Ekzüperinin müəmmalı ölümü

Antuan de Sent-Ekzüperinin sağlığında yazdığı əsərləri bu gün də dünyada ən çox oxunan əsərləri sayılır. Onun əsərlərində insana və onu əhatə edən ətraf mühitə olan sonsuz sevgi və məhəbbətin təbliğ edilməsidir. Təsadüfü deyil ki, məşhur yazıçı və təyyarəçi əsərlərinin birində yazır: “Dünyanı ancaq ləyaqət xilas edə bilər, dünyanın ləyaqəti və xilas yolu isə ancaq rəhimli, mərhəmətli olmaqda, yaradılmışların hamısına məhəbbətdə və insanların daxili dünyalarına hörmət edilməsindədir”.

Ekzüperiyə həmin dövrdə böyük sürətə malik olan qırıcı “Laytninq P-38” təyyarəsini idarə etməyi tapşırmışdılar: “Mənim yaşımda hərbi təyyarəni idarə etmək və özündən 6-10 yaş cavan pilotlarla hərbi qayda-qanunlara uyğun şəkildə yaşamaq heç də asan deyil. Ancaq mən son gücümü belə sərf edərək onlarla (gənclərlə) ayaqlaşmağa çalışıram. Arzu edirəm ki, gücüm tükənənə qədər bu murdar müharibə başa çatsın. Bundan sonra nə edəcəyimi çox yaxşı bilirəm” ( Jan Pelisyeyə məktubundan, 9-10 iyul 1944).

İlk döyüşə “Blok-174” hərbi təyyarəsi ilə uçdu və tapşırığı uğurla yerinə yetirdi. Sonra o, işğal altında olan ərazilərin havadan şəklini çəkdi. Buna görə də onu Fransanın ali mükafatlarından olan “Hərbi xaç” la təltif etdilər. Amma cəbhədə vəziyyət Fransanın xeyrinə inkişaf etmirdi. 1940-ci ilin may-iyun aylarında Almaniya Fransanı işğal etdi. Bundan sonra bir müddət ölkədə qeyri-leqal şəkildə yaşayan Ekzüperi çətinliklə də olsa işğal olunmamış ərazidə yaşayan bacısının yanına gedə bildi. Amma Fransanın işğal altında olması onu çox sıxırdı və o, faşizmə qarşı mübarizə üçün yollar axtarırdı. Ona görə də faşistlərin əlaltısı olan rejimin nəzarəti altındakı ərazidə uzun müddət yaşaya bilmədi və çıxış yolunu ABŞ-a mühacirət etməkdə gördü. Bir müddət Nyu-Yorkda yaşadı və burada o, özünə ümumdünya şöhrəti qazandıran “Kiçik şahzadə” əsərini yazdı. Lakin Ekzüperi yenidən vətənə qayıtmaq və almanlara qarşı döyüşlərdə iştirak etmək istəyirdi. Bu məqsədlə də 1943-cü ildə Fransaya qayıdaraq, hərbi təyyarənin sükanı arxasında oturdu. Bu dəfə Ekzüperiyə həmin dövrdə böyük sürətə malik olan qırıcı “Laytninq P-38” təyyarəsini idarə etməyi tapşırmışdılar: “Mənim yaşımda hərbi təyyarəni idarə etmək və özündən 6-10 yaş cavan pilotlarla hərbi qayda-qanunlara uyğun şəkildə yaşamaq heç də asan deyil. Ancaq mən son gücümü belə sərf edərək onlarla (gənclərlə) ayaqlaşmağa çalışıram. Arzu edirəm ki, gücüm tükənənə qədər bu murdar müharibə başa çatsın. Bundan sonra nə edəcəyimi çox yaxşı bilirəm” ( Jan Pelisyeyə məktubundan, 9-10 iyul 1944).

Amma hələ öncəki, daha sağlam və cavan olduğu illərdə o, bir neçə dəfə qəzaya uğramış və hər dəfə də tale üzunə gülmüş, sağ qalmışdı. Ancaq hər dəfə də müalicədən sonra yenidən cəsarətlə təyyarənin sükanı arxasına keçərək, səmanın ənginliklərinə baş vurmuşdu. Daim masmavi göylərdə uçmaq onun həyatının ayrılmaz hissəsi idi və balıq susuz yaşaya bilmədiyi kimi, bu böyük insan da səmasız həyatını təsəvvür edə bilmirdi. O özü də bilmədən inadla ölümə doğru can atırdı.

Ölümlə ölməzliyə

Ekzüperi ölümün addımbaaddım özünü izlədiyini və seçdiyi riskli yolun günlərin birində onu əbədiyyətə apara biləcəyini yaxşı anlayırdı. İş orasındadır ki, Ekzüperinin qolunun yarısı yaxşı işləmirdi və o, bu səbəbdən təyyarəsini olduqca çətinliklə idarə edirdi. Son uçuşundan bir ay əvvəl qəzaya uğramış və yalnız möcüzə sayəsində ölümdən xilas ola bilmişdi. Amma heç kim, hətta onun özü belə, ölümün qəfil və müəmmalı şəkildə gələcəyini gözləmirdi. Bununla belə, o sanki öncədən nə isə hiss etmişdi. Son uçuşdan əvvəl dostu Pyer Dallozu üçün belə bir qeyd qoymuşdu: “Əgər idarə etdiyim təyyarəmi vursalar, onda buna (ölümümə) görə təəssüf etməyəcəyəm”

1944-cü ilin 31 iyulunda Ekzüperi Korsika adasındakı Borqo hərbi hava limanından idarə etdiyi təyyarə ilə havaya qalxdı. Ona düşmən əraziləri üzərində kəşfiyyat aparmaq tapşırılmışdı. Necə deyərlər, tapşırıq olduqca riskli idi. Hərbi təyyarəçilərin dili ilə desək düşmənlə hava döyüşləri ilə müqayisədə kəşfiyyat uçuşlarında sağ qalmaq ehtimalı olduqca az hesab edilirdi. Çünki hər an kəşfiyyat təyyarəsini yerdən vurulmaq təhlükəsi gözləyirdi. Bu uçuş onu əbədiyyətə aparan və müəmmalı ölümü ətrafında çoxlu sayda mif və rəvayətlərin yaranmasına səbəb olacaq sonuncu uçuş oldu. Ekzüperi bu uçuşdan bir daha geri qayıtmadı. Onun təyyarəsinin vurulması, qəzaya uğraması və ya özünün düşmən əlinə keçməsi barədə isə uzun illər hər hansı bir məlumat əldə etmək mümkün olmadı.

Ekzüperinin hansı şəraitdə həlak olması ilə bağlı axtarışlar uzun müddət bir nəticə vermədi. Buna baxmayaraq, müharibədən sonrakı illərdə Fransa hökuməti Ekzüperinin müəmmalı şəkildə həlak olması ilə bağlı məsələni araşdırdı. Bu məqsədlə faşist Almaniyasının və onun müttəfiqi İtaliyanın hərbi hava arxivləri yoxlanıldı. Lakin ən gizli arxivlərdən belə, Ekzüperinin təyyarəsinin vurulması və ya onun əsir alınması barədə hər hansı bir məlumat tapmaq mümkün olmadı. Artıq Ekzüperi ilə bağlı əsl həqiqətin üzə çıxarılmasının mümkün olmayacağını görən Fransa hökuməti sonda axtarışları dayandırmağa məcbur oldu.

Gözlənilməz tapıntı

Ekzüperinin müəmmalı şəkildə ölməsindən 54 il sonra, 1998-ci ildə gözlənilməz bir hadisə baş verdi. Sentyabr ayının 26-sı idi. Yağış yağır və tez-tez şimşək çaxırdı. Buna baxmayaraq, “Horizonta” adlı balıqçı gəmisinin sahibi Jan Klod Byanko Marsel və Kassis buxtaları arasında balıq ovunu davam etdirirdi. Sonuncu toru çəkərək balıqları göyərtəyə tökən və artıq getməyə hazırlaşan Byankonun gözlənilmədən diqqətini parıldayan bir əşya cəlb etdi. Əvvəlcə, buna fikir vermək istəmədi və parıldayan əşyanı təsadüfən tora düşən bir metal parçası hesab etdi. Ancaq bir qədər gedəndən sonra özü də bilmədən geri qayıdaraq parıldayan əşyanı əlinə götürdü. Bu, pas atan köhnə gümüş qolbaq idi. Ehtiyatla qolbağın üzərindəki pası təmizlədi. Qolbağın üzərində əvvəlcə “Antuan”, sonra isə “ Sent-Ekzüperi” sözlərini oxuyanda heyrətdən qışqırdı: “Bu ola bilməz.” Amma qolbağın üzərindəki sözlər açıq-aydın oxunurdu: “Antoine de Sant-Exupery (Consuelo), c/o Reynal and Hitchcock Inc., 4th Avc, N.V City, USA”. Bu tapıntı dərhal beynəlxalq aləmdə böyük əks-sədaya səbəb oldu. Qolbağın saxta olub-olmadığı uzun müddət mütəxəssislər tərəfindən diqqətlə öyrənildi. Sonda onun saxta olmadığı, qolbağın həqiqətən də, Sent-Ekzüperiyə aid olması təsdiq edildi. Qeyd edək ki, qolbaqda adı yazılan Konsuelo Sent-Ekzüperinin həyat yoldaşı, Reynal və Xiçkok isə ədibə böyük şöhrət gətirən “Kiçik şahzadə” əsərini çap edən naşirlər idilər. Ünvan isə adıçəkilən kitabın nəşr edildiyi mətbəənin ünvanı idi.

Qolbaqdan əlavə, balıqçı toruna daha iki aliminium parçaları düşmüşdü. Byanko uzun illər Ekzüperinin izlərini dənizdə axtaran “Komeks” kompaniyasının rəhbərinə tapıntı barədə məlumat verdi. Bunun ardınca işə Fransa hökuməti də qarışdı. Tapıntı olan ərazidə 300-500 metr dərinlikdə 100 kvadrat kilometr ərazi diqqətlə axtarıldı. Bu məqsədlə xüsusi sualtı videokameralardan istifadə edilirdi. Lakin yenə də bu axtarışlar bir nəticə vermirdi. Digər tərəfdən də, yazıçının yaxın qohumu Frederik d'Aqe Ekzüperi müraciət edərək, bu axtarışların dayandırılmasını istəmişdi: “Bu qolbaq Antuana 1943-cü ildə hədiyyə edilib. Ancaq biz istəmirik ki, qəzaya uğrayan təyyarəni axtararaq onun ruhunu yenidən narahat edəsiniz. Vaxtilə Antuanın anası Mari də oğlunun ruhunu sakit buraxmağı və axtarışların dayandırılmasını istəmişdi”.

Buna baxmayaraq, axtarışlar bir müddət də davam etdirildi. Ancaq yenə də izə düşmək və ədibin idarə etdiyi təyyarənin qalıqlarını tapmaq mümkün olmadı. Ona görə də axtarışlar yenidən dayandırıldı. 2000-ci ilin may ayında dalğıc Luk Banrel gözlənilmədən 70 metr dərinlikdə təyyarə qalıqlarına rast gəldi. O, dərhal bu barədə Fransa hökumətinə xəbər verdi. Təyyarənin qalıqları olan ərazi xüsusi nəzarətə alındı və orada balıq ovu, həmçinin hansısa axtarışlar qadağan edildi. 2003-cü ildə, nəhayət ki, tapıntı bölgəsində axtarışlara başlanıldı. Mütəxəssislər Banrelin dediyi yerdən dənizin dibindən təyyarənin qalıqlarını qaldırdılar. Bu, 2737-L nömrəli təyyarənin kabinəsinin bir hissəsi idi. Dərhal hərbi arxivə müraciət edildi. Məlum oldu ki, o, Ekzüperinin idarə etdiyi təyyarənin bir hissəsidir. Təyyarənin digər qalıqları da aşkar edildi. Ancaq onların heç birində mərmi deşikləri yox idi. Üstəlik, faşist Almaniyasının düşmən hərbi təyyarələrinin vurulmasını qeydə alan və bu barədə şəxsən Hitlerə məlumat verilməsi üçün nəzərdə tutulan gizli jurnalda da Ekzüperinin təyyarəsinin vurulması barədə hər hansı bir məlumat yox idi. Ona görə də ekspertlər təyyarənin texniki nasazlıq və ya Ekzüperinin özünə qəsd etməsi nəticəsində qəzaya uğradığı ehtimalını irəli sürdülər. Amma yenə də hadisənin əslində necə baş verdiyini tam dəqiqləşdirmək mümkün olmayıb.

2008-ci ilin mart ayında isə 1944-cü ildə Korsika yaxınlığında nəzarət uçuşlarını həyata keçirən alman təyyarəçi, 88 yaşlı Horst Rippert bəyan etdi ki, Ekzüperinin təyyarəsini o vurub, ancaq pilotun məşhur yazıçı olduğunu bilməyib.

Lakin buna da inanmaq üçün əldə sübut yoxdur. Necə deyərlər, Ekzüperinin hansı şəraitdə yoxa çıxması bu gün də müəmma olaraq qalmaqdadır.

Təranə

Kaspi.-2011.- 29 iyun.- S.15.