Aqrar sektorun stimullaşdırılmasına ehtiyac var

İqtisadçı ekspert Nazim Məmmədov: “Kənd təsərrüfatının problemi təkcə kənddə yaşayan insanların problemi ilə bitmir”

2011-ci il üçün dövlətin müəyyənləşdirdiyi prioritet sahələrdən biri də aqrar sektordur. Ölkə başçısının Azərbaycanda ərzaq məhsullarının istehsalının artırılması, idxaldan asılılığın minimuma endirilməsi tapşırığı kənd təsərrüfatı sahəsinə bu il diqqətin daha çox olacağını düşünməyə imkan verir. Yaxşı nəticəyə ümid etmək üçün isə hələ ki görüləcək xeyli məsələlər var. İqtisadçı-alim Nazim Məmmədovla müsahibəmizdə də bu məsələlərə aydınlıq gətirdik:

Ən böyük problem - regionlardan böyük şəhərlərə axın

- Bu gün aqrar sahənin əsas problemləri, o cümlədən idxaldan asılılığı şərtləndirən amillər hansılardır?

- Ölkənin iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunduqca təbii ki bir formadan digər formaya keçid müəyyən fəsadlar ortaya çıxarır. Azərbaycan vaxtilə Sovet İttifaqının tərkibində olduğu zaman başqa kənd təsərrüfatı, başqa məqsədlər mövcud idi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycan ilk növbədə torpaq islahatları aparmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. 1997-ci ildə başa çatan bu islahatlarla kolxoz-sovxoz təşkilatlarında çalışan vətəndaşlarımız faktiki olaraq pay torpaqları əldə etdilər və bu uğurlu addım kimi qiymətləndirilməlidir. Torpaq islahatı əslində kəndliyə verdi, ancaq təəssüf ki, yeni bazar münasibətlərinə uyğunlaşmamış, bu sahədə müvafiq təhsil görməmiş və birdən-birə pay torpaqları almış, əvvəlki dönəmlərdə uğurlu kollektiv formalarda çalışmış insanlar yeni şəraitdə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmağı bacara bilmədilər. Bu da Azərbaycanda kənd təsərrüfatı malları istehsalçılarının mühitə dözümlü olmadığını ortaya qoydu və idxal təzyiqinin artması, ölkənin bazarlarına xarici ölkə fermerlərinin mallarının daxil olması ilə nəticələndi. Artıq bir neçə il əvvələ qədər də biz müşahidə etdik ki, Azərbaycan idxaldan çox asılı vəziyyətə düşüb. Ancaq son zamanlar regionların inkişafının sürətləndirilməsi ilə bağlı fərmanlar və dövlət proqramları ilə artıq Azərbaycanın neft sektorundan gələn gəlirlərin daha vacib sahələrə yönəldilməsinə start verildi. Təbii ki, aqrar sahədə bəlli olan səbəblərin yaratdığı nəticələrin aradan qaldırılması üçün vacib məsələlərdən də biri regionlarda infrastrukturun bərpası, yenilənməsidir. Ancaq biz bunu tam aradan qaldıra bilməmişik. Ona görə mən aqrar sahənin ən böyük problemi kimi regionlardan böyük şəhərlərə iqtisadi miqrasiyanın çox olmasını görürəm. Əfsuslar olsun ki, bu iqtisadi miqrasiyanın nəticəsini biz hələ də öz bazarlarımızda, məişətimizdə hiss edirik. Çünki bazarlarda, marketlərdə əsasən xarici ölkələrin istehsalları ilə qarşılaşırıq. Pay torpaqları olan insanlar daha çox məhsul istehsal etmək istəyir, amma istehsalı üçün maliyyə resursu yoxdur. Banklara üz tutanda isə onlara kredit verilmir, çünki girovu yoxdur. Bu, kompleks məsələlərin bir hissəsidir. Ona görə də insanları geri təşviq etməklə yanaşı, kənddə infrastrukturu, yaşayış şəraitini yaxşılaşdıraraq şəhər səviyyəsinə yaxınlaşdırmaq üçün aparılan işlər daha da sürətləndirilməlidir. Eyni zamanda, kənddə yaşayan insanların məşğulluğu təmin edilməli, aqrar sahədə çalışanlara ənənəvi yardım olmalıdır. Bu yardım pul paylamaqla deyil, insanların texnikaya çıxış imkanları yaradılmalıdır. Bir müddət əvvəl yaradılan “Aqrolizinq” qoyulan məqsədlərə çata bilmədi. Əgər biz bu vəsaitləri birbaşa fermerlərin özünə kredit şəklində versəydik, nəticə daha yüksək olardı. Aqrar sahədə daha bir problem sahibkarın yetişdirdiyi məhsulun bazara çıxarılmasındadır. Məhsulların bazara çıxışı bu gün normal səviyyədə deyil. Daha bir problem bazarlarda inhisarçıların olmasıdır. Təəssüf ki, bu məsələ ilbəil danışılsa da, heç bir gözəçarpan nəticəsi yoxdur. Əfsuslar olsun ki, aqrar sahədə çalışan və ya oraya reqlament edən şəxslər, regionda icra başçıları və s. öz işlərini daha yüksək göstərmək xatirinə əkin sahələrinin sayını artırırlar, qanunvericilik nəzərdə tutulan sürtgü yağlarının, yanacağın güzəştli şərtlərlə verilməsi ilə bağlı müxtəlif fəndlərə əl atırlar. İcra başçıları yuxarı məmurların yanında nailiyyətlərinin çox olduğunu göstərmək üçün yalançı informasiyalar verməklə özlərini sığortalamağa çalışırlar. Halbuki rəqəmlərin nəticəsi də olmalıdır, amma nəticə sonda bazarda özünü tapmır.

“Belə bir qanun yaradılmasına çox pessimist baxıram”

- Özəl sektorun bu sahəyə marağı necədir? Kənd təsərrüfatına yetərli investisiya yatırılırmı?

- Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın elə bir sahəsidir ki, onun nəticəsinin olması üçün uzunmüddətli, davamlı yatırımlar edilməlidir. Qoyulmuş kreditlərin, resursların qaytarılma müddəti gec olduğuna görə özəl sektor burada çox maraqlı deyil. Bütün kapitalist ölkələrinə xas olan xüsusiyyətdir ki, özəl sahibkar ilkin hesabda daha çox ticarətə meylli olur. Dövriyyəsi daha tez, riskləri az olduğundan sahibkar xarici bazardan alıb daxildə satmağa daha çox üstünlük verir. Kənd təsərrüfatında isə risklər böyükdür və bu, təbii, mövsümi amillərdən, hava şəraitindən, bazarın tələbatından asılıdır. Onu proqnozlaşdırmaq çox çətindir və bu səbəbdən özəl sektor çox maraq görmür.

- Kiçik fermer təsərrüfatlarının birləşdirilərək böyük fermer təsərrüfatlarına çevrilməsini labüd sayırsınızmı? Fermerlər buna nə üçün maraq göstərmir və bu təklifin reallaşmasından onların qazandıqları və itirdikləri nə ola bilər?

- Bunu biz hər hansı qanunla müəyyənləşdirə bilmərik, iqtisadi islahatlar yolu ilə təşviq edə bilərik. Belə bir qanun yaradılmasına çox pessimist baxıram. Onu qanunla nizamlamaq olmaz. Biz sadəcə pay torpağı almış insanların bir yerdə kooperasiya şəklində birləşib təsərrüfat fəaliyyətinə başlamalarını təşviq etməliyik. Məsələn, bunu təşviq etmək üçün kağız üzərində deyil, kənd icmalarının vasitəsilə faktiki mövcud olan böyük fermer təsərrüfatlarına dövlət güzəştli şərtlərlə resurslar, texnika verə bilər. Yerdə kənd təsərrüfatı mallarının istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr torpaq vergisindən başqa, bütün vergilərdən azaddırlar. Emal sənayelərinin yerlərdə qurulmasını da təşviq etməliyik. Azərbaycanda kənd təsərrüfatına marağın az olmasının səbəbini həm də yüksək faizli kreditlərin və resursların olmasında, güzəştli resursların isə olmamasında görürəm. İqtisadiyyatın lokomotivi maliyyə sektoru olduğundan hər şeyi banklardan başlamaq lazımdır. Regional bankların fəaliyyətini daha da sürətləndirmək vacibdir. Onların kənd yerlərində yaşayanlara daha rahat, girovsuz kredit verməsi və ya kənd icmalarının zəmanəti altında girovların verilməsinə imkan yaradılarsa, fermerlər kooperasiyaya daha çox meylli olacaqlar.

Seçim: genetik dəyişikliyə məruz qalan xarici məhsullar ya milli istehsal?

- Ümumilikdə aqrar sahənin inkişafını stimullaşdırmaq üçün hansı tədbirlərə ehtiyac var?

- İlk növbədə biz iqtisadi miqrasiyanın qarşısını almalıyıq. Bu da inzibati yollarla deyil, dövlətin üzərinə düşən təşviq çərçivəsində aparılmalıdır. Təşviq etmək lazımdır ki, insanlar geri qayıtsın. Bunun üçün isə onların yaşadığı kəndlərdə təbii qaz olmalı, yollar yaxşı olmalı, eyni zamanda, həm də kənd təsərrüfatı ilə məşğul ola biləcək insanların resurslara, xüsusən də maliyyə resurslarına çıxışı asanlaşmalıdır. Ümumi iqtisadi bazarda fermerin istehsal etdiyi məhsulun topdansatış mərkəzləri tərəfindən alınması və pərakəndə satış mərkəzlərinə çatdırılması zənciri uzun müddət qırılmışdı. Bu zənciri qurmaq üçün regionlarda soyuducu anbarların tikilməsi, topdan satış mərkəzləri ilə bağlı sahibkarların daha da təşviq olunması, onlara vəsaitin ayrılması hədəflərdən biridir. Buna tez bir zamanda nail olmaq mümkün olmayaq, amma işlər aparılır. Bundan başqa, bizim dövlət büdcəsinin strukturuna baxdıqda ilbəil dövlət satınalmaları vasitəsilə müxtəlif ərzaq məhsullarının alışına kifayət qədər vəsaitlər ayrılır. Əgər bunun üçün tenderlər daxili bazardan alınmış məhsulların hesabına keçirilmiş olsaydı, milli istehsala daha çox üstünlük verilsəydi, bu da bir təşviq forması olardı. Bu məqsədlər üçün ildə təxminən 600 milyon manat nəzərdə tutulur. Amma məsələn, Müdafiə Nazirliyinin bəzi hərbi hissələrində ərzaq məhsulların əksəriyyətinin ya Baltikyanı ölkələrdən və ya İran, Türkiyə, MDB ölkələrindən gətirildiyini görürük. Halbuki Azərbaycanda lazım olan bütün ərzaq məhsullarının istehsalı və təqdim olunması üçün həm təbii şərait, həm də normal vəziyyət var. Ancaq niyə xaricdən gələn mallara üstünlük verilir? Biz daha çox ekoloji təmiz məhsulları təşviq etməliyik. Onu da yaddan çıxarmayaq ki, idxal məhsullarının çoxu genefondu dəyişilmiş məhsullar olur. Bu da sonradan insanların da sağlamlıqlarının pozulması ilə bağlı dövlətin üzərinə səhiyyədə yüklər gətirir. Bu baxımdan, öz yerli fermerlərimizin istehsal etdiyi məhsullara üstünlük verməliyik. Bunun təşviqində cəmiyyətin, medianın da rolu olmalıdır. Kənd təsərrüfatının problemi təkcə kənddə yaşayan insanların problemi ilə bitmir. Bu məsələyə cəmiyyətin sağlamlığı, ərzaq təhlükəsizliyi kontekstində baxsaq, nailiyyətlər əldə etmək mümkündür. Bəzən düşünürük ki, ayrı-ayrı sahələr üzrə qanun qəbul etməklə problemi həll edərik. Yəni istənilən bitki haqqında qanun qəbul etməklə o sahəni dirçəltmək mümkün deyil. Müvafiq dövlət proqramları olmalı, orada məqsədlər qoyulmalıdır. Normal şəraitdə rəqabət mühitini yaxşılaşdırmaq, yerlərdə müdaxilələri tam aradan qaldırmaq lazımdır. Görüntülü xarakterli yarmarkalarda daha keyfiyyətsiz məhsulların satışını aradan qaldırmaq üçün şəhər ətrafında topdansatış anbarların sayı çoxaldılmalıdır. İdxaldan asılılığımızı inzibati yollarla da azaldaraq, vergi və gömrük rüsumlarının tətbiqi ilə daxili bazarımızı qorumağa da üstünlük verməliyik. Bunlar da təbii ki, bahalaşmaya gətirib çıxarmamalıdır. Daxili istehsalçılarımızı qorumaq üçün biz bu addımları atmaq məcburiyyətindəyik. Bunlar nəzər alınmasa, bir müddətdən sonra biz Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olduqdan sonra vəziyyət necə olacaq? Ümumiyyətlə, bütün bunları kompleks şəkildə həll edilməli, prosesə mane olan şəxslər kənarlaşdırılmalıdır. Güman edirəm ki, ölkə başçısının rüşvət halları və korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsi ilə bağlı xalqa səslənməsi aqrar sahənin də inkişafına gətirib çıxaracaq.

Həqiqət İSABALAYEVA

Kaspi.- 2011.- 25 fevral.- S. 6.