90 illik parlaq ömür

Görkəmli rəssam Oqtay Sadıqzadənin 90 illik həyat və yaradıcılıq yolu haqqında

1936-cı ildə xalqın qabaqcıl ziyalıları “xalq düşməni” adı ilə damğalanaraq həbs olunmağa başlandı… Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Tağı Şahbazi kimi yüzlərlə ziyalılar bu dəhşətin qurbanı oldular. Repressiya illərinin amansız küləyi Seyid Hüseynin ailəsindən də yan keçmədi. 1941-ci ildə 20 yaşlı Oqtay həbs edilərək sürgünə göndərdilər. «Təsəvvür edin, 20 il ailə qayğısı görmüş gənc bir adam necə bir şəraitə düşdü” deyə Oqtay Sadıqzadə xatırlayır:

- “Altay ölkəsində soyuqlar 50 dərəcəyə çatırdı. Yeri qazaraq üstünü örtüb orda yaşayırdıq. Səhər yuxudan duranda divarlar elə bil ki ağappaq don geyindiyini görürdük. Bir qazmada 250 adam yaşayırdı. Düz 5 il belə şəraitdə yaşadım. Ancaq sen demə buna da alışmaq olarmış, insan deyilən varlıq necə mürəkkəbdir. O şərait hər kəs üçün əsil imtahandır, elə dəhşətlərdə insanın daxili, onun özü görsənir. Cəbhədə qalmaq, belə natəmiz yerdə qalmaqdan daha yaxşıdır deyə fikirləşdim və könüllü olaraq müharibəyə getmək üçün ərizə yazdım. Ancaq mənə xalq düşməni adı verildiyinə görə komissar getməyimə icazə vermədi. Sonradan məni rəssamlıq sənəti xilas etdi. Rəssamlıq ittifaqının sədri Mürsəl Nəcəfov sürgündə olduğum şəhərə məktub yazaraq qayıtmağım haqqında xahiş etdi “O bizə lazımdır”-deyə Mürsəl Nəcəfov yazmışdı. O məktubun mənə böyük köməyi oldu, 1946-cı ildə sürgündən azad olaraq Bakıya qayıtdım. Anamdan məktublar alırdım, atamdan isə heç bir xəbər yox idi. Sadəcə müxtəlif versiyalar söylənilirdi. Moskvadan alınan rəsmi məlumata görə 1939-cu ildə güllələnməsi haqqında fərman verilib. Ancaq anası Umgülsümü görmək O Sadıqzadəyə nəsib olmur çünki, anası qayıdıb gələndən üç ay sonra vəfat etmişdi” deyə XX əsrin ikincin yarısında yaşayan və yaradan Azərbaycan təsviri incəsənətinin ən maraqlı nümayəndələrindən biri olan Oqtay Sadıqzadə həyatının acı anlarını bizimlə paylaşdı.

O, məşhur ədəbiyyatçı –yazıçı Seyid Hüseynin və şairə Ümgülsüm xanımın ailəsində, poetik ruhda böyümüşdür. Təbiidir ki, incəsənətdə öz yolunu ədəbi obrazlarla tapmaq istəyirdi. Rəssam olmağı Oqtay uşaq illərindən arzulayırdı. “Gözəllik axtarmaq üçün bütün dünyanı gəzsək də, bunu birinci növbədə özümüzdə daşımalıyıq, yoxsa onu heç yerdə tapa bilmərik” deyən Amerika idealisti Emersonun bu sözlərini Oqtay Sadıqzadənin yaradıcılığı da təsdiq edir . O, rəssamlığa meyl göstərməklə bərabər, şeir yazmağı da xoşlayırdı. Fizuliyə, Natəvana aşiq olan anası Ümgülsüm xanım oğlunu seir yazmağa həvəsləndirir, onu poeziya aləminə bağlamağa cəhd edirdi. Bəlkə də sürgünü xatırladan o əsgərlik illərinə, dəhşətlərə o kitabların köməyi ilə dözə bilmişdi. Lakin O, atasının da razılığını aldıqdan sonra rəssamlıq sənətini seçərək 1935-ci ildə Rəssamlıq texnikumuna daxil oldu. Rəssam o vaxtkı müəllimlərindən rəssam Piralovu minnətdarlıqla xatırlayır. Yüksək savada malik olan bu rəngkar eyni zamanda musiqiçi və riyaziyyatçı idi, Fransa və İtaliyada təhsil almış, çox ziyalı bır adam idi. O, özü də daxil olmaqla Azərbaycan rəngkarlığının indiki korifeyləri sayılan Mikayıl Abdullayev, Böyükağa Mirzəzadə, Əbdülxaliqlə bir yerdə oxuyurdular. Onlar müəllimin rəhbərliyi altında rəsmin proporsiyasını, perspektivin incəliklərini öyrənirdilər. 1939-cu ildə Oqtay Sadıqzadə Rəssamlıq məktəbini bitirir. Moskvada təhsilini davam etdirmək arzusunda olsa da, öhdəsinə düşən məsuliyyət və maddi çətinliyə görə təhsilini davam etdirə bilmədi.

O, respublika sərgilərində iştirak edir, onun əsərləri sərgi komitəsi tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdi. 1940-cı ildə Moskvadan gələn Tretyakov qalereyası açılacaq Ümumittifaq sərgisi üçün iki əsər seçilmişdir, onlardan biri 19 yaşlı Oqtay Sadıqzadənin “Çağırışçılar” tablosu və Sadiq Şərifzadənin “Kəndli “ etüdü idi. Rəssam 1941-ci ildə bu münasibətlə Moskvada oxuyan dostu Mikayıl Abdullayevdən də təbrik məktubu almışdı. Lakin onun sevinci çox çəkmədi. 1941-ci ildə onu “xalq düşməni” adı ilə Altay dağlarına sürgünə göndərdilər. O vaxt onun 20 yaşı var idi. O, Romen Rollarının Qolfridin prinsipi ilə ancaq bugünkü günlə yaşamağa çalışırdı. O, həm dostlarının, həm də düşmənlərinin arasında qəddarlığa, nifrətə qarşı mübarizə aparır insanın içində gizlənən o yaxşı sifətləri üzə çıxartmağa çalışırdı. Mən də özlüyümdə düşünürəm ki, elə bir şəraitdə də gözəllik , insanlarda yaxşı sifətlər axtarmaq üçün gərək ki səndə əsil rəssam ruhu olsun o da məncə Oqtay Sadıqzadə də var.

Elə həmin vaxtdan rəssamda hər şeydə - həyatda, insanlarda, rəngkarlıqda, musiqidə, kinoda sevinci, nikbinliyi, harmoniyanı qiymətləndirməyə başladı və 1946-cı ildə rəssam sürgündən qayıdır.

1955-ci ildə Oqtay Sadıqzadəni “Azərnəşr”ə baş bədii redaktor vəzifəsinə dəvət etdilər. O, nəşriyyatda işlədiyi illərdə poliqrafiya sənətini yüksək səviyyəyə qaldırmağa çalışmışdı, özü də kitablara illüstrasiyalar çəkməyə başlayır. Birinci işləri N.Ostrovskinin pyeslərinə, ”Əlibaba və qırx quldur” nağıl kitabına, Nizami Gəncəvinin süjeti əsasında yazılmış “Fitnə” uşaq kitabına çəkdiyi şəkillərdi. Bu illərdə Azərbaycan oxucuları onun Balzakın “Qorio ata”, V.Hüqonun “Səfillər”, Turgenevin “Atalar və oğullar”, M.Qorkinin “Artomonovların işi” əsərlərinə çəkilmiş qəhrəmanların obrazını yaratmışdı.

Oqtay Sadıqzadə Hüseyn Cavidin demək olar ki, bütün pyeslərinə, Cəlil Məmmədquluzadənin, S.Hüseynin, C.Cabbarlının bir çox əsərinə, M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib”, həmçinin Rəşad Nuri Güntəkinin “Çalı quşu” romanına illüstrasiyalar çəkmişdir. 1956-cı ildə Elmira Şaxtaxtinskaya nəşriyyatda çalışmağa başladı və o gündən nəşriyyatda canlanma başladı. E.Şaxtaxtinskaya plakat və peyzaj janrında get-gedə fəaliyyət çərçivəsini genişləndirərək Azərbaycan mədəniyyətinin geniş təsviri ensiklopediyasını yaratmaq fikrinə düşür, Oqtay Sadıqzadə isə yazıçı və şairlərin obrazlarını yaratmağa və qrafika sahəsində püxtələşir. Bir müddət sonra hər ikisi azad yaradıcılığa başlayır.

Bu illərdə rəssamın xəyalını Xəqaninin, Qətran Təbrizinin, Natəvanın, Nəsiminin, Heyran xanımın poeziyası, müğənnilərin, bəstəkarların, pambıqçı qızların obrazı məşğul edir. Nəticədə çox gözəl əsərlər yaranır. Kənd əməkçiləri Rəhimova və Bayramovanın portreti də rəssamın yaradıcı uğurudur. Burada təsvir olunan qadınların məlahəti, ləyaqəti, daxili aləmi, hiss və həyəcanları qabarıq şəkildə təsvir olunur. 1965-ci ildə Moskva Dövlət Tretyakov qalereyası həmin əsəri alır.

Portret janrı barədə Van Qoqun sözlərini Oqtay Sadıqzadəyə də aid etmək olar: ”Mən portret janrı üzərində işləyərkən özümə inanıram, bilirəm ki, bu məndə olan ən yaxşı cəhətləri inkişaf etdirən çox ciddi bir işdir” Rəssam çəkdiyi şəxsin portretində həm təsvir olunan insanın aləmini, həm də onu təsvir edənin aləmini açıb göstərir. 1980-90-cı illərdə Oqtay Sadıqzadə koloritinə, kompozisiyanın, obraza münasibətinə görə müxtəlif növ portretlər yaratmışdı. 2000-ci ildə rəssam incəsənət həvəskarı və rəngkarlıq kolleksiyasının sahibəsi, Drezdendə yaşayan tibb elmlər doktoru professor frau Mario Marrenin portretini çəkmişdi. Rəssamın yüksək ustalığı barədə professorun məktubunda yazılır ”...Sizin əsərinizə baxanda mən heyran oldum. Şəklə baxan kimi hiss etdim ki, bu, həqiqətən mənəm. Mən sadəcə olaraq öz portretimə baxıram, mən burada daxilimi, ruhumu görürəm”

Hüseyn Cavidin ev muzeyi üçün işə Oqtay Sadıqzadə mürəkkəb hisslərlə başlamışdı. Bir tərəfdən mövzu onu cəlb edir, digər tərəfdən köhnə yaraların közünü qopartmaq çətin gəlirdi. O, H.Cavidin, arvadı Müşkünaz xanımın portretlərini, ”1937-ci il repressiya qurbanları” adlı tablo, həmçinin “Hüseyn Cavidin aləmi” triptixini yaradır.

Təxminən həmin vaxtlarda rəssam “Nizami Gəncəvi və Dünya mədəniyyəti” adlı monumental silsilə əsərlər üçün material axtarışına başlayır. Bir müddət düşündükdən sonra beş böyük tablo yaratmaq qərarına gəlir. Ekspozisiyanın mərkəzində “Nizami Gəncəvi və dünya mədəniyyəti” onun yanında “Antik filosoflar”, ”Nizaminin sələfləri”, ”Nizaminin xələfləri” və “Nizami və Avropa mədəniyyəti”. Oqtay Sadıqzadə bu məsuliyyətli işə 6 ildən artıq vaxt sərf edib, nəhayət, 1999-cu ildə əsərlərin təqdimatı keçirilmişdi. O, 1977-ci ildə “Azərbaycan Əməkdar İncəsənət xadimi”, 1992 ci ildə “Azərbaycan Xalq Rəssamı “ adına layıq görülmüşdür. 1999-cu ildə prezident Heydər Əliyev də rəssamı 60 illiyi və ad günü münasibətilə təbrik etmişdir. Bu il də mart ayının ikisində rəssamın 90 illiyinə həsr olunmuş konfrans keçiriləcək.

P.S. Yazı çapa hazırlanarkən məlumat aldıq ki, Azərbaycan Prezidenti Xalq rəssamı Oqtay Sadıqzadəni "Şərəf" ordeni ilə təltif edib. O, "Şərəf" ordeninə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə layiq görülüb.

Nərgiz Tağıyeva

Kaspi.- 2011.- 25 fevral.- S. 11.