Açıq səma altında muzey

Qalanın yolları ilə irəlilədikcə özünü köhnə Azərbaycan filmlərinin çəkildiyi Bakı kəndlərində hiss edirsən

Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğuna getmək Bakı şəhərində yerləşən hər hansı muzeyə baş çəkmək qədər asan deyil. Xəzər rayonunun Qala kəndində yerləşən muzeyi ziyarət üçün metronun «Ulduz» stansiyasından 50 saylı avtobusa minməklə muzey kompleksə çatmaq mümkünsüzdür.

Kəndin içərilərinə marşrut işləmədiyindən uzun bir xeyli məsafəni piyada qət etmək lazımdır. Məhz yolun uzunluğu və yoruculuğu səbəbindən muzeyi ziyarətə yalnız xüsusi maşınlarla və təşkil olunmuş qruplarla gəlirlər. Bizim kimi ziyarətçilər isə piyada olaraq muzeyə nadir hallarda gedir. Bu etirafı az sonra muzeyin direktoru Fikrət Abdullayevdən də eşidəcəyik.

Muzeyə aparan yol

Kəndə gedən yol Bakının əksər kənd və qəsəbə yollarından rahatlığı ilə fərqlənir. Əraziyə daxil olanda ilk baxışdan qəsəbəyə göstərilən diqqətlə qarşılaşmaq mümkündür. Muzeyə aparan yolda təmir-bərpa işləri davam edir. Qəsəbə köhnə və qədim evləri, səliqəli küçəsi ilə diqqəti çəkir. Burada e.ə. III minilliyə aid tarixi mühitin qorunub saxlanmasını ilk baxışdan görmək mümkündür. Qala kəndində və ona bitişik olan ərazidə 215 memarlıq və arxeoloji abidə mövcuddur. Kəndin ərazisində e.ə. III minillikdən XX əsrə qədər tarixi əhəmiyyət daşıyan memarlıq abidələri – 5 məscid, 3 hamam, 4 ovdan, yaşayış evləri, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, sərdabələr, məqbərələr, kurqanlar, qəsrin qalıqları və s. qorunur. Beş min illik tarixə malik olan Qala kəndində mövcud olan Tərəkəmə, Balaverdi, Hacı Ramazan, Çəmbərəkənd məhəllələri bu günədək qorunub saxlanıb. Tocuqlu meydanında Novruz tədbirləri keçirilib. Hər məhəllənin öz məscidi olub. Bunlardan əlavə, Cümə məscidi fəaliyyət göstərib. Qaladakı 3 hamamdan biri indiyə qədər fəaliyyət göstərir. Hamam 1881-ci ildə təmir olunub. Qazıntılar zamanı burada Qum hamamı aşkarlanıb. Şor hamamında isə uzun illər Şor gölün suyundan istifadə olunub. Amma Şor göl böyüyəndən sonra hamam suyun altında qalıb. Kənddə 70 qəssab dükanı olub. Qalanın cins atları, qoyunçuluq təsərrüfatı ilə məşhur olub. 14-cü əsrə qədər qəsəbə ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi tanınıb.

Muzey kompleksin direktoru Fikrət müəllim Qalanın tarixindən danışaraq məlumat verdi ki, bura əslində orta əsrlərdə şəhər tipli qəsəbə olub. Vaxtilə burada yaşayış evləri və qarşısında balaca həyət olub. İndi isə burada həyat dəyişib. Evlər də, həyətlər də böyüyüb. Kənd özünün adət-ənənəsi ilə həmişə fərqlənib. Belə ki, heç kim öz qapısına açar vurmazmış. İnsanlar bilirmişlər ki, başqasının həyətinə girmək olmaz. Bu yazılmayan qanunlara icmanın daxilində hər kəs hörmətlə yanaşıb. Həmin qanunlar kəndi dağılmaqdan qoruyub. Hazırda isə qəsəbədə 5 minə yaxın əhali yaşayır. Ümumilikdə ərazidə 170 yaşayış evi var ki, bunların çoxunda sakinlər yaşayır, bəziləri isə abidə kimi qorunur.

İnteraktiv turist mərkəzi

Yollardan irəlilədikcə özünü köhnə Azərbaycan filmlərinin çəkildiyi Bakı kəndlərində hiss edirsən. Açıq həyətlərdəki qoyun-quzular, atlar, toyuq-cücələr, daş hasarlar, palçıq kərpicdən tikililər, təndirlər, navalçalar, taxta alaqapılar və s. burada əsil kənd həyatının mövcudluğundan xəbər verir.

2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə kəndin Balaverdi məhəlləsində, Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğunun ərazisində «açıq səma altında ilk Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksi» yaradılıb. Kompleksin ərazisini gəzdikcə Abşeron yarımadasında aşkar edilən, toplanan və bərpa olunan arxeoloji, memarlıq abidələri ilə rastlaşırsan. Ərazidə e.ə. III-II minilliklərə aid kurqanlar, yaşayış və digər memarlıq abidələri ilk görünüşündə olduğu kimi qurulub. Burada hələ də tədqiqat gözləyən ibtidai dövr yaşayış məskənlərinin qalıqları var. Ərazi əslində bir məhəllənin görünüşüdür. Burada insanlar yaşayır, təsərrüfat işləri ilə məşğul olur, bazarlıq edirdilər və s.

Muzeyin direktoru Fikrət Abdullayev məlumat verdi ki, muzeyin fondunda 30 minə yaxın ayrı-ayrı tapıntılar toplanıb. Daş alətlər, mis qablar, xalça məmulatları və s. ziyarətçilərin marağına səbəb olur. Direktorun bildirdiyinə görə, muzeyin yaradılmasının əsas səbəblərindən biri Abşeron yarımadasının tarixi, etnoqrafiyası, arxeologiyası, memarlığının muzey kompleksində əksini tapması, digər tərəfdən ölkəmizdə ilk dəfə olaraq interaktiv turist mərkəzinin yaradılmasıdır. Layihənin icrasına nə qədər nail olunmasına bələd olmaq üçünsə yalnız ərazini gözlə görmək lazımdır.

Tarixi dövrün əksi

Muzeyin qapısından içəri daxil olanda doğrudan fərqli bir aləmlə qarşılaşırsan. Abşeron yarımadasında tapılan, e.ə. III-II minilliklərdən başlayaraq eramızın orta əsrlərinə qədərki tarixi əhatə edən qayaüstü rəsmlər öz mövzu və süjetlərinə, rəngarəngliyinə görə maraq doğurur. Bu rəsmlərdə ov, insanı qurban vermə, müqəddəs nigah və s. səhnələr təsvir olunub.

Abşeron ərazisində aşkar olunan qədim kurqanlar, qəbir daşları, yaşayış məskənləri, ibadət yerləri və bir sıra digər maddi-mədəniyyət qalıqları eramızdan əvvəl III minilliyin II yarısı – II minilliyin I yarısına qədərki dövrü əhatə edir.

Bələdçi məlumat verdi ki, arxeoloji qazıntılar Qala kəndində 5000 il əvvəl tunc dövrünə aid yaşayış məskəninin olmasını sübut etsə də, onun müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmış tarixi məişət və təsərrüfat tikililəri XVI-XIX əsrlərin əvvəllərinə aid edilir. Abşeronun yerli ağ əhəng daşından inşa olunan Qala yaşayış binaları təbii iqlim şəraitinə və meşə materiallarının çatışmadığına görə gümbəzli tağ tavanlı konstruksiyaya əsaslanan dublalı bacalarla inşa olunub. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq kənddə ikimərtəbəli evlər və ya tir-dayaq konstruksiyalı, düz damlı yaşayış evlərinə üstünlük verilib.

Qala Tarix-Etnoqrafiya Qoruğunun ərazisində mövcud olan tarixi yaşayış binalarının əksəriyyətini dublalı evlər təşkil edir.

Dublalı evlər birmərtəbəli olmaqla, yastı dam örtüyü üzərində dubların təndir və ocaq gümbəzlərinin olması ilə seçilir. Qədim yaşayış yeri olan dolmenlər də maraq doğurur. Bu yaşayış məskəni palçıq, gil və samandan tikilib. Qışda isti, yayda isə sərin olub. Ərazidəki adi quyular və kəhriz quyuları orijinallığı ilə diqqəti çəkir. Muzeyin həyətindəki xırman deyilənə görə, də ilk yaranışdan burada olub. Maraq doğuran qədim abidələrdən biri də qədim musiqi aləti – Qavaldaşdır.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Qalada arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan saxsı məmulatlar bədii cəhətdən çox maraqlıdır. Arxeoloji qalareyada dəmir dövründən – 17-18-ci əsrə qədər tapıntılar – qulplu qablar, kuzələr, antik dövr vazaları, küplər, dopular, miniatür qulplu qablar, çaxmaq daşından qaşovlar, daş vazalar, kitab fraqmentləri, Azərbaycan xanlıqlarının sikkələri, tunc brosledlər və s. yer alıb.

Qədim sənət növləri

Muzeyin ərazisində kəndin keçmiş yaşayış tərzini əks etdirmək üçün bir neçə emalatxana tipli sənətlərin bərpası mövcuddur. Belə ki, ərazidə çörək bişirmək üçün təndirlər, dulusçuluq emalatxanası, xalçaçılıq emalatxanası var. Gələn qonaqlar həmin emalatxanalarda ilkin təcrübə də keçirlər. Bu təcrübələr onların böyük marağına səbəb olur. Məsələn, ərazidə dulusçuluğun nəinki izləri qorunub saxlanır, hətta müasir dövrdə inkişaf etdirilir. Ən inkişaf etmiş sənət növlərindən biri də dəmirçilik sənəti olub. Burada dəmirçilik sənətinin izlərinə geniş yayılmış kiçik emalatxanalardan olan nalbənd emalatxanasında rast gəlmək olur. Nalbəndlər əsasən nal hazırlamaq və atın dırnağına nal vurmaqla məşğul idilər. Nalbənd emalatxanalarında müxtəlif növlərdə nallar – «Qarabağ nalı», «Lahıc nalı», «Rus nalı», «Qazax nalı» hazırlanırdı.

Muzeydəki 20-ci əsrin əvvəllərinə məxsus fayton, ikimərtəbəli Tacir evi maraq doğurur. Muzeyin həyətindəki etnoqrafik səhnədə qədimdə istifadə olunan məişət qabları yer alıb. Həyətdəki həftə bazarı da maraqlıdır. Ərazidə yaşayan sakinlər həftədə bir dəfə mallarını çıxarıb burada satarmışlar. Muzeyin həyətində orta əsrlər kəndinin yaşayış tərzinə uyğun olaraq dəvələr və Qala cins qoyunları da saxlanılır.

Nabələd olmayın!

Muzey direktoru bildirdi ki, interaktiv turizmin inkişafı üçün muzeyə xüsusi turlar həyata keçirilir. Belə ki, bu turlarla əgər əvvəllər uşaq və gənclər maraqlanırdısa, indi yaşlılar, xarici qonaqlar, diplomatik korpusun nümayəndələri maraq göstərirlər. Muzey kompleksi açılandan sonra hər il 10 minə yaxın turist muzeyi ziyarətə gəlir. Onların 20 faizə qədəri xarici turistlərdir. Şagirdlər muzeyin ərazisində, emalatxanalarda dərs keçirlər. Bu onların həm əməyə məhəbbət hissini artırır, həm də ölkəmizin tarixinə aid bilgilərini zənginləşdirməyə kömək edir. Ziyarətçilər muzeyin timsalında bütünlüklə bir xalqın tarixinə, yaşam tərzinə, mədəniyyətinə bələd olurlar.

Muzey ərazisini gəzdikcə yaxınlıqda tikilən müasir tikililər də gözdən qaçmır. Bu tikililər ümumilikdə baxımlı və müasir görünsələr də Qalanın qədimliyinə xələl gətirə bilər. Çünki Qala kompleks şəkildə qədimliyin və tarixiliyin təcəssümüdür.

Kənd ara yollara və birbaşa muzeyin özünə avtobus marşrutunun olmamasına gəlincə, Fikrət Abdullayev bildirdi ki, bu, iqtisadi cəhətdən sərf etmir. Yəni burada yaşayan sakinlərin yolu şəhərə az-az düşür. Muzeyə isə xüsusi qruplarla və maşınlarla gəlirlər. Yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi, nadir hallarda bizim kimi nabələd adamlar çaşıb muzeyi ziyarətə piyada çıxır...

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2011.- 20 aprel.- S.9.