Sovet dövründə “Kaspi”nin ilk tədqiqatçısı

Şıxəli Qurbanov dedi ki, zaman gələcək, xalq bu həqiqətləri biləcək

...1930-80-ci illər. Bu illərlə bağlı gördüklərimi, oxuduqlarımı və eşitdiklərimi düşünəndə özüm də bilmədən yadıma hələ tələbə ikən elmi kommunizm kitablarından bizə dönə-dönə oxutdurulan və əzbərlədilən bir fikir düşür: “Avropada bir kabus, kommunizm kabusu dolaşmaqdadır”. Tarixən faciələr, vahimələr yaradan bu kabus xalqımıza Moskvanın xeyir-duası ilə sapı özümüzdən olan baltalar vasitəsilə 1920-ci, 1937-ci və 1990-cı illər faciələrini “bəxş” etdi. Parçalandıq, şaqqalandıq. Ağa qara–qaraya ağ, düzə əyri-əyriyə düz deyərək özümüz-özümüzə, tariximizə qənim kəsildik...

Bu qanlı faciələrin nəticələri ilə barışa bilməyənlər arasında daha çox qələm, söz əhli oldu. Təqiblərə, təhqirlərə, sürgünlərə məruz qalaraq, “vətən xaini”, “xalq düşməni” kimi damğalanaraq gedər-gəlməzin qurbanı oldular. Yazdıqları, yaratdıqları isə “mürtəce”, “burjua”, “millətçi” adı ilə damğalandı...

Müstəmləkəçilik və böyük dövlətçilik siyasətini yeridən Çar Rus hökuməti bir müddət Azərbaycanda ana dilli mətbuatın fəaliyyətinə qadağa qoydu. Belə olduqda qələm əhlimiz üz tutdu rus dilli mətbuata. Belə mətbuat orqanlarından biri də 1881-1919-cu illər ərzində fəaliyyətdə olan “Kaspi” qəzetidir. “Kaspi” rus dilli qəzet olmasına baxmayaraq milli intibah və istiqlal hərəkatımızın təlatümlü dövründə Azərbaycan jurnalist və publisistlərinin yetişməsində mühüm rol oynadı. Azərbaycanlı qələm əhli məhz bu qəzetin vasitəsilə arzusunu, etirazını böyük cəmiyyətin diqqətinə çatdırmaq imkanı əldə etdi.

Sovet dövründə neçə-neçə “akademik”imizin, “professor”muzun “burjua qəzeti” deyərək geninə-boluna qamçıladığı bir zamanda “Kaspi” və onun Azərbaycan mədəniyyətinin, mətbuatının inkişafında rolu haqqında ilk dəfə fikir söylənildi.

Bu ilk və cəsarətli addımı BDU-nun Filologiya fakültəsini yenicə bitirib N.Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyində işə başlayan gənc bir qız atdı.

Kiçik tanışlıq. Movlayeva Səmayə Ələkbər qızı. 1934-cü ildə Bakı şəhərində hərbi jurnalist Ələkbər kişinin ailəsində dünyaya göz açıb. Orta məktəbi gümüş medalla bitirərək, 1953-cü ildə BDU-nun Filologiya fakültəsinə daxil olub. 1957-ci ildə zamanın “böyük fənni” olan Elmi kommunizmdən dörd aldığı üçün universiteti qırmızı diplomla deyil, adi diplomla qurtarır. Həmin ildən bu günə kimi N. Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyində işləyir. Bu illər ərzində muzeydə izahatçı, kiçik elmi işçi, böyük elmi işçi, elmi katib və şöbə müdiri vəzifələrində çalışıb.

60-dan çox elmi-publisistik məqalələrin və “Azərbaycan mədəniyyətinin “Kaspi” qəzetində təbliği” adlı monoqrafiyanın müəllifidir. İki qızı, iki nəvəsi var. 2010-cu ildə muzeyin 70 illik yubileyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub. Mətbuatımızın görkəmli tədqiqatçısı, professor Alxan Bayramoğlunun köməkliyi ilə Səmayə xanımla Ədəbiyyat muzeyində görüşdüm. Əsl alim təmkini, ziyalı müdrikliyi sanki onun qanına-canına hopub. O, söhbətə xalqımızın tarixində və taleyində silinməz iz qoyan, milli azadlığı uğrunda son ana kimi mübarizə aparan Ə. M. topçubaşov, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu ilə başladı.

“Qızım, onlar təpədən-dırnağa, bütün varlığı ilə xalqa bağlı ziyalılar idi. Onları yalnız bir amal, bir məqsəd, xalqının azadlığı və xoşbəxtliyi düşündürürdü. Bu amal uğrunda da hər şeylərindən keçərək, ömürlərinin sonuna kimi mübarizə etdilər. Xalqını maarifləndirmək, onun hüquqlarını qorumaq, mədəni səviyyəsini inkişaf etdirmək üçün hər vasitəyə əl atdılar. Mən “Kaspi”ini oxuduqca dönə-dönə bunun şahidi oldum.

-Səmayə xanım axı, 1960-70-ci illər hələ də “Kaspi” tədqiqatçı alimlərimiz tərəfindən “burju mətbuatı” adlandırılırdı. Belə bir vaxtda necə oldu ki, bu mövzuya müraciət etdiniz?

-Doğrudur. O illər “Həyat”a, “İrşad”a, “Füyuzat”a, “Açıq söz”ə, o cümlədən “Kaspi”ə də münasibət çox pis idi. Bu mətbuat orqanları və onların yazarları tədqiqatçılarımız tərəfindən təhqir, tənqid edilirdilər. Amma bizim xalqın xoşbəxtliyi ondadır ki, ən çətin, ən amansız dövrlərdə belə xalqının gələcəyini düşünən, onun mənəvi dəyərlərini, adət-ənənəsini yaşatmaq istəyən oğulları da olub. Belə insanlardan biri də Şıxəli Qurbanov idi. Bu mövzunu da o mənə təklif etdi. Mən təhsilimi rus dilində aldığım üçün dili yaxşı bilirdim. Bir gün Şıxəli müəllim məni yanına çağıraraq dedi: “Səmayə xanım, “Kaspi”də bizim böyük qələm və əqidə sahiblərimiz çalışıb. Onların fəaliyyətini gələcək nəsillərə çatdırmaq lazımdır. Bilirsən ki, indi onlara münasibət tam başqadır. Ona görə də sən “Kaspi”də Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının inkişafını üzə çıxarmaq adı ilə onların fəaliyyətini, amalını, məqsədini öyrənməlisən. Zaman gələcək, xalq bu həqiqətləri biləcək”.

Beləliklə, Şıxəli müəllimin köməyi ilə mövzu çox çətinliklə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında təsdiq olundu və görkəmli alim, akademik Əziz Mirəhmədov elmi rəhbər təyin edildi.

- Əziz müəllimin onlara münasibəti necə idi?

- Çox yaxşı. Amma zaman başqa idi. Rəhmətlik Əziz müəllim mənə həmişə deyərdi ki; “Qızım, biz klassiklərimizə qarşı haqsızlıq etdiyimizə görə peşman olacağıq və zaman gələcək bunu etiraf edəcəyik. Doğrudan da belə oldu. O, sonralar bu etirafı mətbuat vasitəsilə bütün xalqının qarşısında etdi. Bu böyük işdir. Çoxları hələ bu günə kimi də etiraf etmək fikrində deyil. Hətta Əziz müəllim ömrünün son illərində daha gərgin işləyərək deyirdi; “Mənə belə gəlir ki, əsl elmlə yalnız son illər məşğul olmuşam. Taledən çox razıyam ki, mənə bu günlərə qədər yaşamaq imkanı vermişdir...”.

- Səhv etmirəmsə sizin də monoqrafiyanız da dövrün abu-havasına uyğunluqlar hiss olunur...

- Tamamilə haqlısınız. Burada yenə də Əziz müəllimin fikrinə istinad etmək istərdim. “Biz klassiklərimizi tənqid edirik, bilə-bilə ki, bunun üçün heç bir əsasımız yoxdur”. Unutmayaq ki, biz hansı şəraitdə yaşamışıq və işləmişik. Başımız üstündə Demokl qılıncı vardı. Respublikanın Baş Mətbuat idarəsi yalnız hakim kommunist partiyasının siyasətini həyata keçirməyi tələb edirdi.

Səmayə xanım amma etiraf edək ki, bəzən ifratçılığa daha çox yol verilib. Mən bu günlərdə “Kaspi” ilə bağlı bir neçə kitabxanada, arxivdə oldum. M.F.Axundov adına mərkəzi kitabxanada sifariş verib gözləyirdim. Qonşu masada bir jurnal gözümə dəydi. Vaxtı keçirmək üçün götürüb vərəqlədim. 1970-ci ildə çap olunan elmi jurnallardan biri idi. Mündəricata baxdım. 113 səhifədən 84-ü Leninə həsr olunub. Müəlliflərə diqqət yetirdim. M.Arif “Lenin və ədəbiyyatşünaslığın bəzi məsələləri”, M.Cəfər “Klassiklərə münasibəti Lenindən öyrənək”, Q.Xəlilov “Sənətdə partiyalılığa dair Lenin təlimi”, (rəhmətlik Qulu müəllim mənə universitetdə dərs dediyi üçün onu çox yaxşı tanıyırdım. Baxmayaraq ki, Qulu müəllim bu hakim partiyaya qarşı secilirdi, amma onun bu haqda yazdığı yazı bunun əksini deyirdi). “Q.S.Əlibəyova “Lenin bədiilik haqqında”, Q.Qasımzadə “Dostluq səhifələri”, M.İ.Məmmədov “Rəsul Rzanın “Lenin” poemasının bəzi üslub xüsusiyyətləri”, Ə.B.Salamzadə “Mədəni irs haqqında Lenin təlimi və Azərbaycan memarlığı abidələrinin qorunması”, M.Nəcəfov “Azərbaycan təsviri sənətində Lenin surəti”. Məncə şərhə ehtiyac yoxdur...

- Nə isə qayıdaq yenə “Kaspi”yə. Yəqin ki, tədqiqat zamanı çətinlikləriniz də olub. Müntəzəm olaraq 38 il fəaliyyətdə olan qəzeti araşdırmaq çox vaxt və səbir tələb edən bir işdir.

- Əlbəttə. Mövzu ilə bağlı mən yalnız Bakıda deyil bir müddət Sankt-Peterbruqun mərkəzi kitabxanasında və Moskvada (o zaman Lenin adına idi) kitabxanada araşdırmalar apardım. Qəzetin çapa başladığı 1881-ci iyul sayından, 1919-cu ilin 1 aprel sonuncu sayına kimi hamısı ilə hər iki kitabxanada tanış oldum. Araşdırmalar zamanı mənə aydın oldu ki, Ə.M.Topçubaşovun, M.Şahtaxtlının, H.Zərdabinin, Ə.Hüseynzadənin və Ə.Ağaoğlunun redaktorluğu zamanı qəzet milli ziyalıları ətrafına toplayaraq milli düşüncəli mətbuat orqanına çevrilib. Bu ziyalılar 20-ci yüzilliyin ilk illərində Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatının önündə gedərək hər vasitə ilə xalqı maarifə, yeniliyə, azadlığa səsləyirdilər. Mən bütün bunları öyrəndikcə dəhşətə gəlirdim ki, belə insanları neçə “xalq düşməni” adlandırmaq olar? Amma çox təəssüflər ki, o zaman çoxlarının zehnində, fikrində bu yanlışlıq dərin kök salmışdır. Bunu mən müdafiə zamanı da hiss etdim. 1971-ci ildə AMEA-da “Kaspi” qəzetində ədəbiyyat məsəlləri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdim. Çox gərgin bir müdafiə keçdi. Lakin Əziz müəllim çox rahat idi. Gözləri gülürdü. Dili ilə deyə bilmədiklərini sanki gözləri deyirdi. Bunun səbəbini mən çox sonralar anladım. Müdafiə zamanı mətbuatın tanınmış tədqiqatçısı, görkəmli alim Ş.Hüseynov çıxış edərək işi yüksək qiymətləndirdi və təklif elədi ki; “müəllifə iki fəxri ad həm tarix, həm də filologiya elmləri namizədi adı verilsin”. Respublikanın bir çox görkəmli alimləri də müdafiə haqqında öz xoş sözlərini və qiymətli fikirlərini bildirdilər. Lakin sonradan Bakıdan Moskvaya bu işlə bağlı anonim məktublarda getmişdir. Ona görə mən təsdiqimi bir az gec aldım. (O, zaman elmi işlər təsdiq olmaq üçün Moskvaya göndərilirdi).

Səmayə xanım bu sözləri deyərkən hiss olundu ki, səsi titrədi, gözləri doldu. Aradan uzun illər keçməsinə baxmayaraq bu ağrı hələ də onun qəlbini sızladır...

Özüm də hiss etmədən dedim: “Görəsən niyə biz bu qədər özümüz-özümüzə qənim kəsilmişik?”.

Qərənfil Dünyamin qızı

BDU- nun mətbuat tarixi

və ideoloji iş metodları

kafedrasının müəllimi,

filologiya elmləri namizədi

Kaspi.- 2011.- 21 iyul.- S.9.