Meşələrin bərpası və artırılması bəşəriyyəti fəlakətlərdən qoruyacaq

Azərbaycan “ağ ciyərlərimiz”in sıradan çıxmaması üçün real addımlar atır

Meşələr bəşəriyyətin “ağ ciyərləri” sayılır. Ancaq bu ağ ciyərlər insan kimi oksigen udub, karbon qazını buraxmır. Əksinə, karbon qazını udub, insan üçün zəruri oksigen buraxır. Digər tərəfdən, bu prosesdə oduncaq da yaranır ki, bu da insan cəmiyyəti üçün tikinti, yanacaq baxımdan zəruri vasitələrdən biridir.

Həm də meşələr yenilənən, daim inkişafda olan və genişləndirilə bilən qaynaqlardandır. Meşələr eyni zamanda heyvanların yaşayış məskəni, suyun buxarlanmasının qarşısının alınması baxımından da mühümdür. Meşələr çölləri küləklərdən, güclü seldən qoruyur, suyu saxlayaraq onun çaylara keçməsinə mane olur, torpağın sovrulmasının qarşısını alır. Meşələrin məhv olması çox zaman yerli təbii şəraitin pisləşməsi ilə nəticələnir: yarğanların böyümə sürəti və torpaqların yuyulması artır, çaylar dayazlaşır. Məsələn, alimlər hesablayıblar ki, torpaqların sovrulması və yuyulması nəticəsində Yer kürəsində 50 milyon hektardan artıq məhsuldar torpaqlar məhv edilib. Əvvəllər mövcud olmuş ümumi meşə ərazisindən indi yalnız 1/3-i qalan ABŞ-da hər il çöllərdən və otlaqlardan 3 milyard ton torpaq yuyulur.

Meşələrin məhv olmasının mənfi təsirləri heyvan və quşlardan da yan keçmir. Ümumdünya Vəhşi Təbiət Fondunun məlumatına görə, Avstraliya meşələrinin məhv olması səbəbindən 9 mindən çox koala məhv olub. Ümumilikdə 2 milyondan çox məməli heyvan meşələrin sıradan çıxması ilə qurbanlıq olub. Məhv olmuş quşların sayının isə təxminən 4 milyon olduğu bildirilir.

Dəhşət doğuran statistika

Vaxtilə yaşadığımız planetin quru ərazisinin az qala yarıya qədəri meşələrlə örtülü olub. İndi bu rəqəm iki dəfə azalıb. Taxta-şalban istehsalı xüsusilə meşələrin azalmasına, meşə ekosisteminin pozulmasına səbəb olur. Cənubi Amerikada, Uzaq Şərqi Asiyada və Sakit okean adalarında həm taxta-şalban istehsalı, həm də əkinçilik meşələrin axırına çıxır. Meşələr tədricən özünü bərpa etmək xüsusiyyətinə malik olsalar da, insanın dağıdıcı antropogen fəaliyyəti qarşısında aciz qalır, son nəticədə özünü bərpa etmək xüsusiyyətini tam itirərək savannaya, çöllüyə çevrilirlər.

Qeyd edək ki, meşələrin yarıdan çoxu 5 ölkədə - Braziliya, Kanada, Çin, Rusiya və ABŞ-dadır. Rusiya özünün 850 milyonluq hektarı ilə dünyanın ən böyük meşə sahəsinə sahibdir. Ancaq indi bu ölkələrdəki meşələrdə də böyük ərazilərdə artıq ağac yoxdur, kəsilib. 2000-2005-ci illər arasında ən çox Afrika və Cənubi Amerikadakı meşələr məhv olub, hər il təxminən 4,3 milyon hektar meşə sahəsi xəritədən silinib. BMT hesabatına görə, dünyada hər il təxminən Yunanıstanın sahəsindən 100 dəfə böyük ərazilərdə meşələr yox olur. BMT-nin 229 ölkədə apardığı araşdırmalarının nəticələrinə görə, təkcə 2000-2005-ci illər arasında 7,3 milyon hektar meşəlik sahə yox olub. Ümumiyyətlə, son iki əsrdə meşələrin 40 faizi, ötən 40 ildə 460 milyon hektarı məhv olub. Bundan başqa, dünyadakı ağac növlərindən 10 faizi, yəni 8 mindən çox ağac növü yox olma təhlükəsi ilə üzləşib.

İnsanların meşələri qırmasının üstünə təbii fəlakətləri, meşə yanğınlarını da gələndə, meşələrdən əsər-əlamət qalmır. Həm də , dünyada baş verən meşə yanğınlarının cəmi 4 faizi ildırım vurması, vulkan nəticəsində və s. təbii səbəblərdən baş verir. Əksər yanğınlarsa qəsdən və ya yanlış aparılan meşə təsərrüfatı siyasəti nəticəsində insanlar tərəfindən törədilir. Dəhşətli meşə yanğınlarının əsas səbəbləri sırasında qəsdən yanğın törətmə, hədsiz istilər, su çatışmazlığı, süni ekzotik meşələr göstərilir. Meşələrdə yerə düşən kiçik bir şüşə qırığı belə günəş şüaları ilə alışıb, yanğına səbəb olur. Hətta illərlə torpaqda qalmış şüşə belə fəlakətə gətirə bilər. Son illər baş verən yanğınlar Sakit okean bölgəsi, Aralıq dənizi hövzəsi və Şimali Amerika bölgələrində meşə sahələrinin azalmasına gətirib çıxarıb. Ancaq yanğınların meşələrə vurduğu ziyan ağacların kortəbii, amansızcasına qırılması ilə müqayisəyə gələ bilməz. Təqribi hesablamalara görə, dünyada icazəsiz ağac kəsmələri ilə ortaya çıxan illik itki 10 milyard dollardır.

Azərbaycan reallığı

Beləliklə, bu gün dünyada mövcud olan meşələrin ümumi sahəsi 4,1 milyard hektardır. Dünyada adambaşına 0,6 hektar meşə sahəsi düşür. Azərbaycan ərazisinin isə 11,8 faizini meşələr tutur və ümumi sahəsi 1 milyon 213 min hektara çatır. Azərbaycanın meşə ehtiyatlarının 49 faizi Böyük Qafqaz regionunun, 34 faizi Kiçik Qafqaz regionunun, 15 faizi Talış zonasının və 2 faizi Aran zonasının (Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birlikdə) payına düşür. Ölkəmizdə adambaşına 0,12 hektar meşə sahəsi düşür ki, bu da ümumdünya göstəricisindən dörd dəfə azdır. Digər tərəfdən, o da inkar edilə bilməz ki, Azərbaycanın müstəqillik qazandığı ilk illərdə enerji təchizatı sistemində yaranan problemlər, xüsusən bölgələrin qazla təmin etməyin mümkün olmaması nəticəsində meşələr sürətlə qırılıb. Ümummilli lider Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi və Prezident İlham Əliyevin uğurla davam etdirdiyi neft-qaz strategiyası Azərbaycanda qaz təminatı, enerji təchizatı sahəsindəki problemlərin sürətli həllinə yol açıb. Rayonlarda əhalinin təbii qazla təminatının yaxşılaşdırılması, ucqar kəndlərə belə qaz çəkilməsi xəbərini tez-tez eşidirik və bunu sadalamağa da ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda 2010-cu ilin Prezident İlham Əliyev tərəfindən “Ekologiya İli” elan olunması da Azərbaycanda təbiətin qorunmasına xüsusi diqqət yetirildiyini bir daha sübut etdi

Ümumiyyətlə, ölkədə dağlıq ərazilərdə meşələrin qırılmasının qarşısı kifayət qədər alınıb.

Ancaq bununla belə, yenə də az da olsa, meşələrimizdə ağacların qanunsuz kəsilməsi, qazanc məqsədi ilə qanunsuz oduncaq əldə edilməsi hallarına rast gəlinir. Məsələn, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ötən ilin noyabrında Daxili İşlər Nazirliyi ilə birlikdə meşələrin qırılmasının qarşısının alınması məqsədi ilə ı bir həftəlik reyd keçirib. 34 belə fakt aşkarlanıb. 14 rayonda qanunsuz ağac kəsənlər ümumilikdə 3 min manata yaxın cərimə olunublar. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi davamlı və ardıcıl olaraq meşələrin qorunub mühafizə olunması ilə bağlı araşdırmaları davam etdirir. Meşələr özünü bərpa etmək xüsusiyyətinə malik olduğundan mühafizə tədbirləri də meşə sahələrinin artmasına zəmin yaradır.

Digər tərəfdən, yeni meşə sahələrinin salınması da bu işə ciddi töhfə verir. Məsələn, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Meşə Mühafizəsi və Bərpası Müəssisələrinin əməkdaşları tərəfindən 2011-ci ilin yanvar-aprel ayları ərzində dövlət meşə fondu torpaqlarında nazirliyin daxili imkanları hesabına 1304 hektar sahədə meşə əkini və səpini işləri aparılaraq 2 milyon 906 min ədəd müxtəlif cinsli ağac və kol bitkisi əkilib. Əkilən ağaclar müəssisələrin öz tinglik sahələrində yetişdirilib. Eyni zamanda müəssisələr tərəfindən müxtəlif ağac və kol cinslərindən 12 min 698 kq toxum tədarük edilib və 83,64 hektarda tinglik sahəsi salınıb. Bakı və onun ətraf ərazilərinin 140 hektar sahəsində isə 180 000 ədəd müxtəlif cinsli ağac və kol bitkisi əkilib. Ümumiyyətlə, 2011-ci ilin yanvar ayından etibarən Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Respublika ərazisinin ümumilikdə, 1444 hektar sahəsində 3 milyon 86 min ədəd müxtəlif cinsli ağac və kol bitkisi əkilib. Bu iş davam etdirilir.

Paralel olaraq sistemli şəkildə meşələrimizin yanğınlardan qorunması istiqamətində də iş aparılır. Məsələn, keçən ilin yayında qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirilmək üçün Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin tabeliyindəki bütün müəssisələrdə sutkalıq növbətçilər təşkil edilib. Mütəmadi olaraq reydlər keçirilib, əhali arasında izahat işləri aparılıb. Yanğın təhlükəsi olan ərazilərdə 1500 km-dək məsafədə yanğın əleyhinə mineral zolaqlar çəkilib. Əvvəlki illərdə olan mineral zolaqların da 700 km-i təmir olunub. Bundan başqa, Fövqəladə Hallar Nazirliyi ilə birgə ilin əvvəlindən birgə tədbirlər planı hazırlanıb. Həmin plana uyğun olaraq da müvafiq addımlar atılıb və keçən il ciddi zərərlərə yol açan yanğın hadisələri qeydə alınmayıb.

Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Hüseynqulu Bağırovun da qeyd etdiyi kimi, məhz aparılan bu sistemli işin nəticəsidir ki, Azərbaycanda son 10 ildə ölkə ərazisinin 0,4 faizi qədər meşələrin ərazisi artıb.

Ekologiya sahəsində fəaliyyət göstərən QHT-lər də ölkədə meşələrin bərpası və artırılması istiqamətində görülən işləri təqdir edirlər. Ekoloq Jurnalistlər Birliyinin sədri Cəmşid Quliyev Azərbaycanda meşələrin bərpası və artırılması istiqamətində xeyli iş görüldüyünü söyləyir. Onun sözlərinə görə, dövlət başçısının ekoloji problemlərin həllinə önəm verməsi QHT-lərin də bu sahədəki təşəbbüslərinə dəstəkdir. Ekoloq Jurnalistlər Birliyinin sədri qeyd edir ki, yeni iri milli park və qoruqların yaranması, kökü kəsilən nadir növlərin qorunması, sənaye tullantılarının meşələrə zərərinin minimuma endirilməsi sahəsində görülən işlər təqdir olunmalıdır. O, Azərbaycanda bu sahədə görülən işlərin qonşu ölkələr üçün də örnək ola biləcəyini vurğulayır. Eyni zamanda hesab edir ki, hələ orta məktəbdə, parta arxasında oturarkən uşaqlara ətraf meşələrin bəşəriyyət üçün nə dərəcədə lazımlı, önəmli olduğu aşılanmalıdır: “Biz gənc yaşlarımızda əsası qoyulan inanclarımız üzərində böyüyü, inanclar üzrə yaşayır, fəaliyyət göstəririk. Ona görə də gənclərin ekoloji tərbiyəsi daim diqqət mərkəzində dayanmalıdır”.

Lakin bütün bunların fonunda Azərbaycanın 261 min hektar meşə fondu sahəsinin hazırda Ermənistanın işğalı altında olması ən ağrılı problemlərdən biridir. Təbii ki, orada meşə təsərrüfatı ilə amansız rəftar edilir, qiymətli ağaclar qanunsuz şəkildə kəsilərək Ermənistana daşınır, meşə yanğınları törədilir. Meşələr baxımsız vəziyyətdə məhv olur. Son üç il ərzində işğal altındakı torpaqlarımızda 6 min hektaradək ərazi yandırılıb. İşğal altında olduğu üçün bu mənfi tendensiyaya müdaxilə də müşküldür. Bəşəriyyətin qlobal problemlərinin həllinə diqqət yetirməli olan beynəlxalq təşkilatların üzərinə bu sahədə böyük vəzifə düşür və artıq onların qəti fəaliyyətə keçməsi, ilk növbədə Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad edilməsi sahəsində qətiyyətli mövqe ortaya qoymalıdırlar. İşğalçının meşə, təbiət qədri bilməsini gözləmək də absurddur.

Meşələrin ili

Yeri gəlmişkən, meşələrin atmosferi oksigenlə zənginləşdirməsini, torpaq qoruyucu, yol qoruyucu, tarla qoruyucu kimi xüsusiyyətlərə malik olmasını, dünyada 1,6 milyard insanın yaşayışını, milyonlarla flora və fauna növü üçün həyat sahəsini təmin etməsini, o cümlədən iqlim dəyişikliyinin mənfi nəticələrinin qarşısının alınmasında oynadığı mühüm rolu nəzərə alan BMT-nin Baş Assambleyası 2011-ci ili Beynəlxalq Meşələr İli elan edib. Beynəlxalq Meşələr İlində “İnsanlar üçün meşələr” əsas mövzudur. Aprelin 2-də Azərbaycanda Beynəlxalq Meşələr İlinin rəsmi açılışı münasibətilə ağacəkmə mərasimi keçirilib. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və BMT-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin təşkil etdiyi iməcilikdə 5 hektar sahədə 4 min ədəd zeytun ağacı əkilib. Bütövlükdə 60 hektar ərazidəki bataqlıq sahəyə 1050 min kubmetr torpaq gətirilərək qurudulub və 39 hektar ərazidə zeytun ağacları əkilib.

Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Hüseynqulu Bağırov Beynəlxalq Meşələr İlinin qeyd olunması çərçivəsində 2011-ci ildə Azərbaycanda 1000 hektar ərazidə ağacların əkilməsinin planlaşdırıldığını bildirib.

Nuranə Məmmədova

Kaspi. -2011. – 17 may .-S. 11.