Azərbaycan klassik ədəbiyyatının cəfakeş toplayıcısı

Repressiya illərində Salman Mümtazın bir yük maşını həcmində əlyazmaları yandırılıb

Elə ziyalılarımız var ki, bütün ömürlərini şam kimi xalqın yolunda əridirlər. Əslində, ziyalı sözünün mənası da nur, işıq deməkdir. Onlar hər zaman xalqın «görən gözü», «düşünən beyni» olublar. Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Salman Mümtaz kimi.

Millətin bağrından keçən təlatümləri, tarixi faciələri, müstəqilliyin yaşatdığı qüruru içindən keçirən, duyan, duyub gördüklərini şeirləri, məqalələri və ricətləri ilə ifadə edən Salman Mümtaz dövrünün bir çox mətbuatında, xüsusən də 1918-1920-ci illərdə Şərqdə ilk dəfə müstəqillik qazanmış Azərbaycan Cümhuriyyətinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində çıxış edib. Zəmanəsinin bütün ziyalıları ilə əqidə dostluğu edən və onlarla bir sırada dayanan S.Mümtazın daha bir fərqli cəhəti də vardı. O, bir gününü, bir anını itirmədən Azərbaycanın keçmiş yüzilliklərdə yaşayıb yaradan aysberqlərin - şəxsiyyətlərinin həyat və yaradıcılığı barədə sənəd və materialları bir yerə toplayaraq arxiv yaratmış, gələcək nəsillərə çatdırmışdır. Salman Mümtaz 1883-cü ildə Şəkidə anadan olub. Tacirliklə məşğul olan atası Məhəmmədəmin Orta Asiyada -Aşqabadda işləri ilə əlaqədar orada yaşadığından Salman müntəzəm, ardıcıl təhsil ala bilmir. Lakin dərin hafizəsi, sözə, ədəbiyyata həvəsi, bir neçə dil bilməsi gələcəkdə ona bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında kömək edir. İlk müəllimi Mirzə Əsədulla tərəfindən ərəb və fars dillərini, Hindistanda geniş yayılmış urdu dilini öyrənən S.Mümtaz Şərq aləmini və Azərbaycanın klassik yazarlarını daha geniş mütaliəyə başlayır, yaradıcı şəxsiyyətləri, ədəbi nümunələri dərindən öyrənir, təhlil və izahlarla birlikdə nəşr etdirir. İlk təhsilini mollaxanada alan Salman uşaqlıqdan çox zəkalı idi, qabiliyyəti, xüsusi istedadı ilə seçilirdi. Bəlkə buna görə də ərəb, fars, rus, urdu, özbək, qırğız dillərini öyrənmişdi. Salmanın ədəbiyyata çox böyük marağı vardı. Təsadüfi deyil ki, hələ gənc ikən «Molla Nəsrəddin» jurnalında «Xortdanbəy», «Sərçəqulubəy» və sair imzalarla müxtəlif şeirləri çap olunurdu. Klassiklərimiz haqqında yazdığı analitik məqalələri hələ o zaman diqqəti çəkirdi. S.Mümtazın unudulmaz fədakarlığı onu şair, ədəbiyyatşünas kimi də ədəbi aləmimizə tanıtdırmışdır.

S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymurov qeyd edir ki, 1908-1909-cu illərdə S.Mümtaz "Molla Nəsrəddin" jurnalı başda olmaqla "Zənbur", "Kəlniyyət", "Tuti", "Qardaş köməyi" jurnalları və "Səda", "Günəş", "Tərəqqi", "İqbal", "Yeni iqbal", "Açıq söz" və s. qəzetlərin səhifələrində vətən sevgisini, vətənə bağlanmaqla yanaşı, vətənin işinə kara gəlmək, xalqın unudulmuşlarını aramaq, millətin azadlığı naminə fəaliyyətini bir daha sübut etmişdi. Kamil bir jurnalist kimi "Azərbaycan" qəzeti ilə əməkdaşlıq isə onun sevincini daha da artırır. "Azərbaycan"ın səhifələrində müxtəlif məqalələrlə çıxış edir. Bu əməkdaşlıqla Üzeyir bəyin nigarançılığına da son qoyur. 1918-ci ildən Bakıya qayıdan və Bakıda yaşayan S.Mümtaz bir ədəbiyyatşünas kimi, Xalq Cümhuriyyətinin işlərini alqışlayan vətəndaş kimi fəaliyyətə başlayır. Azərbaycan xalqının çoxəsrlik zəngin mədəni irsini daha dərindən öyrənib, mətbuat səhifələrində əsl elmi yazıları ilə çıxış edir. "Xalq ədəbiyyatı həyatdan doğar" adlı ümumbaşlıq altında məqalələr yazırdı. 1918-1920-ci illərdə Abbas Səhhət haqqında da xüsusi tədqiqat aparmışdır. Mətbuatdan aydın olur ki, o, A.Səhhətin əlyazmalarını - məktublarını, tərcümə əsərlərini toplamış və yeri gəldikdə dövri mətbuat səhifələrində dərc etdirmişdir. Dövrünün yazarlarından olan Əbdül Qafar Mahmudovun "Azərbaycan" jurnalının 1963-cü il, 11 saylı nömrəsində dərc olunmuş "Mən Səhhəti tanıyırdım" adlı xatirəsi də maraqlıdır. Xatirədə oxuyuruq: "1918-ci ilin sonu idi. Bakıda idarədə oturmuşdum. İsmayıl Həqqi gəldi, (məşhur aktyor - M.T.) yanında bir nəfər də var idi. İsmayıl Həqqi bizi tanış elədi. Bu, şair Salman Mümtaz idi. İş günü qurtarmışdı. Bərabər küçəyə çıxdıq. Salman Mümtaz bizi evimizə getməyə qoymadı. Fayton çağırdı, bizi əyləşdirib öz evinə apardı və qonaq elədi, sonra dedi: "Mən Abbas Səhhətlə qardaşlıq idim. Hər dəfə Bakıya gələndə mənimlə görüşər, qonaq olar və çan-dildən söhbət edərdik". Bu xatirədən aydın olur ki, Ə.Q.Mahmudov A.Səhhətlə yazışarmış. O, yazışmaları - məktubları da S.Mümtaza vermiş və S.Mümtaz da A.Səhhət haqqında bir kitab yazıbmış. Çox təəssüflər olsun ki, S.Mümtazın həmin kitabı nə indiki Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, nə də bizim S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində yoxdur. Ancaq A.Səhhət haqqında S.Mümtazın yazdığı "Xatirə"si Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunur. "Azərbaycan" qəzetinin işıq üzü görməsini ürəkdən alqışlayan S.Mümtaz sevincini Üzeyir bəylə bölüşür, qəzetin səhifələrində müxtəlif məqalə və şeirlərlə çıxış edərdi. Qəzetin Təşrini-sani 18 (yanvarın 18-i) 1918-ci il 91-ci nömrəsində "Ədəbi sütunlar" silsiləsindən olan yazısında müstəqil Azərbaycanı belə öyürdü:

Cəhanə ilk çıxan tazə ayə and olsun,

Cavanlığında dönən qəddü-yayə and olsun,

Qəsə olmuş münirə, o şahi-təbanə,

Şahabə, mirə, nura, ziyaya and olsun.

Qəzetin elə həmin il 55-ci nömrəsində həmin rubrikada "Qürbət ellərdə yadi-vətən" yazısında da bu tipli yazılar vermişdi. İndi o günlərdən bizi 90 il ayırır. S.Mümtaz kimi vətənpərvərin, əsl ziyalının özünün tərcümeyi-halı və yaradıcılığının öyrənilməsi bu gün daha çox vacibdir. 1911-ci ildə M.Ə.Sabirin vəfatını A.Səhhət teleqramla S.Mümtaza bildirəndə o, çox ağır xəstə imiş. Bu acı, üzüntülü xəbərdən ürəyi ağrıyan S.Mümtaz elə həmin gün "Böyük şairə" adlı şeirini yazmış və bu şəxsin vəfatı onu uzun müddət rahat buraxmamışdır. Sonralar "Unudulmuş yarpaqlar" silsiləsindən klassiklərlə yanaşı, M.Ə.Sabirə də "klassik şairimiz" - deyə onun haqqında tutarlı xatirələr yazmışdır. S.Mümtaz Sabirin vəfatı günü yazdığı şeirini sonralar xatirələrində belə təsvir etmişdir: "Sabirin vəfatı günü mən özüm də Sabirə bir şeir yazmışdım. Xatirəmdə qalan misralar aşağıdakılardır:

Zəbani - xamə yazan dəm sənə

bu mərsiyəni,

Hal ilə səsləndi heyf Əli Əkbər.

Şüdi şerin ilə şerlər işıqlandı,

Ziyai təbrik ilə oldu təblər

ənvər.

S.Mümtazın "Azərbaycan" qəzetindəki fəaliyyəti daha çox maraqlıdır ki, bu məsələ hələ tam halında aşkarlanmamışdır. Bizə elə gəlir ki, S.Mümtazın çox ciddi yazıları hələ araşdırılmasını gözləyir. S.Mümtaz 20 mart 1925-ci ildə çox yaxşı yazıb ki, atalar "varın verən utanmaz" demişlər. Odur ki, mən də bu günə kimi toplaya bildiyim əlyazmaları "Azərbaycan ədəbiyyatı" adı ilə hələlik kiçik kitablar şəklində təb və nəşr etməyə qərar verdim. Zənnimcə, hiss edilən açıqlıq tamamilə olmasa da, qismən doldurulmuş olacaqdır. Bu kiçik kitablar ilə ədəbiyyat maraqlarına olan mənəvi borcumun cüzi bir qismini əda edə bilərsəm, özümü bəxtiyar hesab edəcəyəm. Ədibin bu uzaqgörən fikri XX yüzilliyin sonunda ikinci dəfə müstəqilliyimizi, müstəqil dövlətçiliyimizin bərpasında və möhkəmləndirilməsində bəşəri əməli iş görən ümummilli liderimiz, mərhum Prezidentimiz Heydər Əliyev tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və onun ruhu şad olsun deyə, hazırkı Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin adı 13 sentyabr 1996-cı il tarixli Sərəncamı ilə belə adlandırılmışdır: "S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi". S.Mümtaz xatirə və yazılarında da bu əlyazmaları, söz yadigarlarını necə əziyyətlə topladığını və gələcək nəslə əmanət etdiyini bildirir. Bu tarixi qanunauyğunluğun məsuliyyətini dərindən başa düşən əməkdaşlarımız ədəbiyyat və incəsənət sahəsində fəaliyyət göstərən yaradıcı insanlarımızın şəxsi fondlarını yaradır, hər il sənədləri toplayır və bir mərkəzdə cəmləşdirirlər. Lakin dövrünün görkəmli ziyalısı, cəfakeş insan Salman Mümtaz 1937-ci ildə həbs edilərək güllələnir. 1918-1920-ci illərdə "Azərbaycan" qəzeti ilə əməkdaşlıq edən Salman Mümtazın yaratdığı arxiv bu gün xalqımızın ən dəyərli xəzinəsidir.

Repressiya qurbanı

Salman Mümtaz 1918-ci ildə Ənvər və Nuru paşaların Azərbaycana gəlişinə şeir həsr edir. Bununla da Salman Mümtaz sonradan ona vurulacaq «panturkizm»in damğasının qurbanı olacaqdı. Baxmayaraq ki, sonradan, sovet dövründə Azərnəşrdə, Elmlər Akademiyasının tarix, dil və ədəbiyyat institutunun elmi işçisi vəzifələrində çalışırdı, amma bir neçə dil bildiyinə görə hələ ki ona toxunmurdular. Bu, 1937-ci ilə qədər davam etdi. Və repressiyanın dəhşətli küləyi bir çox ziyalılarımız kimi, onun da başı üstündə əsməyə başlayır; onu «burjua-millətçi», «pantürkist» kimi əvvəlcə tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırır və ev dustağı edirlər. Amma işdən çıxarılmağına baxmayaraq, Salman bəy nadir əlyazmaları, kitabları toplayıb araşdırmaqda davam edirdi. Və heç şübhəsiz ki, bu onun Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük xidmətlərindən biri idi. Buna bütün ömrünü sərf etmişdi görkəmli yazıçı. O, əldə etdiyi əlyazmaları «Kitabxaneyi-Mümtaziyyə» adlı kitabxanasında yerləşdirdi. Amma əsl dəhşət hələ qabaqda idi. Onun sonralar bir yük maşını həcmində əlyazmaları yandırıldı. «Erməni barmağı» hər yerdə özünü göstərirdi. Faktlara əsasən deyə bilərik ki, o dövrdə Azərbaycanın 51 rayonundan 31-nin Xalq Daxili İşlər Komissarlığı rayon şöbələrinin rəisi erməni idi. Elə buna görə də təkcə 1937-ci ildə «xalq düşməni» adı ilə 29 min ziyalımız güllələndi. O cümlədən Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əli Nəzmi, Əhməd Cavad və başqaları. Eləcə də Salman Mümtaz. Onu 1937-ci il oktyabrın 8-də gecə saatlarında yaşadığı Buynakski, 25 (indiki Şeyx Şamil küçəsi) ünvanında siyasi dustaq kimi həbs edərək barəsində ölüm hökmü çıxarırlar. Hökm 1941-ci il dekabrın 21-də həyata keçirilir. Baxmayaraq ki, 1956-cı il noyabrın 16-da ölümündən sonra bəraət qazandı, haqqında olan ittihamnamə ləğv olundu, amma o və onun kimi ziyalılarımıza vurulan mənəvi zərbənin yarası tarix durduqca heç vaxt sağalmayacaqdır.

Azər NURİYEV

Kaspi. -2011. – 4 may. – S. 12.