Azərbaycanın ilk rabitə naziri

Ağa Hacı Aşurov ( 1880 – 1936 )

Bu il dekabrın 6-da Azərbaycanda rabitənin yaranmasının 130 ili tamam olur. Ölkə rabitəsinin tarixində çarizmin hökmranlığından qurtulan xalqımızın müstəqilliyi dövrünün - 1918-1920-ci illərin tarixi təcrübəsi özünəməxsus yer tutur. Həmin zaman kəsiyində yaranıb fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti iqtisadiyyatın digər sahələri kimi rabitənin inkişafına da mühüm önəm verirdi. Məhz bu dövrdə müstəqil Azərbaycan rabitəsinin təşəkkülü və təkamülü yönündə əhəmiyyətli addımlar atılmışdı.

Həmin işdə müstəqil Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin ilk rabitə nazirlərinin fəaliyyəti diqqətəlayiq yer tutur. Bu sayımızdan etibarən müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk rabitə nazirləri vəzifəsində fəaliyyət göstərmiş X.Məlik-Aslanov, A.Aşurov, A.Səfikürdski və C.Hacınskinin həyat və fəaliyyəti ilə sizləri ardıcıl surətdə tanış edəcəyik.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın müstəqilliyə çıxması uğrunda fəal mübarizə aparan istiqlal mücahidlərindən biri Xudadat bəy Məlik-Aslanov idi. Bu görkəmli ictimai-siyasi xadim həmçinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci və ikinci hökumət kabinetlərində - 1918-ci il mayın 28-dən oktyabrın 6-dək ilk yollar, poçt və teleqraf naziri olmuşdu...

Xudadat bəy Ağa bəy oğlu Məlik-Aslanov 1979-cu ildə Şuşa şəhərində dünyaya göz açmışdı.O,1898-ci ildə Şuşa realnı məktəbini bitirmiş, 1904-cü ildə Peterburq (indiki Sankt-Peterburq) Yol Mühəndisliyi İnstitutuna daxil olaraq 1904-cü ildə oranı 1-ci dərəcəli diplomla bitirmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Xudadat bəy sonralar dəmir yol nəqliyyatı və texnika elmləri sahəsində ilk azərbaycanlı professorlardan biri olmuşdur. Hələ tələbəlik dövründə, Peterburq mühitində 1901-1904-cü illərdə Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının (RSDFP) üzvü olan Xudadat bəy Məlik-Aslanov sonra daha heç bir partiyaya daxil olmamış və ömrünün sonunadək bitərəf qalmışdı. İnstitutu bitirdikdən sonra təyinat əsasında Sankt-Peterburqda Voloqda-Petro- zavodsk Dəmiryolunun çəkilişi ilə əlaqədar Peterburq İdarəsində 6 ay mühəndis vəzifəsində işləmişdi .

1905-ci ilin əvvəlində X.Məlik-Aslanov Tiflisə köçmüş və Zaqafqaziya Dəmiryolu sistemində çalışmağa başlamışdı.Zaqafqaziya Dəmirryolu İdarəsinin işçisi kimi o, əvvəlcə mühəndis, sonra stansiya rəisinin köməkçisi,daha sonra isə Zaqafqaziya Dəmiryolunun ən ağır və dağlıq hissəsi hesab edilən Suram Aşırımı keçidində yol xidməti rəisinin köməkçisi (müavini-İ.Ə.) və rəisi olmuşdu. Onun rəhbərliyi altında həmin xidmət sahəsində xeyli mülki tikinti aparılmış, İkinci Dəmiryol Xəttinin çəkilişi davam etdirilərək Çiaturi marqans mədənlərinə ensiz zolaq dəmir yolu salınmış və sairə texniki işlər də görülmüşdü. Həmin vəzifələrdə işlədiyi dövrdə X.Məlik-Aslanovun Peterburqda çıxan jurnallarda 4 elmi məqaləsi də dərc edilmişdi. İstedadlı azərbaycanlılardan biri olan Xudadat bəy dəmir yol texnikası sahəsində yeni ixtiraları ilə xaricdə də tanınan alim-mühəndis idi .

...Rusiyada 1917-ci ilin fevral inqilabından sonra Müvəqqəti Hökumətin sərəncamı ilə martın 9-dan X.Məlik-Aslanov Tiflisdə Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin Zaqafqaziya Dəmir Yolu üzrə müvəkkili təyin olunmuşdu.X.Məlik-Aslanov 1917-ci il noyabrın 15-də Y.Gegeçqorinin sədrliyi altında yaradılan Zaqafqaziya Komissarlığı hökumətində Azərbaycandan Fətəli xan Xoyski və Məmməd Yusif Cəfərovla birlikdə onun tərkibinə daxil olmuşdu.X.Məlik-Aslanov Zaqafqaziya Komissarlığında və 1918-ci il aprelin 26-da yaranmış Zaqafqaziya Federativ Respublikasında dəmir yol nəqliyyatı komissarı və naziri təyin edilmişdi.Həmin vəzifələrdə çalışdığı dövrdə onun Qafqaz dəmir yolu nəqliyyatı tarixinə həsr olunmuş kitabı (rusca) nəşr olunmuşdu.

X.Məlik-Aslanov Zaqafqaziya Seymində “Müsəlman” fraksiyası-nın,1918-ci il mayın 27-də Tiflisdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə yaranmış Azərbaycan Milli Şurasının üzvü olmuşdu .

X.Məlik-Aslanovun tərkibinə daxil olduğu TransQafqaz hökuməti-nin “Müsəlman fraksiyası” o zamankı müzakirələrin gedişində Türkiyənin təkliflərinin qəbul edilməsini məqbul hesab edirdi.O,hələ 1918-ci il- in yanvar ayında sülh məsələsinə dair gedən danışıqların müzaki- rəsində hökumət üzvü kimi yaxından iştirak etmişdi.Azərbaycan nümayəndəsi kimi o,öz çıxışında bildirmişdi ki,Rusiya ərazisində yeni yaranmış hökumətlərin TransQafqazda heç bir marağı yoxdur.Ona görədə X.Məlik-Aslanov yeni yaranmış hökumətlərin səyini gözləmədən TransQafqazın müstəqilliyini elan edib sülh danışıqlarına başlamağın zəruri olduğunu irəli sürmüşdü.

1918-ci ilin mayına qədər Azərbaycanın müstəqilliyi yox idi.Yalnız həmin il Mayın 28-də Azərbaycan xalqı dövlət müstəqilliyinə nail oldu. Həmin gün Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (Azərbaycan Demokratik Respublikası) yarananda Fətəli xan Xoyskinin başçılığı altında birinci milli müvəqqəti hökumət 9 nazirlikdən ibarət təşkil olunmuşdu. Həmin nazirlik- lərdən biri də DəmirYolu,Poçt və Teleqraf Nazirliyi idi.O zaman müstəqil Azərbaycan Cümhur- iyyətinin ilk yollar,poçt və teleqraf naziri məhz bu sahəyə yaxşı bələd olan Xudadat bəy Məlik-Aslanov təyin olunmuşdu (rəsmən dəmiryol nəqliyyatı yazılsa da X.Məlik – Aslanov bütün növ (su,quru,hava) yolların naziri idi (İ.Ə.).X.Məlik-Aslanovun həmin vəzifəyə təyin olunması təsa- düfi deyildi.O,XİX əsrin axırları-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın istiqlaliyyət qazanması uğrunda gedən mübarizənin öncüllərindən idi.X.Məlik-Aslanov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyə- ti dövründə də özünü yorulmaz görkəmli dövlət xadimi,alim, ixtiraçı-mühəndis kimi təsdiqləmiş- di.

X.Məlik- Aslanov Azərbaycan Cümhuriyyətinin 1-ci və 2-ci hökumət kabinetlərində yollar, poçt və teleqraf naziri,3-cü,4-cü və 5-ci kabinələrdə isə ancaq yollar naziri vəzifələrində çalışar- kən həmin sahələrin inkişafı üçün var qüvvəsini,bilik və bacarığını əsirgəməmişdi.O,1919-cu il fevralın 18-dək,həm də müvəqqəti olaraq ticarət,ənaye və ərzaq nazirinin səlahiyyətlərini də yerinə yetirmişdi .

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1-ci hökumət kabinetində (28 may-17 iyun 1918-ci il) hələ də partiya mənsubiyyəti üzrə bitərəf olan X.Məlik-Aslanov yekdilliklə əvvəllər bu sahədə çalışmış,ixtisaslı və tərübəli bir mütəxəssis kimi dəmir yol nəqliyyatı,poçt və teleqraf naziri tə- yin olunanda da,2-ci hökumət kabineti zamnı (17 iyun-7 dekabr 1918-ci il) yenə həmin vəzifəni davam etdirəndə də respublikada dəmir yolu,digər yol sahələrinin və poçt və teleqraf (o vaxt “rabitə”sözü hələ işlənmir- – İ.Ə.) sistemlərinin təşəkkülü və inkişaf etdirilməsi üçün bacarığı- ını əsirgəməmişdi.Hərçənd başlanğıcda hər şey cətin idi...Artıq qeyd etdiymiz kimi Xudadat bəy dəmir yolu və tərsanə tikintisi üzrə ixtiraçı alim idi.O,həmkarı Fətəli bəy Sultanovla birlikdə həmin sahələrdə bir sıra maraqlı layihələr işləyib hazırlamışdı...

X.Məlik-Aslanov Azərbaycan Cümhuriyyətinin yollar,poçt və teleqraf naziri vəzifəsində 1918-ci il oktyabrın 6-dək fəaliyyət göstərdi.Sonuncu tarixdə 2-ci hökumətin tərkibində zəruri kabinədaxili dəyişikliklər aparıldı.Bu zaman ayrıca Yollar Nazirliyi və müstəqil Poçt və Tele - qraf Nazirliyi təsis olundu.X.Məlik-Aslanov müstəqil yollar naziri təsdiq edildi.O,bu vəzifədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna qədər çalışdı .

...1918-ci il iyulun 14-də Osmanlı Türkiyəsinin Hərbi Dəmir Yolları və Limanları Baş İdarəsi ilə,1919-cu il martın 8-də Gürcüstan Respublikası ilə dəmir yollarından istifadəyə dair saziş və müqaviləni,1920-ci il fevralın 5-də yenə Gürcüstan dövlətilə tranzit istifadəyə dair əməkdaşlıq haqqında müqavilələri məhz Xudadat bəy Məlik-Aslanov imzalamışdı .

1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda Azərbaycan Parlamentinin təntənəli açılışı oldu.Xudadat bəy Milli Şuranın 1918-ci il 19 noyabr tarixli “ Azərbaycan Məclisi-Məbusanın təsisi haqqında qanununa” əsasən Azərbaycan Parlmentinin tərkibinə daxil edildi.Azərbaycan Parlamenti rəsm- ən 120 nümayəndədən ibarət idi.Parlamentin milli tərkibi müsəlman (azərbaycanlı- İ.Ə) əksəriy- yətindən savayı 21 erməni,10 rus, habelə polyak,yəhudi deputatlardan və digər milli azlıqları təmsil edən deputatlardan ibarətdi.

X.Məlik-Aslanovun təşəbbüsü ilə 1919-cu ildə Bakıda ana dilində dərs keçilən ilk dəmir yolu nəqliyyatı məktəbi açılmışdı.Onun gərgin fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan Dəmir Yolunda böyük təmir işləri aparılmış və nəqliyyatın nizamlı surətdə işləməsi qaydaya salınmışdı.

X.Məlik-Aslanov Azərbaycan Parlamentində 1919-cu ilin matında yaradılan əlifba islaha- tı üzrə xüsusi komissiyanın sədri seçilmişdi.Bu vəzifədə çalışarkən komissiyanın fəaliyyəti hə- min ilin aprelində xüsusilə canlanmışdı.X.Məlik-Aslanovun rəhbərliyi altında latın qrafikalı əl - ifbaya keçilməsinə dair bir neçə qanun layihəsi hazırlanmışdı.

...1919-cu il iyunun 11-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi fövqəladə səlahiyyətli ali orqanı-respublika Dövlət Müdafiə Komitəsi (DMK) yaradıldı.Nazirlər Şurasının başçısı Nə - sib bəyYusifbəylinin sədr olduğu DMK-nın birinci müavini Xudadat bəy Məlik-Aslanov oldu. (DMK-nın üzvləri həmçinin Aslan bəy Səfikürdski,Məmməd Yusif Cəfərov və general Səməd bəy Mehmandarov idi-İ.Ə.).X.Məlik-Aslanov yeri gəldikcə Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsini də icra edirdi.Məsələn ,Azərbaycan Cümuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəylinin 1919- cu il 23 iyul tarixli 33 nömrəli əmri elan olunmuşdu.Rəsmi dövlət orqanı “Azərbaycan “ qəze - tində dərc olunmuş bu elanda bildirilirdi ki,həmin tarixdən xidməti ezamiyyətə getməsilə əlaqə- dar olaraq Bakını tərk etdiyi üçün Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsinin müvəqqəti yerinə yetir - ilməsi yollar naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanova həvalə olunur .

X.Məlik-Aslanov “Müsavat” (“Bərabərlik”) partiyasının 1919-cu il dekabrın 2-də Bakıda keçirilmiş İİ qurultayında bu partiyanın o zaman Azərbaycan xalqının taleyiundə oynadığı rolun tarixi əhəmiyyətini qeyd edərək bildirmişdi : ” ...”Müsavat” partiyası olmasaydı,indi bizim şahidi olduğumuz hadisələrin heç biri baş verməzdi”.

...X.Məlik-Aslanov 1920-ci ilin 27-28 aprel işğalından sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyy- ətinin dövlət xadimi olmasına baxmayaraq, Azərbaycan SSR-ə lazım olan dəyərli bir mütəxəssis kimi öz ixtisası üzrə rəhbər vəzifələrdə çalışmışdı.

X.Məlik-Aslanov hansı vəzifədə işləməsindən asılı olmayaraq,Azərbaycan naminə var qüvvəsini sərf edirdi.Lakin onun müvəffəqiyyətlərinə qısqanclıqla yanaşanlar,bədxahlar da tapılırdı.X.Məlik-Aslanovun keçmiş fəaliyyətini,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimlərindən biri olduğunu unutmayanlar artıq 1930-cu ildən bundan onun əleyhinə istifadə etməyə başlamışdılar.1930-cu ilin əvvəlində o,Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlı- ığının (XDİK) Dövlət Siyasi İdarəsi (DSİ) tərəfindən müxtəlif əsassız ittihamlarla həbs olundu. X.Məlik-Aslanovu sövet hakimiyyətini devirməyi qarşısına məqsəd qoymuş “Azərbaycan Milli Mərkəzi” gizli millətçi təşkilatı ilə əlaqədə və ona üzv olmaqda suçlandırırdılar.Onu həmçinin qardaşı, siyasi mühacir kimi Ərdəbildə “Azərbaycan Milli Mərkəzi” Bürosunun mühacir qrupu- rəhəri,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Dəmir Yol İdarəsinin rəisi işləmiş Teymur bəy Məlik-Aslanovla əlaqə saxlamasında da günahlandırırdılar .

1930-cu il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR DSİ Kollegiyasının Bakıda keçən məhkəmə iclasında “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin “ işi-nə”baxıldı.Həmin “iş” üzrə həbs olunmuş və artıq əvvəlcədən hazırlanmış saxta ittihamnamədən 53 nəfərin adı keçirdi.Onların içərisində Xudadat bəy Məlik-Aslanov da vardı.Məhkəmədə həmin ittihamlarla mühakimə olunanlardan 14 nəfərinə 10 il iş verilmiş,12 nəfərə isə güllələnmə kəsilmişdi.Bəziləri müxtəlif müdətlərə iş almışdı.On il iş alanlar içərisində Xudadat bəy də var idi. Lakin 1932-ci il fevralın 2-də Tiflisdə Zaqafqaziya DSİ-nin Kollegiya Məhkəməsinin iclasında “Azərbaycan Milli Mərkəzi”nin “işi”nə yenidən baxılmışdı . Bu dəfə cəzaların müddətlərində dəyişiklik olunmuş və Xudadat bəy Məlik -Aslanovun cəzası 10 il- dən 5 ilə endirilmişdi...

1933-cü ilin iyulunda həbsdən azad olunan Xudadat bəy sentyabrın 1-dən Azərbaycan Nəqliyyat İnstitutunda Dəmiryolu nəqliyyatı kafedrasına və Azərbaycan İnşaat İnstitutunda İn - şaat işinin təşkili kafedrasına rəhbərlik emişdi.Texnika elmləri sahəsində ilk azərbaycanlı profes- sorlardan biri olan X.Məlik-Aslanov müxtəlif ali məktəblərə dəvət alaraq orada həmçinin silsilə mühazirələr də oxuyurdu.Xudadat bəy orada Azərbaycan SSR-də dəmiryol şəbəkəsinin inkişaf planının işlənib həyata keçirilməsi, şəhərdaxili nəqliyyat və s.məsələlərin həllinə dair 70-dən çox elmi məqalə,o cümlədən dəmir yol nəqliyyatına aid 3 monoqrafiyanın müəllifi idi.

Təəssüf ki,xalqımızın bu görkəmli oğlunun taleyi faciəli qurtarmış və Azərbaycanın bir çox ziyalıları kimi o da 30-cu illər repressiyasının qurbanı olmuşdur. Belə ki,Xudadat bəy 1934-cü ilin avqustunda yenidən əsassız ittihamlarla həbs edilmiş və bu dəfə SSRİ-nin uzaq Sibirdəki xüsusi cəza müəssisələrindən birinə göndərilmişdi.Xudadat bəy Məlik- Aslanov 1935-ci il iyulun 23-də Sibirdə həbs düşərgələrindən birində vəfat etmişdi. Bu zaman onun cəmi 56 yaşı vardı.Xu- dadat bəy Məlik-Aslanova yalnız 1959-cu ildə bəraət verilmişdi ...

İltifat Əliyarlı,

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2011.-23 noyabr.- S.12.