Sivilizasiya xəstəliyi

Hazırda ürək-damar və onkoloji xəstəliklərdən sonra dünyada 3-cü yerdə şəkərli diabet dayanır

Sağlam olmağımızı hər birimiz arzulayırıq. Amma iş sağlam qalmağımız üçün vacib olan məsələlərə riayət etməyimizə çatanda çoxumuz buna dırnaqarası baxırıq. Bu gün artan bütün xəstəliklərin başında da bizim arzu və istəyimizlə cəhdlərimizin üst-üstə düşməməsi dayanır. Hazırda ürək-damar və onkoloji xəstəliklərdən sonra dünyada 3-cü yerdə şəkərli diabet dayanır. Mənbələrə əsasən, yer kürəsində 120-dən 150 milyona qədər diabetlə xəstə insan var ki, bu da planetin əhalisinin 2-3 faizini təşkil edir. Proqnozlara görə, hər 15 ildən xəstələrin sayının 2 dəfə artması gözlənilir. Hesab edilir ki, ölkədən asılı olaraq əhalinin 2-10 faizi şəkərli diabetlə xəstədir.

Həyatımızı zəhərə çevirən şəkər

Diabet şəkərin qanda xroniki artımıdır, xroniki insulin çatışmazlığından yaranır. Həkim endokrinoloq Fərhad Qurbanov deyir ki, bu zaman mədəaltı vəz lazımi miqdarda və lazımi keyfiyyətdə insulin hazırlamağı bacarmır: ”Bəzən diabet xəstəliyində ümumiyyətlə heç bir əlamət özünü göstərmir və o təsadüfən aşkarlanır. Məsələn, okulist göz dibini müayinə edərkən, diabetə xas olan dəyişikliyə əsasən diabet diaqnozunu aşkar edir. Amma bir çox əlamətlər var ki, hər iki tip diabet üçün xarakterikdir”. Ən çox rast gələn əlamətlər tezləşmiş sidik ifrazı, orqanizmin susuzlaşmasına səbəb olan güclü susuzluq, bəzi hallarda daimi aclıq hissinə baxmayaraq çəkinin sürətlə azalması, qanda şəkərin yüksəkliyi, zəiflik və yorğunluq hissi, görmənin aydın olmaması, cinsi aktivlikdə problemlərin, ətraflarda keyləşmənin və ağrıların əmələ gəlməsi, ayaqlarda ağırlıq hissi, başgicəllənmə, infeksion xəstəliklərin gec sağalması, yaraların gec sağalması, bədənin hərarətinin aşağı düşməsi, görmənin pozulması, tez yorulma, baldır əzələlərinin qıc olmasıdır. Şəkərli diabeti təsdiq etmək üçün qanda şəkəri acqarına və yeməkdən 2 saat sonra yoxlamaq lazımdır: ”Şəkər acqarına 110 mq%- dən yuxarı və 2 saat sonra isə 200 mq%-dən artıqdırsa, bu nəticə xəstədə şəkərli diabetin əmələ gəldiyini təsdiq edir. Bəzən şübhəli hallarda qlükozaya peroral tolerantlıq testi keçirilir. Bu zaman 75 q qlükoza 300 ml suda həll edilir, 3-5 dəqiqə müddətində içilir və 2 saat sonra qanda şəkər təyin olunur. Şəkərli diabet vaxtı nəticə 200 mq% və ya ondan yuxarı olur”.

Hər 10 il üçün 2 qat risk

Şəkərli diabetin səbəbinə gəlincə, F.Qurbanov hazırda bunun dəqiq cavabı olmadığını deyir. Amma bir çox amillər şəkərli diabetə meyillilik yaradır ki, ilk yerdə irsi meyillilikdir. Müşahidələrə görə, 1-ci tip diabetlə xəstələnmə irsi olaraq, əgər ana xəstədirsə 3-7, ata xəstədirsə 10 faiz mümkündür. Hər iki valideyn diabetlə xəstədirsə, xəstələnmə riski bir neçə faiz artır və 70 faiz təşkil edir: ”2-ci tip diabetlə irsi olaraq xəstələnmə riski həm ana tərəfdən, həm də ata tərəfdən 80 faiz ehtimalı var. Əgər insulindən asılı şəkərli diabetlə hər iki valideyn xəstədirsə, uşaqların şəkərli diabetlə xəstələnmə ehtimalı 100 faizə yaxınlaşır”. Digər amillər piylənmə, artıq çəki, eləcə də mədəaltı vəzi xəstəlikləri – pankreatiti, mədəaltı vəzi xərçəngini, digər endokrin vəzilərin xəstəlikləridir. Müxtəlif virus infeksiyaları- məxmərək, su çiçəyi, epidemik hepatit və digər xəstəliklər, o cümlədən qrip də xəstəliyin başlamasına təkan verə bilər: ”İnsan kökdürsə və irsi şəkərli diabetə meyillidirsə, qrip onun üçün təhlükəlidir. Nəslində diabet xəstəsi olmayan insan dəfələrlə qrip və digər infeksion xəstəliklərlə xəstələnə bilər və onda diabetin əmələ gəlmə ehtimalı diabetə irsi meyilli insanlara nisbətən dəfələrlə azdır. Belə ki, risk amillərinin kombinasiyası xəstələnmə təhlükəsini bir neçə dəfə artırır. Əsəb stressi də amillərdən biridir. İrsi meyilli və kök adamlar xüsusi ilə əsəb və emosional gərginlikdən uzaq olmalıdırlar. Risk amilindən digəri yaşdır. İnsan nə qədər yaşlı olsa, şəkərli diabetlə xəstələnmə təhlükəsi bir o qədər çoxdur. Belə bir fikir var ki, yaş artdıqca hər 10 ilə şəkərli diabetlə xəstələnmə ehtimalı 2 dəfə artır”. Şəkərli diabetin səbəbi qidalanma ilə əlaqələndirilir. Belə ki, diabetlə çox şirin yeyənlər, şəkərli qida məhsullarından istifadə edənlər xəstələnir: ”Bu fikir belə qidalanma vərdişləri olan insanların mütləq artıq çəkiyə malik olduqları halda düzgündür. Şəkərli diabetə ədalətli olaraq sivilizasiya xəstəliyi demək olar. Belə ki, müasir dövr bol, asan həzm olunan, karbohidratlarla zəngin qidalar dövrüdür”.

Bioloji mühərrikimizin benzini

Endokrinoloq hesab edir ki, yalnız valideynləri şəkərli diabetlə xəstə olanlar öz qayğılarına qalmalı deyillər, risk qrupuna daxil olan bütün insanlar ayıq-sayıq olmalıdırlar: ”Biz hərəkət edirik, orqanizmimiz hətta biz yatanda da fasiləsiz fəaliyyət göstərir və biz fasiləsiz enerji sərf edirik. Enerjinin yerinin doldurulması hüceyrə səviyyəsində həyata keçirilir: qan daim hüceyrələrə oksigen, qidalandırıcı maddələr, eləcə də çox əhəmiyyətli olan qlükozanı çatdırır. Əgər hüceyrələrimizi daim yanacağın yandığı benzinlə işləyən mühərrikə bənzətsək, onda glükoza bioloji mühərrikimizi qidalandıran həmin benzindir. Yada salaq ki, benzin avtomobilin mühərrikinə çox mürəkkəb sistem olan karbüratorun köməyi ilə düşür, hansı ki, o yanacaq porsiyalarını yanma kameralarına çiləməklə vurur. Karbürator olmadıqda benzin kameraya vurulmur, karbürator nasaz olduqda isə lazım olan miqdarda düşmür”. Qanla gətirilən qlükoza ilə də eyni hadisə baş verir: ”Onun molekulaları özləri hüceyrə – mühərrikə daxil olmaq qabiliyyətinə malik deyil. Mexaniki yox, kimyəvi karbürator rolunu bu halda insulin yerinə yetirir”.

İnsulinə illik tələbat - 65 milyard vahid

Dünyada insulinə illik tələbat 65 milyard (1 vahid = 42 mkq) vahiddir: ”Müasir texnologiyalar insulinin ən yüksək keyfiyyət standartlarına cavab verməsinə imkan verir. İnsan və donuz insulininin şəkər aşağı salan təsirində hər hansı bir əhəmiyyətli fərq yoxdur”. Amma insulin istifadəsində onun saxlanmasından çox şey asılıdır: ”Hazırda işlətdiyiniz insulini otaq temperaturunda saxlamaq lazımdır. Əgər flakonu soyuducuda saxlayırsınızsa, inyeksiyadan qabaq ovcunuzda onu qızdırmalısınız. İnsulin bud və sağrı nahiyəsinə nisbətən qarın nahiyəsindən daha tez sorulur. Buna görə də qısa müddət təsir edən insulinin (şəffav məhlulu) qarın nahiyəsinə, uzun müddət təsir edən insulinin isə (bulanıq məhlulu) buda və ya sağrıya vurulması məsləhətdir. İnyeksiya yerlərinin növbələşməsi dəri altında bərkləşmiş düyünlər yaranmasına imkan verməyəcək: ”Heç vaxt belə bərkləşmiş düyünlərə inyeksiya etməyin, çünki onda insulinin sorulması pozulur. Əgər iynə eyni yerə uzun müddət vurularsa, toxumaların daimi mikrotravması nəticəsində kiçik çapıqlar, dəri altı piy toxumasının hipo və ya hipertrofik sahələri əmələ gələ bilər. Həkimlər belə dəyişiklikləri lipodistrofiya adlandırır. Lipodistrofiyanın qarşısını almaq üçün inyeksiyaları ən azı bir-birindən 1,5 sm aralı etməli, inyeksiya yerləri isə növbələşməlidir. Bir ay insulin bazuya, növbəti ay buda, sonra qarına və bu qayda ilə davam etməlidir”. Daim insulin alan xəstələrdə müvafiq insulinlərin 2-3 aylıq ehtiyatı olmalıdır: ”İstifadə olunmayan insulinlər 2-8°S temperaturda, qaranlıq yerdə, daha doğrusu, soyuducunun aşgı gözündə, dondurucudan uzaqda saxlanılmalıdır. Donma təhlükəsi olduğu üçün təyyarədə insulini baqaja vermək olmaz. Çox yüksək temperaturda saxlama isə preparatın bioloji aktivliyinin tədricən enməsinə gətirib çıxarır. Bioloji aktivliyin 100 dəfə enməsinə səbəb olan birbaşa düşən günəş şüaları da çox mənfi təsir göstərir. Şəffaf, həll olan insulin çöküntü verə bilər və bulanır”.

Diabet pəhrizi

Endkrinoloq deyir ki, diabetoloqların uğurlarına baxmayaraq, tək təbabət diabetə qalib gələ bilmir. Bunun üçün xəstələrin özləri və ailə üzvləri fəal olmalı, ilk növbədə düzgün qidalanmaya diqqət edilməlidir. Qidanın tərkibinə görə, karbohidratlar qanda qlükozaya, zülallar amin turşularına, yağlar yağ turşularına çevrilir. Qanda şəkəri yüksəltməyən qida məhsulları su və selülloza ilə zəngin olan qida məhsulları - tərəvəzlər, göy-göyərti, göbələkdir. Zülallı və zülallı-yağlı qida məhsulları-balıq, ət, quş əti, yumurta, pendir, kəsmikdir. Yağ ilə zəngin olan qida məhsulları-kərə yağı, bitki yağı, marqarin, mayonezdir. Həzm olunan karbohidratlar qanda şəkərin miqdarını müxtəlif cür artırır. Bu karbohidratlar da asan və çətin həzm olunmaqla 2 qrupa bölünürlər. Asan həzm olunan karbohidratlar bağırsaqda tez parçalanır, bununla da qanda şəkərin miqdarını tez artırırlar. Bu karbohidratlara bal, şəkərlər, bəhməz, düyu yarması, ağ çörək, və onlardan hazırlanan bütün məhsullar daxildir. Çətin həzm olunan karbohidratlara isə kartofdan başqa bütün tərəvəzlər, qovun, üzüm, banan, xurma istisna olmaqla, bir çox meyvələr və giləmeyvələr, bütün tünd rəngli yarmalar (qarabaşaq, yulaf yarması, arpa yarması, darı sıyığı) daxildir. Bu məhsulların qəbulundan sonra qanda şəkərin miqdarı tədricən artır. Ona görə bu qidalar diabetli xəstələrin rasionuna mütləq daxil olmalıdır. Zülallar ətin, quş ətinin, balığın, südün və süd məhsullarının, yumurtanın, paxlanın, noxudun və mərcinin tərkibindədir. Nişasta tərkibli tərəvəzlərdə az miqdarda zülal olur. Yağlar marqarin, kərə, bitki yağları, mayonez, qoz, tumlar, süd, ət, balıq, quş əti, şirin yeməklərin tərkibindədir. Duza gəlincə, duzlu qida və məhsulların artıqlıqla istifadə olunması yüksək arterial təzyiqə səbəb olur.

Pasientlərin əsas həyat qaydası

Həkim deyir ki, pasientlərin əsas həyat qaydası – qanda şəkərin miqdarını normal saxlamaqdadır. Onun miqdarının artması və azalmasına bir çox amillər təsir edir: ”Uyğun olmayan insulin dozaları, çoxlu miqdarda karbohidratların istifadəsi, müxtəlif xəstəliklər, kifayət etməyəcək dərəcədə fiziki aktivlik, bədən çəkisinin artımı-qanda şəkərin miqdarının artmasına, ağırlaşmalara səbəb olur. Amerikanın diabetoloqlarının apardığı son tədqiqatlar göstərir ki, idmanla məşğul olan şəkərli diabetli pasientlər retinopatiya, nefropatiya, neyropatiya kimi ağırlaşmaların qarşısını alırlar. Bu ağırlaşmalar artıq mövcuddursa, gündəlik idmanla məşğul olmaq, onların inkişafını xeyli azaldır. Fiziki işlə məşğul olduqda karbohidratların həzm olunması ilə yaranan çoxlu miqdarda enerji istifadə olunur ki, buda qanda şəkərin miqdarının azalması ilə nəticələnir”. Fiziki işin faydalı təsiri üçün bəzi qaydalara riayət etmək lazımdır: “Qanda şəkərin miqdarı 15,0 mmol/l çox olmamalıdır. Düzgün qidalanma rejimi və insulinoterapiyaya diqqət edilməlidir. Özünü pis hiss etdikdə və ya xəstəlik zamanı idmanla məşğul olmaq olmaz. Asan həzm olunan karbohidratlardan istifadə etmək lazımdır. Həqiqətən, əgər siz gündəlik fiziki məşqlə məşğul olursuzsa, qlükozanın miqdarını stabil saxlamaq üçün, sizə çox az dərman preparatları lazım olacaq. Ancaq insulinə həssaslıq sirrini bilməyənə kimi heç nə dəyişməyəcək”.

Həqiqət İSABALAYEVA

Kaspi. -2011. -26 aprel. –S. 9.