəcib işindən, zəhmətindən bütün Azərbaycan ədəbi mühiti xəbərdardı, o cümlədən də biz. Bunun "On il" felyetonu ilə nə əlaqəsi? Məgər, bütün "Bir nəfər"ləri Ü.Hacıbəylinin adı ilə bağlamaq düzgündürmü? Görəsən, S.Qarabağlı 1927-ci ildə və nəşrin sonunadək "Bir nəfər"lə yazılmış başqa yazıları, xəbərləri, məktubları kimə aid edir? Onda gərək biz də 1920-ci ilin ilk onilliyində İrəvandan "Bir nəfər"lə yazan müxbirlərin də haqqını danıb deyəydik ki, bu yazıların müəllifi 3, 5, 6, 8, 9 yaşlı Məmmədəli Nasirdi, eləmi?

Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatına ədəbi-ictimai fəaliyyəti yetərincə məlum olan dahi Üzeyir Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığında çətin ki, araşdırılmamış mühüm bir səhifə olsun. Yəqin elə bu səbəbdən də "Molla Nəsrəddin"i tədqiq edən alimlərimiz və onlarla digər tədqiqatçılar jurnalın ətrafında ən səbatlı mollanəsrəddinçilərin - Ö.F.Nemanzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Nəzmi, M.Sidqi, Ə.Qəmküsar, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, Ə.Şəmsizadə, C.Əsgərzadə və başqalarının adını çəkiblər. Görünür, Ü. Hacıbəyov burada çıxışlar etməsə də "Molla Nəsrəddin"lə əqidə, amal yoldaşı olub. Bununla belə sözügedən jurnalın qaldırdığı bir sıra problemləri bir çox qəzetlərdə publisistikanın müxtəlif janrlarında qələmə aldığı yazılarında işıqlandırıb.

Xətmikəlam, bu məsələdə gətirdiyimiz dəlillərin başlıcası kimi, bir daha qeyd edirik ki, sağlığında Məmmədəli Nasirin öz xatirələrindən eşitdiyimiz faktların inkarı mümkün deyil. Eləcə də bu sahədə apardığımız tədqiqatlar metodoloji əsaslarla, elmi-nəzəri ümumiləşdirmələrlə, ədəbi tənqidin tətbiqi prinsipləri aspektində tədqiq olunduğundan bizə bu istiqamətdə açılmış polemikaya son qoymağımıza əsas verir.

Kaspi.- 2010.- 25-27 sentyabr.- S. 23.