Orta məktəblərdə nəsil dəyişməsi necə gedəcək?

Ekspertlərin fikrincə, təcrübəli yaşlı müəllim təcrübəsiz gənc müəllimdən məktəb üçün daha əhəmiyyətlidir

Təhsil Nazirliyinin açıqladığı siyahıya əsasən, 65 yaşlılarla bağlı yeni qanunun şamil olunacağı və orta məktəblərdə çalışan təhsil işçilərinin sayı 17 471 nəfər müəyyənləşdirilib. Bu gün prosesin yalnız orta məktəbləri əhatə etməsi təhsil mühitində birmənalı qarşılanmır.

Azərbaycan təhsilinə mentor təklifi

Müasir Təhsil və Tədrisə Yardım Mərkəzinin proqramlar üzrə direktoru Elmina Kazımzadə hesab edir ki, 65 yaşında müəllimin təqaüdə məcburi şəkildə göndərilməsi üçün ilk növbədə keçid dövrü olmalıdır: ”Məsələn, ucqar rayonları götürsək, ola bilsin ki, ucqar kənd məktəbində cavan müəllim yoxdur. Son dövrdə ancaq 64-65 yaşında olan müəllimə ibtidai sinifdən birinci sinfi götürüb, o da bu sinfi aparacaq. Ucqar rayonda 65 yaşlı müəllimi məktəbdən kənarlaşdırmaq o deməkdir ki, ya yuxarı sinfin müəllimi, ya da kimsə həmin sinfi götürməlidir. Ona görə də bir nəsildən digər nəslə keçid dövrü - peşəkarların arasında müəyyən əlaqələr olmalıdır. Yəni məktəb direktoru, yerli təhsil şöbəsi bilməlidir ki, onun ehtiyat qrupu var, gənclər həmin sinifləri götürə bilərlər. Yeni kadrların cəlbinə hazırlıq görülməli, məktəblər, yerli idarəetmə orqanları təhsil müəssisələrinə gəncləri cəlb etməli, gənc kadrları həvəsləndirməlidirlər”. E.Kazımzadənin sözlərinə görə, beynəlxalq təcrübədə də müəllimin yaşına deyil, onun böyük, zəngin pedaqoji təcrübəsinə üstünlük verilir. Azərbaycanda da uyğun təcrübə əsasında pedaqoji fəaliyyətindən uzaqlaşdırmayaraq yaşlı nəslin təcrübəsindən yararlanmaq olar: ”Bu təcrübəyə əsasən, yaşlı müəllimlər sinif müəllimi kimi dərs yükündən azad edilə bilər. Amma o məktəbdə qalaraq mentor - məsləhətçi kimi çalışmalı, gənc müəllimlərə pedaqoji layihələrin icrasında yardımçı-məsləhətçi kimi işləyə bilər. Amma Azərbaycan təhsilinin indiki vəziyyətində indi də təzə bir mentor vəzifəsini tətbiq etmək çətindir. Mənə belə gəlir ki, buna hazır olmaq lazımdır”.

Yaxşı müəllimi cəlb etmək üçün icmalardan gözlənilən təşəbbüs

Gənclərin stimullaşdırılmasına da toxunan direktor kadrlarla bağlı dövlət proqramına yenidən baxılmasını vacib sayır: ”O proqram zənginləşdirilməli, xüsusilə maliyyə məsələlərinə diqqət edilməlidir. Bəzi hallarda isə gələn gənc müəllimlərə yerli orqanlar artıq yer qalmadığını bildirirlər. Ona görə də bu, mərkəzləşmiş şəkildə yox, daha çox yerli icmaların məsuliyyəti olmalıdır. Təşəbbüs və maliyyə də onların əlində olmalıdır. Yaxşı müəllimi cəlb etmək üçün daha çox təşəbbüsü da onlar göstərməlidir. Ola bilər ki, bələdiyyə xüsusi fond yaratsın və ya məktəb öz kəndindən maraqlı ixtisası olan məzunları işə cəlb etsin”.

Ali məktəb müəllimlərinin prosesdən kənar qalmasına gəlincə, xarici təcrübəyə istinad edən E.Kazımzadə zəngin təcrübəli professor, müəllimlərin təzə yaradılan universitetlərə göndərildiyini deyir: ”Onlar üçün orada xüsusi şərait yaradırlar. Məsələn, ona xüsusi bir mükafat verilir, ali təhsildən uşaqlaşdırmayıb onun təcrübəsini tətbiq edirlər”.

“Yaşlı nəsillə gənc nəsil arasında çox böyük uçurum var”

“21-ci əsr Təhsil Mərkəzi”nin sədri, fəlsəfə doktoru Etibar Əliyev isə hesab edir ki, yeni qanun orta məktəb müəllimləri ilə yanaşı, ali məktəb müəllimlərinə də şamil olunmalı idi: ”Çünki hər ikisi pedaqoq sayılır. İndiki vəziyyətimizdə bu, qəbul olunmamalı idi. Çünki yaşlı nəsillə gənc nəsil arasında çox böyük uçurum var. 10-15 ildə müəllim olmaq istəyən vətəndaşların sayı xeyli azalıb. Müşahidələrimiz göstərir ki, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının keçirdiyi imtahanlarda abituriyentlər müəllim peşəsini demək olar ki, axırıncı yerdə yazırlar. Bunların çoxu qadın cinsindən olanlardır”. E.Əliyev hesab edir ki, 65 yaşdan yuxarı müəllimlərin keçdikləri dərslər keyfiyyət baxımından gənclərin keçdiyi dərslərdən fərqlənə bilər: ”Məsələ ondadır ki, təcrübəli yaşlı müəllim təcrübəsiz gənc müəllimdən məktəb üçün daha əhəmiyyətlidir. Yəni 65 yaşına çatanlar çox ciddi təhsil alıblar və çoxillik pedaqoji təcrübələri var. Çox heyf ki, bizdə yaşlı nəslin gənc nəslə öz təcrübəsini, texnikasını öyrətmək ənənəsi çox zəifdir, bunu inkar etməməliyik”.

“Canlarında sanki bir xof olub ki...”

E.Əliyev dünyanın heç bir yerində müəllimlər üçün yaş həddi baryerinin olmadığını da deyir: ”Fiziki cəhətdən zəifləyən, pedaqoji prosesdə fiziki imkanları çatmayan müəllimlər məktəbdə əsasən məsləhətçi vəzifələrini tuturlar. Öz təcrübələrini bölüşmək, eyni zamanda gənc nəslin daha yaxşı dərs deməsi üçün müəyyən məsləhətlər verirlər. Amma bu gün bizim ali məktəblərdə vəziyyət həddindən artıq kirtikdir”. E.Əliyev bunu ali məktəblərdə müəllim heyətinin yaşının əsasən 60-dan yuxarı olması ilə izah edir: ”Bizdə qəribə bir tendensiya var. Bu da dünyanın heç bir yerində rast gəlinmir. Məsələn, 30-40 il kafedra müdiri işləyən yaşlı insanlar imkan verməyiblər ki, gənclərdən hansısa elmlər doktoru, alimlik dərəcəsi alsın. Canlarında sanki bir xof olub ki, gənclər onların yerini tutacaqlar. Buna görə də kafedralara diqqət yetirsəniz görəcəksiniz ki, yaşlı nəslə bir az yaxınlaşan orta nəsildən bir qisim var. Gənclər isə həddindən artıq azdır”. Bunun digər səbəbləri təhsilin hər iki piləsində – orta və ali təhsildə əməkhaqqının həddindən artıq aşağı, yəni 150 manatdan 350 manata qədər olması ilə izah edilir: ”İndiki bazar şəraitində bu əməkhaqqı ilə insanların yaşaması qeyri-mümkündür. Eyni zamanda, hansısa kredit götürmək, mənzil və s. kimi məsələlərdə müəllimlərə heç bir güzəşt yoxdur. Halbuki sovetlər vaxtı müəllimlər üçün xeyli güzəştlər nəzərdə tutulurdu. İnsanlarda bir pessimizm var”.

Müəllim tərbiyəçi funksiyasından niyə imtina edir?

Vəziyyətdən çıxış yolu kimi isə müəllim peşəsinə münasibət, müəllim obrazını dəyişmək təklif olunur: ”Bu peşəyə gənclərdə həvəsi artırmaq lazımdır. Bunun üçün isə bir sıra güzəştlər tətbiq olunmalı, ən azından maaşlarda əməkhaqqı dəyişiklikləri olmalıdır. Çox təəssüflər olsun ki, artıq məktəblərdə qadınlaşma prosesi gedir. 85 faiz kişilər əməkhaqqının az olması ucbatından məktəbi tərk ediblər. Məktəblərdə təhsilin keyfiyyətinin aşağı olmasının əsas səbəblərindən biri elə budur”.

Ekspert az məvacibin təhsil üçün başqa fəsadlar da yaratdığını deyir: ”Aşağı əməkhaqqı görün, hansı əks təsirləri yaradır. Birinci, müəllimi dərsə çox könülsüz yanaşır. İkinci, əlavə təhsilə can atır. Ən ciddi məsələlərdən biri isə sovet vaxtı müəllimin əməkhaqqı yüksək olduğundan hər bir müəllim tərbiyəçi funksiyası daşıyırdı. İndi müəllim artıq o tərbiyəçi funksiyasından imtina edib. Hətta müəllimlərin yanında uşaqlar qeyri-etik davranışlara yol verir, siqaret çəkirlər. Müəllim ona heç bir reaksiya vermir. Çünki elə mühit yaranıb ki, müəllimlər həddindən artıq laqeydləşiblər. Bu, bizim indiki təhsil sistemi üçün çox pis haldır”. E.Əliyev hesab edir ki, yaşlı nəsillə gənc nəslin əməkhaqlarında dəyişikliklər edilməsi mümkün deyilsə, onda pedaqoji məktəbləri bitirənlərə 5-10 il güzəştlər olmalıdır. Bu güzəştlər onların müəllim sənətinə can atmasına kömək edə bilər: ”Əks təqdirdə, bu itkidə yaş fərqi get-gedə kritik ana qədər özünü büruzə verəcək. Bu da bizim təhsil sistemimiz üçün çox pisdir. Bu hal özünü orta məktəblərdə də, ali məktəblərdə də göstərir. Digər tərəfdən, deyərdim ki, ən çox pedaqoji ali məktəblər Azərbaycandadır. Müəllimlər İnstitutunun bütün rayonlarda filialı var. Azərbaycan Pedaqoji Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Gəncə, Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universiteti pedaqoji kadrlar hazırlayır. Kütləvi olaraq pedaqoji ixtisaslara tələbə qəbulu həyata keçirilir ki, bunların da əksər hissəsi müəllim işləmək istəmirlər. Nəticədə də məktəblərdə belə uçurum yaranır”.

Həqiqət İSABALAYEVA

Kaspi.-2011.- 15 iyun.- S. 8.