“Adlara divan tutmaq tarixə divan tutmaqdır”

Professor Minəxanım Təkləli: «Rus dövlətçiliyində və xalqın içində türk mənşəli məşhur insanlar ortaya çıxarıldıqda onların kimliyi ilə maraqlanırdım»

Filologiya elmləri doktoru, professor Minaxanım Təkləli Ana dilinin və Vətən tarixinin keçmişi, həmçinin müasir məsələlərinə dair bir sıra tədqiqatların müəllifidir. O, eyni zamanda rus yazıçılarının əsərləri üzrə türk elementlərinin tədqiqinə böyük diqqət ayırıb.

Özbəkistanda, Moskvada, İranda, Türkiyədə keçirilən türkoloji və şərqşünaslıq məsələlərinə dair konfranslarda iştirak edib. Son illərdə “Mahmud Kaşğari adına Türk Ocağının San Yarlığı”, “Qafqaz-Media” təşkilatının “Cəsarətli qələm”, Yazıçılar Birliyi Həmkarlar İttifaqının “Vətən” mükafatlarına layiq görülüb. Çoxsaylı elmi və bədii məqalələrin müəllifidir. Professor Minəxanım Təkləli “Kaspi”yə müsahibəsində tədqiqatlarının davamı olacağını bildirib.

Yasaq mövzu

- «Türk kitabı»nızda ön söz olaraq «Türkün ayaq izi pozulmaz» - deyə yazmısınız. Araşdırmalarınızı həyata keçirdiyiniz dövrdə pozulmuş çoxmu izlərlə rastlaşdınız?

- Çox… Əgər sənin malik olduğun tarix bu şəkildə saxtalaşdırılır və onu vərəqlədikcə bunun şahidi olursansa hər kəs gözyaşı tökər. Sözün həqiqi mənasında mənim ağladığım anlar da olub. Tarix bir növ xalqın tərcümeyi-halıdır. Məqsədli dəyişmələr, saxtakarlıqlar millətin həyatında ciddi rol oynayır. Obrazlı desək, Altaylardan Balkanlara qədər göyün üzərində ulduzların öz biçimi var. Mahmud Kaşğari kitabının girişində yazır ki, türk tayfaları öz düzülüşü ilə sədd çəkən qoşunu xatırladır. Bu mənada mən onu ulduzlara bənzədirəm. Ulduzlar nə qədər uzaqda dayanıblarsa bir o qədər cazibədar və parlaq görünür, bir o qədər də mübhəm bir tarix daşıyırlar. Türklər dünyanın qədim sakinləridir. Rus dilində «Qədim türk sözü lüğəti» adlı çox möhtəşəm kitab var. Orada toplanan bütün türk sözləri hamısı kitabələrdən, daşların üzərindən götürülüb. Biz təkcə “Orxan Yenisey” abidəsini, “Gültigin” abidəsini tanıyırıq. Ancaq Altaydan bu yana nə qədər daşlar səpələnib. Torpaqlar türkün sözünün yazıldığı daşlarla doludur. Zaman olub ki, türklər «Biz Altaylardan gəldik» deyiblər. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları çoxdur. Amma daha əsaslı görünən, amma o qədər də səs salmayan nəzəriyyəyə görə, türklər elə Qərbdən Şərqə gediblər. Dönə-dönə olub ki, türklər təkrar-təkrar Qərbdən Şərqə, Şərqdən Qərbə köçüblər. Dünyanın qədim sakinləri olduğundan torpağın da bağrında onun böyük mühacirət dövrləri olub. Təbii ki, yol qət etdikcə türklər yaşadığı məskənlərə öz adını qoyub.

Zaman əldən-ələ keçdikcə bu adlar dəyişdirilib, adlara divan tutulub. Adlara divan tutmaq tarixə divan tutmaqdır. Məsələn, Odessa şəhərinin adına baxaq. Bu, Hacıbəy şəhəridir. 1789-cu ildə rus-türk savaşında alınan şəhərin xüsusi fərmanla adı dəyişdirilib. Və yaxud bütöv Qafqazın istilası dövründə ermənilər Qafqaza köçürülüb. Şimali Qafqazda ermənilər yaşayan yerlər türk yaşayış məskənləridir. Kuban çayına tökülən yerdə türk kəndi, həm də türk qalasının adı dəyişdirilib. Yaxud Armaviri götürək. Şahsəngər deyə möhkəm bir gədikdə yerləşən qaladır. Armavir guya ermənilərin qədim çarlığıdır. Guya onu dirildirlər. Rus-türk müharibələrində erməni patriarxları bura gələrək köçürülmədən əvvəl özləri üçün yer seçəndə açar rolu oynayan yerlər seçirdilər. Bu yerlərin türklərdən alındıqdan sonra ora ruslar, kazaklar, ermənilərin köçürülməsi çarizmin siyasəti idi. Don üzərində türklərdən alınmış torpaqlara ermənilərin köçürülməsi başlayanda onlar yaşayış məskənlərinin adını Naxçıvan qoydular. Zori Balayan yazırdı ki, «Biz Naxçıvanı hafizəmizdə, ürəyimizdə yaşadırdıq. Ona görə adını bura qoyduq”. Bizim tariximizi saxtalaşdırmağı onlar planlı şəkildə həyata keçirirdilər. Əgər istilaçılar bundan bəhrələnirsə, demək tarix həqiqətən məqsədyönlü şəkildə dəyişdirilir. Ona görə də son illərdə çıxan kitabımın adını «Türk kitabı» qoydum. Bundan əvvəl isə «İstilalar, müharibələr, türk şəhərlərinin taleyi» adlı kitabım vardı.

Yerin, torpağın adı vətən tarixinin heç nə ilə əvəz olunmayan dəlil və sübutlarıdır. Onları heç xoş təsadüflərdə belə dəyişmək düzgün deyil. İndi tarixi adlarımızın qaytarılması mənə çox fərəh verir. Qədim Biləsuvar, Xankəndi, Şirvan və s. adların qaytarılması könül rahatlığıma səbəb olur.

- Maraqlıdır, sizin tədqiqatlarınız türk qaynaqları ilə üst-üstə düşürmü? Bu araşdırmalara türk tarixçilərinin münasibəti necədir?

- «Türk imzası» kitabı rus yazıçı və alimləri, ictimai xadimlərinin daşıdıqları türk mənşəli təxəllüslərinin ensiklopedik lüğətidir. Bu, türk mənşəli rus soyadları istiqamətində yazılan kitabdır. «Türk sözləri rus dilində» kitabının üçüncü nəşri də türkoloji elmdə yeni hadisələrdir. Sovet dövründə Moskva və Peterburqda türkologiya mərkəzləri böyük işlər görürdü. O cümlədən, türkoloqlarımız Bakıda da böyük uğurlar əldə edirdilər. Amma zaman öz sözünü deyirdi, məhdudiyyətlər var idi. Etnos məsələsinə toxunmağa icazə yox idi. Bu, onların özləri üçün də qapalı mövzu idi. Mən tədqiqatlara başlamışdım və konfranslarda məruzələr edirdim. Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra kitablarım nəşr olunmağa başladı və tədqiqatlarımı genişləndirdim. Deyəcəksiniz ki, Baskakovun «Türk mənşəli rus soyadları» kitabı var. Bu, mənim çox sevdiyim və əsaslandığım mənbədir. Baskakov bu lüğətdə 600 soyadın etimoloji təhlilini verib. Mən isə Baskakova əlavə olaraq 800-dən artıq türk mənşəli rus soyadlarının tarixi etnoloji təhlilini aparmaqla yanaşı, həm də onu daşıyan soyadların özlərinin tarixindən bəhs etmişəm. Yasaq mövzu olduğuna görə bu, ədəbiyyatlarda da birtərəfli izah olunurdu. Çox çətinliklərlə bunları ərsəyə gətirmişəm və neçə illərimi sərf etmişəm.

Türk əsilli ruslar

- Rus dövlətçiliyi tarixində və xalqın içindən türk mənşəli məşhur insanları necə tapıb ortaya çıxarmısınız?

- Rus dövlətçiliyində və xalqın içində türk mənşəli məşhur insanlar ortaya çıxarıldıqda onların kimliyi ilə maraqlanırdım. Bunlar Suvorov, Kutuzov, Anna Axmatova, Aleksandr Kuprin kimi böyük şəxsiyyətlərdir ki, onlar öz adları ilə böyük bir milləti ifadə edə bilirlər. Türk əslini göstərmək və haqlarında bilgilərim də olduğundan onlara portret yazılar həsr etdim. Bu da «Türk əsilli ruslar» kitabımın ərsəyə gəlməsinə səbəb oldu. Onsuz da İvan Bunin, Anna Axmatova, Aleksandr Kuprin sevdiyim yazıçılar idi. Onlar səmimiyyətlə özlərinin türk əsillərini qeyd edirdilər. Məsələn, İbrahim Mirzə nəslindən gələn Qavril Derjavin bir çox şeirlərində özünün türk əslindən, Anna Axmatova özünün türk-tatar nənəsindən danışır.

- Eləcə də rus knyazı İvan Qroznının, admiral Kolçakın türk əsilli olduğunu qeyd edirsiniz.

- Rus hərb adamı Kolçak da, İvan Qroznı da türk əsillidirlər. İvan Qroznı üz cizgiləri, yaşam tərzi, enerjisi, cazibəsi, xisləti baxımından Qızıl Orda xanı Mamayın nəslindəndir. Təəssüf ki, rus taxt-tacında türk əsilli insanın oturmasını demək istəmirdilər. Ancaq həqiqət nə qədər gizlədilərsə onun ortaya çıxmasının da bir zamanı var. İvan Qroznının hakimiyyətinin axırıncı illərində hakimiyyətə gətirdiyi Sayın Bulat türk əsillidir. Mən ona ayrıca oçerk həsr etmişəm. Bir şey yaxşıdır ki, xristianlığı qəbul edən rus əsilzadələri eyni zamanda, türk soyadlarını da saxlamışdılar. Onlar siyasi tələblər üzündən xristianlığı qəbul edirdilər. Rus-Osmanlı savaşlarının sonunda həmin əsilzadələr xristianlığı qəbul etmək, öz siyasi vəziyyətlərini düzəltmək, saxlamaq məcburiyyəti ilə bu addımı atırlar. Faktlar sübut edir ki, ruslarda böyük ailələr, türk soyları təməlsiz yaranmayıb. Söhbət Volqa çayı üzərində kütləvi surətdə xristianlığı qəbul edən sıravi insanlardan getmir. Rus tarixində şanlı-şöhrətli soylar türk əsilzadələrinin soylarıdır.

- «Rus dilində türk sözləri» kitabınızda klassik rus ədəbiyyatında işlənən türk sözləri toplanıb. Bu mövzunun araşdırılmasına yenə də ehtiyac var?

- Bu kitab dünyada birinci araşdırmadır. Türk alimləri ilə görüşlərimdə bu əsərlərin hər biri böyük məmnunluq hissi ilə qarşılanır. Hətta, tanımadığım evlərə bu kitabların yayılmasının şahidi olmuşam. Ayrılıqda rus dilində türk geyim, bitki və s. adlar lüğət şəklində işlənirdi. Ancaq monoqrafik araşdırmaya cəlb olunması, türk sözlərinin rus dilinə keçmə vaxtı və tarixi şəraiti öz yerində. Mənim üçün əsas olan türk sözlərinin rus dilində işlənmə xüsusiyyətləridir. Məsələn, Puşkin, Tolstoy, Lermontov, Qoqol, Qorkinin dilində türk sözlərinin necə işlənməsi düşündürücü faktlar idi. Bu mövzular işlənmədiyinə görə çətin idi, digər tərəfdən əleyhdarlar da tapılırdı. Hər şeyə şübhə ilə yanaşırlar. Mən bu araşdırmaları rus dilinin ən mükəmməl lüğətləri əsasında aparmışam. Ümumiyyətlə, hər bir dildə alınma sözlər var. Çox maraqlıdır ki, rus dilindəki türk sözləri danışıq yolu ilə, şivələrdən keçən sözlərdir. Bu da daha geniş əlaqələrdən xəbər verir. Yəni əhali ədəbi dildən öncə türk sözlərini işlədib ki, bunlar ədəbi dilə də keçə bilib.

- Dediniz ki, araşdırmaların əleyhdarları çox olurdu. İradlar əsasən nə ilə bağlı idi?

- Mən bu mövzuya təzə başlayan vaxtlarda, konfranslarda çıxışlarım, bu mövzunun təsdiqi zamanı bu cür çətinliklərlə qarşılaşırdım. Ermənilərdə xəstəlik dərəcəsində eqoizm, bizdə isə özümüzü kiçiltmək xüsusiyyəti var. Bu araşdırmaların sonunu gözləmək və tanış olmaq əvəzinə «Rus böyük millətdir, türk sözü onun nəyinə lazımdır» və s. fikirlər yaranırdı. Şovinist insanlar bu nəticələri qəbul etmirdilər. Türk sözlərinin rus dilində bolluğu 200-300 il əvvəl də qeyd olunub. Ruslar özləri də onlara “müharibələr törədən türk xalqlarının necə mədəniyyəti ola bilər ki, bizim dilimizə keçsin. Bizim mədəni səviyyəmizə baxın”-deyə cavab verirdilər. Mən onlara cavab olaraq Puşkinin öz dilində elə bir cümlə yazmışam ki, bir nümunədə 6 türk sözü işlənib. Qorkidən elə bir cümlə demişəm ki, onun bir fikrində 9 türk sözü var. Rus dilində hərb terminləri, gündəlik məişətdə işlənən sözlər, inzibati hüquq terminləri, geyim adları, heyvandarlıqla, bitki aləmi ilə bağlı türk sözləri ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz edib.

Qarabağ dəftəri

- Siz həm də bədii yaradıcılıqla məşğulsunuz. Elmi axtarışlardan yorulanda bədii yaradıcılığa üz tutursunuz?

- Bu, əhval-ruhiyyədən, ovqatdan asılıdır. Sözə olan ehtiram, hörmət, nə fərqi var, elmi araşdırmalar şəklində olsun və ya bədii üslubda deyilsin. Mən ara-sıra şeirlər yazıram. Türk dünyasına bələd olduqca ağızdan-ağıza keçən rəvayətlər, əfsanələr məni çox düşündürürdü. Mən onları şirin hekayətlərə çevirməyə çalışıram. Bununla həm əfsanəni yaşatmaq, həm də ürəyimdən keçənləri demək istəyirəm. Ümid edirəm ki, onları hekayə şəklinə salmaqla bu əfsanələr, rəvayətlər kitablara, dərsliklərə düşür.

- Türkoloji sahədə daha hansı tədqiqatlar aparmaq niyyətindəsiniz?

- Hər zaman özümlə bir dəftər daşıyıram və qeydlərimi edirəm. Rus dilindəki türk sözlərinin təmiz lüğətini yazmaq istərdim. Türk mənşəli rus soyadları ilə bağlı çoxlu materiallar yığmışam. Bunları dördcildli lüğət şəklində çap etdirmək istəyirəm. Hazırda əlimdə olan işlər Azərbaycanla bağlıdır. «Azərbaycan Övliya Çələbinin gözü ilə» nəşrinə hazırlaşıram. Könlümdə Qarabağ dəftəri var. Qarabağın tarixi ilə bağlı yazılarımı «Qarabağ dəftəri» adı altında çap etmək istəyirəm.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2011.- 21 iyun.- S.9.