Karikatura sənətinin
banisi
Görkəmli rəssam Əzim Əzimzadə Azərbaycan
rəssamlıq sənətində yeni bir cığır
açıb. Bu gün böyük rəssamın adına hər
kəs hörmətlə yanaşır. Yeni rəssamlar nəsli
onun ənənələrindən bəhrələnirlər. Əzim
Əzimzadə yaradıcılığı boyu əsrlərdən
bəri formalaşan Təbriz Azərbaycan miniatür məktəbinin
və rus rəssamlıq məktəbinin ənənələrindən
bəhrələnib. Rəssamlığa məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalında
öz əsərlərini dərc etdirməklə
başlayıb. 1906-cı ildən "Molla Nəsrəddin",
"Baraban", "Zənbur", "Tuti", "Kəlniyyət"
və sair jurnalların səhifələrində satirik qrafik
karikaturalarını nəşr etdirməklə Azərbaycan
satirik qrafikasının əsasını qoyub.
“Səni bir də şəkil çəkən
görməyim”
Əzim Əzimzadə
kasıb və sadə bir ailədə doğulub. Atası
Kərbəlayı Aslan daşyonan idi. Onun dünyaya gələn
5 övladından ancaq biri - üçüncü
uşağı sağ qalmışdı. Uşağa
babasının adını qoymuşdular. Ancaq hamı onu Əbdüləzim
deyil, sadəcə Əzim çağırırdı. Əzimin
atası Novxanıdan idi. Amma 1887-ci ildə Bakıya
köçüb gəlmişdilər. Bir may – indiki Dilarə
Əliyeva küçəsində üçotaqlı, səliqəli
həyət-bacası olan ev aldılar. Atası tezliklə həmin
üç otağı artırıb, altı otaq düzəltdi.
Aslan kişi daşyonan idi. Əzimin anası Zəhra da
bütün günü ev-eşiyinin iş-gücü,
biş-düşü, yır-yığışıyla məşğul
olurdu. Əzim uşaqlıqdan valideyn sevgisiylə
böyüyürdü. Lap balacalıqdan evlərində
gördüyü mehribançılıq Əzimin qəlbinə
rahatlıq bəxş edirdi. Ata-anası başına pərvanə
kimi dolanır, yolunda hər cür fədakarlıqdan çəkinmirdilər.
Uşaq böyüyüb məktəb yaşına çatanda
atası onu doğma Novxanıdakı molla məktəbinə
verdi. O, bir ay ərzində ərəb əlifbasını və
"Quran"ı oxumağı öyrəndi. Nə qədər
nümunəvi şagird olsa da, arabir ona da çubuq dəyirdi.
Bir gün yoldaşlarından biri mollaxanaya bir qutu rəng gətirdi.
Əzim ilk dəfə idi ki, rəng görürdü. Ona
görə də, hər şeyi unudub qutudakı rənglərə
tamaşa edirdi. Şagirdin "nalayiq" hərəkətini
görən molla özündən çıxır, rəngləri
ondan alıb əlinə də bir neçə çubuq
vurur. İnadlı uşaq o gündən başlayaraq hətta
mollaxanada belə əlinə fürsət düşən
kimi şəkil çəkirdi. Mollanın bütün
haray-qışqırıqlarına baxmayaraq, Əzim dərslərdə
yenə şəkil çəkir, digər uşaqların da
fikrini yayındırırdı. Molla dəfələrlə
onu tənbeh elədi. Mollaxanada şəkil çəkməyin
günah olduğunu dedi, misallar çəkdi. Hətta “Səni
bir də şəkil çəkən görməyim” xəbərdarlığının
da əhəmiyyəti olmadı. Bir neçə gün sonra
molla Əzimi yenə şəkil çəkdiyi yerdə
yaxaladı. Daha səbri tükənmişdi. Elə həmin
gün Əzimi mollaxanadan qovdu…
Ə.Əzimzadə
xatirələrində yazır: "Bir gün mollam məni
şəkil çəkəndə gördü.
Başımın üstündən barmaqlarıma bərk
çubuq vurub dedi: "Dur, xəbis, şeylərini
yığışdır, buradan cəhənnəm ol!" Mən
bərk xəcil olub evimizə gəldim... dəxi mollaxanaya
getmədim".
Əzim evdə də
rahat durmurdu. Həyət-bacada, məhəllədə qaralamadığı
divar qoymazdı. Bir parça kömür götürüb əhəngli
divarlarda şəkillər çəkərdi. Qonşular onun
əlindən dad edir, elə hey ata-anasına şikayətlənirdilər.
Atasından xəbərsiz
daxil olduğu rus-tatar məktəbini əla qiymətlərlə
başa vuranda müəllimlər onun istedadını
görüb atasına məsləhət
görmüşdülər ki, Əzimin təhsilini
yarımçıq qoymasın, onu realni məktəbə
göndərsin. Kərbəlayı Aslan təklifi qəbul etməyib
demişdi: "Mənim bir övladım var, razı olmaram ki,
o, sabah gedib kafir cildinə girsin".
“Get özünə sənət
tap”
Əzim ayda 12
manat zəhmət haqqı aldığı metaltökmə
zavodunda 6 aydan artıq duruş gətirə bilmir.
Qohumlarının köməyi ilə Ağabala Quliyevin dəyirmanında
kuryerliyə işə düzəlir. Gündə ən
azı 16 saat işləməli olur. Dəyirman sahibi tez-tez Əzimi
təzə tikdirdiyi evə göndərərdi. Evin
küçəyə baxan hər iki fasadını bəzəyən
daş oymalar Əzimi valeh edirdi. Bir dəfə o, binanın
içərisində şəkil çəkən rəssam
Durovla
Təzə imarətin
bəzək işləri başa çatdırıldıqdan
sonra Ağabala Quliyev Durova Parisdə, Ümumdünya sənaye
sərgisində öz dəyirmanının tarixini
nümayiş etdirmək üçün şəkillər
çəkməyi sifariş vermişdi. O, şəkillərlə
birgə dəyirman sahibinin portreti də çəkilməli
idi. Durov Əzimi özünə köməkçi etməkdən
ötrü sahibkardan xahiş edir:
- Xozeyin, Əzimi
mənə ver, bir-iki ilə onu hazırlayıb sizə
talantlı bir xalq rəssamı verim.
Sahibkar
cavabında Əzimə deyir:
- Sən
müsürman balasısan, ağlını başına
yığ, burda fikrini ticarətə ver, adam ol. Rəssamlıq
nədir? Ata-baban şəkil çəkib? O, (Durov nəzərdə
tutulur) sənə boş araq butulkasından başqa nə verə
bilər? Get işinə yaxşı bax!
Sahibkarın bu məsləhəti
Əzimə kar eləmir. O, fürsət tapıb gizlincə
Durovla işləyir. Bir müddət sonra şəkillər
hazır olur və Parisə göndərilərək
Ümumdünya sərgisində nümayiş olunur.
Kuryerin vaxt-bivaxt
şəkil çəkməsi sahibkarın xoşuna gəlmədiyindən
onu işdən qovur. Əzim rəssamlıq məktəbinə
daxil olmaq həvəsi ilə yaşayır. Bakıda belə
bir məktəb olmadığından onun Moskvada, Kiyevdə və
ya Tiflisdə təhsil almaq imkanı yox idi.
Tanış-bilişin məsləhəti ilə
milyonçulardan birinə müraciət edərək oxumaq
üçün kömək istəyəndə: "Bala,
ağlını yığ başına, get özünə
sənət tap. Bizə mühəndis, həkim
lazımdır, şəkil çəkən yox"
cavabını alır.
Gənc Əzim Ələkbərov
qardaşlarının un anbarında qulluq etməyə
başlayır. Ələkbərovların kiçik
qardaşı Əzimin "Molla Nəsrəddin"
jurnalına şəkil göndərməsindən xəbərdar
idi. O, bir dəfə söhbət zamanı Əzimə
demişdi: "Mən hərçənd avam kişiyəm,
lakin sənə fikir vermişəm, səndə alverdən,
ticarətdən bir əsər yoxdur. Görünür, sənin
həvəsin, fikrin şəkil çəkməyədir. Hərçənd
şəriətimizdə bu haramdır, bu biri tərəfdən
də ac qalmaq olmaz. Mən bu günahı Allah
üçün eləyirəm, ta ki, sən hayıfsan, ac
qalmayasan. Ehtiyat eləmə, hətta məvacibini də hər
ay 15 manat artırıram. Ancaq bu 15 manat mənim öz
hesabıma olacaq, qardaşım bilsə, razı olmaz".
Cəmiyyətin güzgüsü
Əzim rəssamlıqla
bərabər ictimai fəaliyyətini genişləndirir və
həyatını dəfələrlə təhlükə
qarşısında qoyurdu. Onu daim hədələyir,
öldürmək istəyirdilər. Ancaq o, heç kəsdən
qorxmurdu. Evləri məscidin lap yaxınlığında yerləşdiyindən Əzimzadənin əsas qəhrəmanları
- mollalar hər gün onların küçələrindən
keçirdi. Onlarla çiyin-çiyinə yaşamasına
baxmayaraq, o, mollaları tənqid etməkdən çəkinmirdi.
Əzim mollaların şəklini çəkir və pəncərədən
onların ayaqları altına atırdı. Mollalar öz rəsmlərini
görüncə hirslənir və kağızı
cırırdılar. Hətta ömrünün son
vaxtlarında, xəstə olduğu zamanlarda da pəncərə
ağzında oturar, küçədə bir "tip"
görən kimi şəklini çəkərdi. Əzim Əzimzadə
dinə qarşı yox, dinin adından süni istifadə edən
mollalara qarşı çıxırdı. O, deyirdi ki,
insanlar Allahı qəlblərində sevməlidir. Görkəmli
rəssamın əsərləri yaşadığı cəmiyyətin
güzgüsü idi. Əzimzadənin əsərlərinin əsas
mövzusunu sosial təzadlar, adətlər və xalqın məişəti
təşkil edirdi. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin
mənfi ünsürləri - xəsis tacirlər,
fırıldaqçı din xadimləri, şarlatanlar onun
satirik qələminin hədəfində olurdular.
Əzim Əzimzadə
bütün ruhuyla xalqını sevirdi. Onun başqa xalqlardan
geri qalmasını, miskin, yazıq görünməsini istəmirdi.
Karikaturaları ilə hər bir soydaşına “Daha bəsdir,
biz də qəflət yuxusundan oyanmalıyıq, geri qalmamalıyıq,
yumruq kimi bir hədəfə vurmalıyıq” deyirdi. O, öz
əsərlərində mənfi surətləri gah kəsərli
yumor, gah yumşaq kinayə ilə kəskin satira atəşinə
tuturdu. Çəkdiyi "İt boğuşdurma",
"Kişi arvadını döyür", "Varlı
evində toy", "Su üstündə dava",
"Köhnə bakılılar" kimi əsərlərində
müxtəlif sosial təbəqələrə məxsus tiplərin
iç üzünü açaraq qadın
hüquqsuzluğuna, ədalətsizliyə qarşı
çıxış edirdi. Bu mənada, o dövrdə cəmiyyətdəki
sosial ədalətsizlikləri özündə daha qabarıq əks
etdirən "Köhnə Bakı tipləri" və
"100 tip" əsəri xüsusilə təqdirəlayiqdir.
Orada dərc olunan bəzi karikaturaları yenə ya imzasız,
ya da Şimmerlinqin imzasıyla gedirdi. Amma Əzim Əzimzadə
dəst-xətti, üslubu özünü büruzə
verirdi. Sonralar rəssam həmin karikaturaların altından “mənimdir”
yazmaqla müəllifliyini təsdiq etdi.
Ə.Əzimzadə
görkəmli satirik şair M.Ə.Sabirin "Hophopnamə"sinə
çəkdiyi illüstrasiyalarla kitab qrafikası sənətinin
də əsasını qoyub. Onun teatrlara çəkdiyi geyim
eskizləri və dekorasiyalar Azərbaycan rəssamlığının
bu sahədəki inkişafına xüsusi təkan verib.
Əsərləri
dünyanın bir sıra muzeylərində nümayiş
etdirilən rəssamın ilk fərdi sərgisi 1940-cı ildə
təşkil olunub. Bakıda keçirilən birinci sərgidə
tamaşaçılar rəssamın 1200-dən çox əsərinə
tamaşa edə biliblər. 1920-1943-cü illərdə Ə.Əzimzadə
Azərbaycan Rəssamlıq Texnikumunda müəllim,
1932-1937-ci illərdə isə direktor vəzifəsində
çalışıb. Yaşadığı evdə rəssamın
ev muzeyi açılıb, evin yaxınlığındakı
bağda büstü qoyulub. Bakı Rəssamlıq Texnikumu, eləcə
də paytaxt küçələrindən biri onun
adını daşıyır.
Ə.Əzimzadə
1943-cü il, iyunun 15-də dünyasını dəyişib.
O, müharibədə döyüşən oğlunun
ölüm xəbərini eşidəndən sonra bu
ağır itkiyə tablaşa bilməyərək xəstələnib.
Görkəmli rəssama böyük hörməti olan Mircəfər
Bağırov Əzim Əzimzadənin döyüşdə
olan digər oğlunun geri qayıtması haqqında göstəriş
verib ki, qoy o, öz oğlunun çiynində son mənzilə
getsin. Ancaq oğlu özünü can üstə olan
atasına yetirə bilməyib...
Hazırladı: Təranə Məhərrəmova
Material KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində
hazırlanıb.
Kaspi.- 2011.- 6 may.- S. 12.