Memar Əcəminin möhtəşəm
yaradıcılığı
Əcəmi Əbubəkr oğlu
Naxçıvani - Mənşəcə Azərbaycan türklərindən
olan, XI-XII əsrlərdə indiki Azərbaycan ərazisində
fəaliyyət göstərmiş və dünya şöhrəti
qazanmış memar, Naxçıvan memarlıq məktəbinin
banisi və bir çox memarlıq əsərlərinin müəllifi.
XI və
XII əsrlər - Azərbaycan intibahının çiçəklənmə
dövrüdür. Şəhərlər böyüyür,
saraylar, məscidlər, müdafiə və xatirə tikililəri
qurulur. Sənətlər, elm, incəsənət və poeziya
inkişaf edir. Bu dövrdə yaşayıb-yaratmış
dahi şəxsiyyətlərin bolluğu da adamı heyrətə
gətirir: Qətran Təbrizi, Bəhmənyar əl-Azərbaycani,
Xətib Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Ömər
Kafiəddin, Əbül-əla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi
və başqaları...
Yalnız
Şərqdə deyil, əksər qismi həm də Qərb
dünyasında yaxşı tanınan bu kəhkəşanın
ulduzları arasında ən çox işıq
saçanlarından biri də Əcəmi
Naxçıvanidir. O, orta əsrlər Azərbaycanının
dahi memarı kimi şöhrət qazanmışdır.
Tanınmış
sənətşünaslardan Ə.V.Salamzadə onun haqqında
yazır: "Yaxın Şərqin bir çox memarlarının
yaradıcılığına onun təsirini izləmək
çətin deyil. Onun yaratdığı nadir arxitektura əsərləri
əsrlər keçməsinə baxmayaraq, böyük estetik
həzz mənbəyi kimi sənətkarın yaradıcı
dühasının gücünü əks elətdirir. Bu əsərlər
sübut edir ki, Əcəminin ölməz irsi haqlı olaraq,
memarlıq sənətinin əbədi nümunələrindən
sayılır. Yenidən doğulmuş bu sənət abidələri
belə bir fikrə gəlməyə əsas verir ki, Əcəmi
Naxçıvani öz dövründə tayı-bərabəri
olmamış sənətkarlardandır. Təsadüfi deyil
ki, XIII əsr mənbələri onun "şeyxül-mühəndisin"
(mühəndislər başçısı) rütbəsi
daşıdığından xəbər verir. Hələ Qərb
dünyasında arxitektura sənəti anonim səciyyə
daşıyan bir Dövrdə Əcəmi bir çox
memarlıq incilərinin müəllifi kimi bizim
qarşımızda parlaq və təkrar olunmaz yaradıcı
simaya malik böyük sənətkar, bədii və mühəndis
təfəkkürünün nəhəngi kimi
canlanır."
Əcəmi
öz ömrünü İraq Sultanlığında - Azərbaycan
Atabəylər dövlətinin ərazisində
yaşamışdır. Bu dövlətin mərkəz şəhərlərindən
biri də Naxçıvan idi. Atabəylər dövləti
böyük atabəy Şəmsəddin Eldənizin
dövründə yaranmış, onun oğlu Məhəmməd
Cahan Pəhləvanın dövründə çiçəklənmişdi.
Tarix
öz qoynunda Əcəminin həyatı haqda onun ölməz
əsərlərindən başqa heç nə saxlamayıb.
Görünür, dahi memar bunu qabaqcadan gördüyündən
öz şah əsərinin-İl-Dənizin xanımı
Mömünə Xatun türbəsi üzərində belə
yazmışdı:
"Biz
gedəriyik. Dünya əbədi qalandır. Biz gedəcəyik,
dünya qalacaq. Biz ölərik - bu, bizdən xatirə qalar.
İlahi, bəd nəzərdən uzaq elə."
Bəli,
xatirə qaldı. Müsəlman şərqində yalnız
bir neçə memarlıq ansamblı məşhurdur. Bunların
içərisində Səmərqəndin, İsfahanın
memarlıq ansambllarını, eləcə də Tac-Mahalı
göstərmək olar. Güman ki,
həmin ansamblların yaranmasından çox-çox
qabaqlar dünyanın ən qədim şəhərlərindən
olan Naxçıvanda (Bibliyadakı rəvayətlərə
görə, bu şəhərin əsası
Nuh peyğəmbər tərəfindən
qoyulub) orta əsrlərin
dahi memarı Əcəmi
Naxçıvaninin layihəsi əsasında möhtəşəmlikdə
bunlardan heç də
geri qalmayan arxitektura kompleksi tikilmişdir. Nəhəng bir
ərazidə İl-Dənizlərin Sarayı, Cümə məscidi,
Xatirə abidələri, çox güman ki, mədrəsə,
karvansara və digər hökumət
tikililəri qurulmuşdu. Bütün bu
məlum və ehtimal olunan
tikililərdən bizim dövrümüzə
yalnız iki məqbərə gəlib çatsa da
Naxçıvanda saray ansamblının mövcudluğu XIII əsrdə anonim bir müəllif tərəfindən
farsca yazılmış "Əcaib əd-dünya"
adlı əsərdə də müəyyən dərəcədə
təsdiq edilir. Həmin əsərdə bu sətirləri oxumaq olar:
"Naxçıvan
Azərbaycanda yüksək bir yerdə salınmış və
möhkəmləndirilmiş, əhalisi gur olan iri şəhərdir.
Burada çoxlu saraylar, şəhərətrafı qalalar,
malikanələr (köşk) və parad təyinatlı
tikililər qurulmuşdur. Şəhərin
yaxınlığında daşdan qalalar, qalanın içində
isə mədrəsə və məscidlər tikilib.
Qalanın içində həmçinin gözəl bir bulaq
var. Deyilənə görə, dünyada bundan çox məskunlaşmış
şəhər yoxdur. Bütün inşaat kirəcdən və
bişmiş kərpicdən aparılırdı. Üç
və dördmərtəbəli köşklərin əksər
qismi əslində qalalardır. Şəhərin ətrafındakı
kəndlər (savad) olduqca gözəldir, axar suları var.
Çoxlu bağ-bağat salınıb, göz oxşayan
çəmənliklər var. Araz çayı şəhərin
içindən keçir... İl-Dənizin mübarək
zamanında (Naxçıvan) tamamilə əzəmətli bir
görkəm aldı. Burada şah iqamətgahı (dar-əl-mülk)
və hökumət binaları (dövlətxana) tikildi..."
O
zamanın mənbələrinə əsaslansaq, Əcəmi
dövründə Naxçıvanda 250 min nəfər əhali
yaşayırdı. Xatırlanan meydandan dövrümüzə
gəlib çıxmış tikililər arasında ən qədimi
xalq arasında Atababa Günbəzi adlanan Yusif Küseyir
oğlu türbəsidir. Türbənin məzar hissəsi
yerin altındadır. Yerüstü qülləvari hissə
piramida formalı səkkizguşəli çadır şəklində
işlənmişdir. Məqbərənin çölə
baxan tərəfi kərpic bloklarla hörülmüş
naxışlarla bəzədilmişdir. Abidənin giriş
hissəsində kufi xətti ilə yazılıb:
"Bu,
şərəfli dinimizin məşhur rəisi, İslamın
gözəlliyi, şeyxlər başçısı Hacı
Yusif ibn Küseyrin məqbərəsidir. Şəvval ayı
yeddinci, əllinci və beş yüzüncü il (557/1162-ci
il)."Məqbərənin üzərində kufi xətti ilə
Qurandan dekorativ ayələr yazılmışdır.
Girişin sol tərəfində memarın adı həkk
olunmuşdur: "Əcəmi ibn Əbubəkr
Naxçıvani."
Azərbaycanda
daha gözəl və daha möhtəşəm bir məqbərə
isə Mömünə Xatunun şərəfinə
salınmış və xalq arasında Atabəy Gümbəzi
kimi məşhur olan xatirə abidəsidir. Mömünə
xatun Atabəy Şəmsəddin Eldənizin birinci arvadı
idi və Azərbaycan Atabəylər dövlətinin
yaranması, möhkəmləndirilməsi üçün
çox böyük işlər görmüşdü.
O,1175-ci ildə dünyasını dəyişir. Bundan az sonra
İl-Dəniz özü də rəhmətə gedir və
yalnız 1186-ci ildə başa çatmış məqbərənin
tikintisini onların oğlu Cahan Pəhləvan davam etdirir. Bu məqbərə
də yeraltı və yerüstü hissələrdən ibarətdir.
Birinci qismə xatunun məzarı, ikinci hissəyə isə
xatirə abidəsi daxildir. Məqbərə öz
formasına görə kəsik onbucaqlını
xatırladır. Giriş üçün nəzərdə
tutulmuş fasadı çıxmaq şərti ilə qalan
bucaqların hamısı eyni cür işlənmiş və
naxışlarla bəzədilmişdir. Məqbərənin
üzərində kufi xətti ilə Qurandan ayələr həkk
olunmuş haşiyə yerləşdirilib. Təqribən bir
metr hündürlüyündə olan bu yazı
minalanmış kərpiclərlə işlənmişdir və
məqbərənin bəzəyi sayılır.
Hündürlüyünə və monumentallığına baxmayaraq,
məqbərə çox zərif və dikdir. Bu da onun
qadın şərəfinə ucaldıldığından xəbər
verir.
Bu məqbərəyə
baxanda istər-istəməz adamın yadına Hindistan
arxitekturasının ölməz incisi Tac-Mahal
düşür. Həmin kompleks də qadın - Mümtaz
Mahalın (1648-ci il) şərəfinə, həm də Cahan
adlı türk hakimi tərəfindən
ucaldılmışdır. Möminə xatun məqbərəsi
haqqında akademik V.M.Alpatovun "Ümumi incəsənət
tarixi" külliyyatında deyilənlərə nəsə əlavə
eləmək çox çətindir. O yazır:
"Bu
cür inkişaf tapmış forma hissiyyatı, bu cür
klassik kompozisiya bitkinliyi və kompozisiyanın gerçəkləşdirilməsindəki
bu cür kamillik o dövrlərdə Orta Avropa
arxitekturasında rast gəlinmir. Klassik şərq ədəbiyyatının
ən gözəl nümunələrindən olan Firdovsinin
(X-X1 əsrlər) "Şahnamə", Nizaminin (XII əsr)
"Leyli və Məcnun" kimi ölməz poemalarında
olduğu kimi, Naxçıvandakı bu məqbərə də
bəşəri mahiyyəti ilə fərqlənir."
Əcəmi
Naxçıvaninin Naxçıvanda heykəliİslam dini
canlıların heykəlini qoymağı qadağan etdiyindən
Şərqdə yüksək qülləli məqbərələr
Qərbi Avropadakı qəbirüstü abidələri əvəz
edirdi. Bu tikililərin məzarlıq hissələri yerin
altında olur, yerüstü hissəsi isə bəzən hətta
30 metrə qədər yüksələrək, öz gözəlliyi
və ifadəliliyi ilə dəfn olunmuş şəxsin xatirəsini
əbədiləşdirməyə xidmət
edirdi.Böyük memar hər iki əsərində həmin
qayəni yüksək sənətkarlıqla gerçəkləşdirə
bilmişdi.
Bu
meydanda yerləşən tikililərdən biri də
hansısa möhtəşəm bir memarlıq abidəsinin
qoşa minarəli piştağıdır. Həmin abidə
XIX əsrdə dağıdılmış, onun şəkilləri
və təsviri isə qalmışdır. Abidə
dağıdılmamışdan onun üzərindəki
"Memar Əcəmi ibn Əbubəkr Naxçıvaninin əsəridir"
sözləri aydın oxunurdu.
Piştağ
1187-ci ildə, Mömünə Xatun türbəsindən bir
il sonra tikilmişdir. Mütəxəssislər təsdiq edirlər
ki,qoşa minarəli portal kompozisiyası ilk dəfə Əcəmi
tərəfindən tətbiq edilmişdir. Sonralar müsəlman
dünyasının bir çox ölkələrində bu
kompozisiyaya tez-tez rast gəlinir.
Əcəminin
xatırladığımız tikililərinin ümumi
kompleksinə nəhəng bir Cümə məscidi (Cümə
məscidi (Naxçıvan))də daxil idi. Bu məscidin təsviri
fransız səyyahları Tavernye və Delafruanın qeydlərindəki
şəkillərdə verilmişdir. XIX əsrin
ortalarında V.Engelqart "Qafqaz" qəzetində bu məscid
haqda yazırdı:
"Bu
- yonulmuş daşlardan tikilmiş və tağları olan nəhəng
bir binadır. İçəridə hələ də gözəl
relyefli oymaların izləri qalmaqdadır. Məscidin bir hissəsi
artıq dağılıb, o biri his-səsi isə
dağılmaq üzrədir. Məsciddən 50 sajen aralıda
hündürlüyü 20 sajenə çatan qoşa minarəli
darvaza yerləşir. Darvaza da həmin kompleksə daxildir. Əvvəllər
məscidlə darvazanın arasındakı yerdə müxtəlif
tikililər olub, ancaq indi bunlar yoxdur və adama elə gəlir
ki, darvaza bir qədər yaxındakı tənha qalaya
aiddir."
Tamamilə
mümkündür ki, həmin- boş qalmış yerdə
adətən belə komplekslərə daxil olan mədrəsələr
və ya karvansaralar da tikilibmiş. Üstəlik Bretanitskinin
yazdıqına görə, atabəyin Naxçıvanda
Möminə xatun vəqfinə daxil olan bir mədrəsə
tikdirdiyi qeyd edilmiş yarlıq da mövcuddur.
Maraqlıdır
ki, zaman keçdikcə Əcəminin ustalıqı ilə bərabər,
cəmiyyətdə tutduqu mövqe də artır. Bunu məlum
abidələrdə onun adının yazılış
forması da aydın köstərir. Yusif ibn Küseyrin məqbərəsində
bu yazı o qədər namünasib şəkildədir ki, ilk
tədqiqatçılar hətta bunu körə də bilməmişlər.
Üstündən 20 il keçdikdən sonra Möminə xatun
məqbərəsində isə həmin yazı girişin
üzərində və diqqəti cəlb edən bir tərzdə
həkk olunmuşdur. Növbəti yazı isə monumental
piştağın üzərindədir.
Əcəminin
yaradıcılığı uzun əsrlər boyunca Azərbaycanın
və digər ölkələrin bir çox memarları
üçün ilham və təqlid mənbəyi
olmuşdur. Hətta Əcəmidən 300 il sonra
yaşamış Böyük Türkiyə memarı Memar
Sinanın əsərlərində də tədqiqatçılar
dahi ustadın təsirini qeyd edirlər. Qoy çağdaş
memarlar da Əcəminin devizini yaddan çıxarmasınlar:
"Biz öləcəyik, bu əsərlərsə xatirə
kimi qalacaq."
Samir Sadıqov
Kaspi.-2011.-19 oktyabr.- S.12.