Bələdiyyə sisteminin fəaliyyəti bu günədək böhrandan çıxa bilməyib

Vüqar Tofiqli: ”Məhz onların “zəhmətinin” nəticəsidir ki, bu gün bir çox bələdiyyələr torpaq fondundan məhrum olublar”

“Qəsəbədaxili yolların tikintisi məsələləri tezliklə öz həllini tapmalıdır. Deyə bilərəm ki, bu sahədə vəziyyət məni qane etmir. Bilirsiniz, bu məsələni siz yerlərdə həll etməlisiniz. Bu, nə prezidentin, nə də hətta şəhər icra hakimiyyəti başçısının məsələsi deyildir. Baxmayaraq ki, biz bu məsələlərlə də məşğuluq, bu, yerlərdə həll olunmalıdır. İndi bələdiyyələr vardır, onlar bu işləri görməlidirlər. Əslində bu, onların işidir.

Qəsəbədaxili yollar bərbad vəziyyətdədir, bir çox hallarda torpaq yollarıdır, heç asfalt da yoxdur”. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətində paytaxt və şəhərətrafı qəsəbələrin sosial-iqtisadi inkişafına dair bir müddət əvvəl keçirilən müşavirədə prezidentin səsləndirdiyi bu fikirlər bələdiyyələrin üzərinə düşən vəzifələrdən təkcə birinin necə icra olunduğunu əks etdirir. Öz öhdəliklərindən çoxdan kənar düşən əksər bələdiyyə orqanları bu gün yalnız “torpaq satan qurum” kimi tanınır ki, bu sahədə də yetərli problemlər qalmaqdadır. Bu problemlərin yaranmasına rəvac verən səbəbləri Azərbaycanda Vətəndaş Cəmiyyətinin İnkişafına Yardım Assosiasiyasının (AVCİYA) eksperti Vüqar Tofiqli ilə birgə araşdırmağa çalışdıq.

Yolu ümidlə gözlənilən institutun uğursuzluğu

- Bələdiyyələr üzərilərinə düşən funksiyaların icrasının öhdəsindən nə qədər gələ bilirlər?

- Bələdiyyələrimizin 12 illik fəaliyyəti ilk baxışda az müddət kimi görünsə də, müstəqilliyinin 20-ci ilini qeyd edən ölkəmiz üçün böyük rəqəm hesab edilə bilər. Təhlillər göstərir ki, ötən dövr ərzində bələdiyyələrimiz hər vəchlə seçicilərinin etimadını doğrultmağa çalışıb və bu istiqamətdə az da olsa, iş görüblər. 2009-cu il bələdiyyə seçkilərindən sonra 1718 bələdiyyəyə seçilmiş 16 min nəfərə yaxın üzvlərin hamısı öz ərazilərində müəyyən nüfuz sahibidirlər. Ötən dövrə qısa bir nəzər salsaq görərik ki, bələdiyyə qanunvericiliyinə aid olan qanunlar Milli Məclis tərəfindən təsdiq edilib, bələdiyyələrin qarşılaşdığı problemlərin həlli istiqamətində həm yerli orqanlar, həm icra strukturları, həm də vətəndaş cəmiyyətinin təmsilçiləri tərəfindən bir sıra addımlar atılıb. Amma prosesi dərindən təhlil etsək görərik ki, bələdiyyələr bu gün cəmiyyət üzvləri tərəfindən daim tənqid hədəfindədirlər. Bəs bələdiyyələrin mütəmadi olaraq tənqid atəşinə tutulması, belə demək mümkündürsə, onların reytinqinin aşağı düşməsi nə ilə bağlıdır?

Sonuncu bələdiyyə seçkilərində bələdiyyələrə gənclərin və qadınların maraq göstərmələri diqqəti çəksə də, ilk iki çağırış bələdiyyə seçkilərində yerli özünüidarəetmə orqanlarına cəmiyyətin marağı daha ciddi görünürdü. Həmin dövrdə seçki prosesinə qatılan namizədlərin tərkibi də xeyli fərqlənirdi. Bu isə cəmiyyətin idarəçiliklə bağlı islahatların aparılmasına olan ümidlər idi, desək, yəqin ki, yanılmarıq. Belə ki, cəmiyyət bu sahədəki problemlərin həllini yeni institutun yaradılmasında görürdü. Amma institut yaradılsa da, onun fəaliyyəti üçün məlum rıçaqlar verilməmiş qaldı.

Bir tərəfdən maliyyə istiqamətləri verildi, digər tərəfdən onun icrası müvafiq icra strukturları tərəfindən məhdudlaşdırıldı. Qanunlar qəbul edilsə də, boşluqlar aradan qaldırılmadı. Torpaqlar cizgilərlə də olsa verildi, amma onun sərəncam vermək hüququ başqa istiqamətə dəyişdirildi. Hərrac komissiyası yaradıldı, ancaq onun təmsilçiliyindəki balans pozuldu. Qanunlar qəbul edildi, onun icra mexanizmləri ləng hazırlandı. Nəticə etibarı ilə bələdiyyə sisteminin fəaliyyəti bu günədək böhrandan çıxa bilməyib.

Neqativ halların yaranmasında yerli icra orqanlarının “xüsusi” rolu

- Azərbaycanda bələdiyyələrin dövlətdən əlavə torpaq istəməsi hansı zərurətdən irəli gəlir? Ümumiyyətlə, bələdiyyələr fondlarındakı torpaqlardan nə qədər səmərəli istifadə edirlər?

- Bu gün bələdiyyələrin 45-50 faizədək hissəsinin torpaq fonduna malik olmaması onları bəzi hallarda daha neqativ hallara əl atmasına bir növ rəvac verir. Fond torpaqlarına malik olan bələdiyyələri bir qismi ya bu torpaqları tamamilə satıb. Bu prosesdə bütün günahları tam şəkildə bələdiyyələri üzərinə atmaq olmaz. Bu prosesdə yerli icra hakimiyyəti orqanların “xüsusi” rolu var. Məhz onların “zəhmətinin” nəticəsidir ki, bu gün bir çox bələdiyyələr torpaq fondundan məhrum olublar.

Düzdür, bələdiyyə sisteminin inkişafı ilə bağlı son üç ildə dövlət və qanunverici orqanlar tərəfindən atılan addımları müsbət dəyərləndiririk. İstənilən halda atılan addımlar bu sistemin inkişafına yönələn addımlardır. Prosesdə diqqəti daha çox çəkən bələdiyyələrin birləşdirilməsi oldu. Ancaq hazırkı rəqəmin özü də ölkəmiz üçün yüksəkdir. Bu gün bələdiyyələrin sayının 400-500 civarında olması, iri şəhərlərdə bir bələdiyyənin formalaşdırılması daha məqsədə uyğun hesab edilə bilər. Bu gün “Böyük şəhər bələdiyyəsi” haqqında qanun layihəsi yerli orqanların müzakirəsinə verilib. Amma layihənin ciddi müzakirəyə və işlənməsinə ehtiyac var. Belə ki, qanunda bir çox məqamlara aydınlıq gətirilmir, böyük şəhər bələdiyyəsində konkret əhalinin sayı göstərilməyib, preambulada heç bir anlayışa izah verilməyib.

Vəsaiti iki-üç dəfə artmış olsa belə, bələdiyyə hər hansı işi görmək iqtidarında deyil

- Bu gün bələdiyyələrin büdcələri hansı istiqamətlərə yönəlir?

- Qeyd edilməlidir ki, torpaqların hərrac və müsabiqə yolu ilə satışı, habelə hərrac komissiyalarının təşkili üç ayda həll edilməli olduğu halda, prosesin 7 ay davam etməsi yerli büdcə gəlirlərinə də ciddi təsir etdi. Bələdiyyələrin büdcə gəlirləri 2007-ci illə müqayisədə ötən il bir dəfəyə yaxın azalıb, əməkhaqqılarının verilməsində ciddi problemlər yaranıb, yerli orqanların müvafiq strukturlara külli miqdarda vergi borcları yaranıb. Hazırda bələdiyyənin əsas maliyyə istiqaməti fiziki şəxslərdən torpaq və əmlak vergisidir. Bu gün hər bir bələdiyyənin orta aylıq büdcə gəliri 1406 manat bərabərdir. Baxmayaraq ki, bu rəqəm əvvəlki illərlə müqayisədə 40 faizə qədər artıb, hər halda bələdiyyə bu vəsaiti iki-üç dəfə artırmış olsa belə, hər hansı bir işi ərazisində görmək iqtidarında deyil. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, bələdiyyə üzərinə düşən vəzifəsinin icrasını həyata keçirə bilmir.

“Əgər hərrac komissiyasında olduğu kimi paritet pozulacaqsa...”

- Bələdiyyənin büdcəsi daha hansı mənbələr hesabına formalaşa bilər?

- Bu gün bələdiyyə ərazilərində yüz minlərlə sənədsiz evlər mövcuddur. Onların bir qismi 60-70-ci illərdə bir qismi isə son illər inşa edilib. Sənədsiz olduğundan bələdiyyə heç bir əsasla bu mənzil və torpaq sahiblərindən vəsait toplaya bilmir. Sözsüz ki, bu evlərin sənədləşdirilməsi bələdiyyə büdcəsinə külli miqdarda vəsaitin daxil olmasına səbəb ola bilər. Ancaq bir şərtlə ki, yaradılacaq komissiyada bələdiyyələrin hüquqları tam şəkildə təmin edilsin. Əgər hərrac komissiyasında olduğu kimi paritet pozulacaqsa, onda bu istiqamətdən bələdiyyələr heç bir maliyyə vəsaiti gözləməməlidirlər.

Bu arada qeyd edim ki, əmlak vergisi ilə bağlı məqamların həlli, qanunsuz zəbt edilmiş və ya inşa edilmiş əmlakın sənədləşdirilməsinə “yaşıl” işığın yandırılması nəticə etibarilə yerli büdcənin doldurulmasına şərait yaradacaq. Həmçinin regionlarda içməli su probleminin həllinin birbaşa yerli orqanın səlahiyyətinə qanunvericilik qaydasında aid edilməsi də bələdiyyələrin məsuliyyət yükünü artıracaq. Bununla yanaşı, hökumətin yerlərdə işsizliyin aradan qaldırılması, içməli su təchizatı, fermerlərə subsidiyaların ayrılması ilə bağlı və digər proseslərini məhz yerli orqanlar iştirakı ilə həyata keçirə bilər.

Habelə iri rayon mərkəzlərində kommunal xidmətlərin göstərilməsini də bələdiyyələrə həvalə etməyin vaxtı çatıb. Məhz bu proseslə bağlı artıq bir çox bələdiyyələr təcrübə toplayıblar. Ümumi bələdiyyələrin 20 faizinədək hissəsi demək olar ki, belə bir struktur formalaşdırmağa nail olub. Bu məsələ ilə bağlı ən başlıca məqam bir çox inkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl təcrübəsindən yararlanmaqdır. Yəni dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar konkret layihələrin icrası yerli orqanlara həvalə edilə bilər. Polşada, İsveçdə və Baltikyanı ölkələrdə yerli büdcənin 35-55 faiz məhz dövlətin layihələrə ayırdığı vəsaitlər təşkil edir.

İcra strukturları və bələdiyyələrin səlahiyyət bölgüsünü əks etdirən qanuna ehtiyac var

- Bələdiyyə sistemində sadalanan problemləri aradan qaldırmaq üçün hansı tədbirlər effektli ola bilər?

-Onların cəmiyyətdə nüfuzunu artırmaq üçün bu qurumların səlahiyyətləri konkretləşdirilməlidir. Bu gün prosesləri tənzimləmək üçün ilk növbədə icra strukturları və bələdiyyələrin səlahiyyət bölgüsünü özündə ehtiva edən qanunun qəbuluna ehtiyac var. Belə ki, 12 illik fəaliyyəti ərzində icra strukturları tərəfindən bələdiyyələrin fəaliyyətinə ciddi maneələr olub. Həm bir sıra icra hakimiyyətinin başçıları tərəfindən bələdiyyələrin səlahiyyətlərini məhdudlaşdıran sərəncamların imzalanması, həm də bələdiyyələrdə qanunsuz yoxlamaların təşkili bu fikri bir daha təsdiq edir. Vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin iştirakı ilə Respublika Bələdiyyə Şurasının da yaradılmasını uğurlu addım hesab etmək olar. Bu qurumun fəaliyyəti həm yerli orqanların problemlərinin həllinə, həm də proseslərə ictimai nəzarətin artırılmasına səbəb olacaq.

2007-ci ildən fəaliyyətdə olan Azərbaycan Şəhər, Qəsəbə və Kənd Bələdiyyə Assosiasiyalarının da bu işdə mühüm rolu var. Belə ki, adıçəkilən assosiasiyaların geniş informasiya bankına malik olması, bələdiyyələrlə sivil əlaqələrin quruması buna imkan verir. Bələdiyyələrin fəaliyyətini tənzimləyən qanunların təkmilləşdirilməsi də mühüm addımlardan sayılmalıdır. Bələdiyyələrin fəaliyyətinə müxtəlif müdaxilələrin aradan qaldırılması, bu orqanların səmərəli iş əmsalının artırmaq məqsədilə Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiyyələr İş mərkəzinin statusunun artırılmasına ehtiyac var. Bu orqan vasitəsilə daha geniş şəkildə yerli orqanlara metodoloji və hüquqi yardımın göstərilməsini həyata keçirmək olar.

Bundan başqa, biz bələdiyyələrə əlavə səlahiyyət və maliyyə istiqamətləri ayırmaqla, habelə bu orqanların qarşılaşdığı problemləri həll etməklə onun nüfuzunun artırılmasına təkan verər və ölkəmizdə yerli özünüidarəetmənin inkişafına, həm də əks mərkəzləməyə doğru addım atmış olarıq. Nəticədə həm seçici, həm demokratik cəmiyyətin bütün iştirakçıları qazanar. Bələdiyyələrin inkişafı ölkədə həyata keçirilən demokratik proseslərin daha da sürətlə aparılmasına təkan verdiyindən, ölkəmizin ictimai siyasi həyatında mühüm hadisələrdən olan yerli orqanların fəaliyyəti üçün mühüm addımların atılmasının vaxtı çatıb. Ümid etmək olar ki, hökumətin və Milli Məclisin yeni tərkibi yerli orqanların fəaliyyətinin daim diqqət mərkəzində saxlayacaq və bu orqanların problemlərinin həllinə yardımçı olacaqlar.

Həqiqət İSABALAYEVA

Kaspi.- 2011.- 16 sentyabr.- S. 6.