Milli musiqi günü – xalqımızın bayramı

Sentyabrın 18-də Azərbaycan xalqının dahi oğlu, musiqi mədəniyyətimizin korifeyi Üzeyir Hacıbəyovun doğum günüdür

Sentyabrın 18-i sadəcə musiqisevərlərin yox, həm də xalqımızın bayramıdır. Böyük bəstəkarın ad gününün bayram kimi qeyd edilməsi ənənəsinin əsasını maestro Niyazi qoyub. Görkəmli bəstəkar və dirijor Niyazi Üzeyir bəyin vəfatından sonra hər il bu günü qeyd edirdi.

1995-ci ildə isə ümummilli lider Heydər Əliyevin fərmanı ilə dahi bəstəkarın anadan olmasının 110 illik yubileyi ərəfəsində 18 sentyabrın Milli Musiqi Günü kimi qeyd olunması qərara alınıb.

Müəllim, publisist

Azərbaycan peşəkar musiqisinin banisi, pedaqoq və ictimai xadim Üzeyir Hacıbəyov 1885-ci ildə Şuşa yaxınlığında, Ağcabədidə anadan olub. Atası ədəbiyyat sahəsində, anası isə musiqi sahəsində yüksək mövqe tutub. Musiqiyə olan həvəsi anasından mənimsəyən Ü.Hacıbəyov 7 yaşında ikən tarda və kamançada yaxşı çalırdı, muğamat oxuyurdu.

Valideynləri Ağcabədidən Şuşaya köçdükdən sonra ilk təhsilini iki sinifli rus-türk məktəbində alıb. Şuşanın zəngin musiqi-ifaçılıq ənənələri Hacıbəyovun musiqi tərbiyəsinə müstəsna təsir göstərib. Onun ilk müəllimi Azərbaycan musiqisinin gözəl bilicisi, dayısı A.Əliverdibəyov olub. Həmin məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra 1899- cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olur. Seminariyada təhsil aldığı müddətdə o, pedaqogika, rus dili, riyaziyyat, təbiətşünaslıq, rəsm və rəsmxətdən nümunəvi sınaq dərsləri aparıb. 1904-cü ildə seminariyanı bitirdikdən sonra Bakıya qayıdır və Hadrut kəndində müəllimlik edir. İbtidai siniflərdə dərs deməklə yanaşı o, şagirdlərdən ibarət xor kollektivi təşkil edir. Sonralar o, Bibi- Heybətdə “Səadət” məktəbində Azərbaycan və rus dillərindən, eləcədə nəğmə və hesabdan dərs deməklə məşğul olub.

Ü.Hacıbəyov bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlayıb. O, "Kaspi", "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni İqbal" qəzetlərində və "Molla Nəsrəddin" jurnalında "Ordan-burdan", "O yan-bu yan" və s. başlıqlar altında "Ü", "Filankəs", "Bəhmənkəs" və s. gizli imzalarla dövrün mühüm ictimai-siyasi, maarifçilik məsələlərinə dair çoxlu məqalə, felyeton və satirik miniatürlər dərc etdirir.

Opera sənətinin təməli

Ü.Hacıbəyov 1907-ci ildə opera yazmaq qərarına gəlir. Bu dövrə qədər hələ Azərbaycanda opera yazılmamışdı. Onun yaratdığı ilk “Leyli və Məcnun” operası Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində ilk opera olmaqla çox böyük müvəffəqiyyət qazanır. Bəstəkar bu opera ilə Azərbaycanda opera sənətinin təməlini qoydu.

Dahi Azərbaycan şairi M.Füzulinin operası əsasında yazılmış bu opera “Nicat” cəmiyyətinin teatr bölməsinin opera artistləri tərəfindən tamaşaya qoymuşdu.

Ü. Hacıbəyov 1909-1915-ci illərdə bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan" (1909), "Rüstəm və Söhrab" (1910), "Şah Abbas və Xurşudbanu" (1912), "Əsli və Kərəm" (1912), "Harun və Leyla" (1915) muğam operaların librettosunu xalq dastanları və rəvayətlər, Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin motivləri əsasında yazıb. O, "Leyli və Məcnun"dakı üslub xüsusiyyətlərini və estetik sənət prinsiplərini sonrakı operalarında da davam etdirib.

1911-ci ildə Ü.Hacıbəyov musiqi təhsili almaq üçün Moskvaya gedir. Lakin maddi vəziyyəti çətin olduğundan təhsilini davam etdirə bilmir. Bakıya qayıdaraq yazdığı operaları səhnəyə qoymaqla məşğul olur.

1913-cü ildə musiqi təhsilini davam etdirmək üçün bu dəfə Peterburqa gedərək konservatoriyaya daxil olur. Bu dövrdə o, “Arşın mal alan” musiqili komediyasını yazır.

1914- cü ildə Bakıya qayıdan Ü. Hacıbəyov mətbuatda bir sıra məqalələrlə çıxış edir. Onun “Boşboğazlar”, “Məzəli işlərimiz”, “Müsəlmançılıq”, “O, heç”, “Küyçülük” felyetonları zamanla səsləşmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

1915- ci ildən etibarən Ü. Hacıbəyov “Yeni iqbal” qəzetinin redaktoru, 1906-cı ildən etibarən isə müdiri və baş redaktoru olub.

Ü.Hacıbəyov 1921-ci ildə Bakıda “türk musiqi məktəbini” təşkil edir. Əvvəllər fəaliyyət göstərən xalq konservatoriyası 1921- ci ildən etibarən artıq Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası adlanır. 1926- cı ildən etibarən “türk musiqi məktəbi” Ü.Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının tərkibinə daxil olur və onun xalq musiqi şöbəsi adlanır. 1926-cı ildə Ü. Hacıbəyov əvvəl konservatoriyanın prorektoru, sonra isə ömrünün axırınadək rektoru vəzifəsində çalışır.

Rəngarəng janrların müəllifi

Üzeyir bəy Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaradan dahi bəstəkardır. O, 19-cu əsrin əvvəllərinədək şifahi xalq musiqi sənəti şəklində mövcud olan Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirərək Azərbaycan və ümumiyyətlə, Şərq musiqisinin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirib.

Ü.Hacıbəyov Azərbaycan milli folklorunu dərindən öyrənirdi. O, M.Moqomayev ilə birlikdə 1927-ci ildə bir sıra Azərbaycan xalq mahnılarını toplayır, nota salır və işləyir. Həmin dövrdə (1920- 1945-ci illər ərzində ) Ü. Hacıbəyov “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” adlı böyük əhəmiyyət kəsb edən elmi-tədqiqat əsərini yazır.

Bəstəkar kütləvi mahnı janrında da öz istedadını nümayiş etdirirdi. Onun “Döyüşçülər marşı”, “Qara gözlər”, “Komsomolçu qız” mahnılarında milli kolorit öz əksini tapır.

Ü.Hacıbəyov İran şairi Firdövsinin (934- 1020) anadan olmasının 1000 illiyi münasibətilə xor və simfonik orkestr üçün kantata yazır ki, bununla o, Azərbaycanda ilk kantata janrının əsasını qoyur.

1931- ci ildə Ü.Hacıbəyov Azərbaycanda ilk notlu xalq çalğı alətləri orkestrinin təşkil olunmasında yaxından iştirak edib. Həmin orkestr üçün “Cahargah”, “Şur” fantaziyalarını yazıb. 1936- cı ildə bəstəkar Dövlət xor kollektivini yaradır.

Ü.Hacıbəyovun 1932-ci ilədək yazdığı simfonik orkestr üçün təntənəli marş, xor və orkestr üçün təntənəli himn, fortepiano, skripka və violençel üçün trio və bu kimi əsərlər demək olar ki, “Koroğlu” operasının yaranmasına bir növ hazırlıq idi.

Ü.Hacıbəyov 1932-1936-cı illərdə “Koroğlu”operası üzərində işləyərək ilk Azərbaycan klassik opera növünü yaradır. Operanın ilk tamaşası 1937-ci ilin aprelində keçirilir və həddindən artıq böyük müvəffəqiyyətlər qazanır. Opera həmçinin 1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulur və paytaxt dinləyicilərinin rəğbətini qazanır. “Koroğlu” operasında bəstəkar ilk dəfə olaraq milli musiqini Avropa klassik opera ənənələri ilə birləşdirərək vahid bir əsər növünü yaratmağa müyəssər olur.

Musiqili komediya janrında bəstəkar “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun” (1910), “Arşın mal alan” əsərlərini yazıb. Onun bu komediyalarında qadın azadlığı uğurunda olan mübarizə öz əksini tapıb.

1939-cu ildə Moskvada keçirilən SSRİ xalqlarının milli alətləri ifaçılarının müsabiqəsinə sədrlik Ü.Hacıbəyova tapşırılır. Hələ Azərbaycan incəsənəti dekadası zamanı dahi sənətkarın öz əsərlərində Avropa musiqi alətləri ilə Şərq musiqi alətlərinin sintezini yaratması və simfonik orkestrə xalq çalğı alətlərinin salınması hamının diqqət mərkəzində olmaqla böyük maraq doğurur. Elə oradaca, banket zamanı Stalin təklif edir ki, milli musiqi alətlərində çalan ifaçıların müsabiqəsi keçirilsin, Üzeyir bəy də həmin yarışa rəhbərlik etsin.

1940-cı ildə Ü.Hacıbəyov Dövlət mükafatına layiq görülür.

1941-1945- ci ildə illərdə o, böyük Vətən müharibəsinə həsr olunmuş bir sıra əsərlər yazır. Onun “Vətən uğrunda” mahnı silsiləsinə “Şəfəq bacısına”, “Ananın oğluna nəsihəti”, “Yaralı döyüşçünün heykayəsi”, “Döyüşçülər marşı” kimi mahnıları dillər əzbərinə çevrilir. Bəstəkar həmçinin solist, xor və simfonik orkestr üçün “Vətən və cəbhə” kantatasını da ayrı yazır.

Himnimizin bəstəkarı

Bu illərdə Ü.Hacıbəyov dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin (1141- 1209) anadan olmasının 800 illik yubleyi münasibətilə şairin sözlərinə “Sevgili canan ”, “Sənsiz” romanslarını yazır. Eyni zamanda, Ü.Hacıbəyovun yaradıcılığında yaranan yeni bir janr da diqqəti cəlb edir. Bu instrumental janra aid olan, qəhrəman əhval- ruhiyyə daşıyan “Cəngi” idi. Marş ritmində olan bu rəqs sanki mübariz hərbiçilərin qüvvəsini səfərbər edir.

Azərbaycan Respubilkasının dövlət himni Ü.Hacıbəyova məxsusdur.

Bəstəkarın fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilib. 1937-ci ildə Azərbaycan SSR-nin xalq artisti, bir il sonra SSR-nin xalq artisti fəxri adına layiq görülür.

1945-ci ildə Ü. Hacıbəyov Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilir. O, ictimai işlərdə fəal çalışır, mətbuatda müntəzəm dəyərli məqalələrlə çıxışlar edirdi. Yazdığı məqalələrin əsas ideyası Azərbaycan musiqisinin inkişafı problemi ilə bağlı idi.

Azərbaycan professional musiqinin banisi Ü.Hacıbəyov görkəmli bəstəkar, musiqiçi, ictimai xadim alim, gözəl publisist və pedaqoq olaraq Azərbaycan professional bəstəkarlıq məktəbinin yaranmasında da böyük rol oynayıb. Musiqi üslubunun özünə məxsusluğu, xəlqilik, yüksək ideyalılıq və millilik - Ü.Hacıbəyov yaradıcılığının diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərindəndir.

Ü.Hacıbəyov 1945- 1946 cı illərdə müasir mövzuda olan “Firuzə” operası üzərində işləməyə başlayır. Bu, bəstəkarın son operası idi. Lakin o, operanı tamamlaya bilmir. Dahi bəstəkar xəstələnir və 1948-ci ildə Bakıda vəfat edir.

Keçən il Azərbaycanda və dünyada Üzeyir Hacıbəyovun anadan olmasının 125 illik yubileyi təntənə ilə qeyd edildi. Bakıda 18-28 sentyabr ərəfəsində “Üzeyir Hacıbəyli – 125” Beynəlxalq Musiqi festivalı keçirildi. Yubiley çərçivəsində bir sıra ölkələrdə Azərbaycan və xarici musiqiçilərin konserti təşkil edildi. Bu il də Milli Musiqi Günü görkəmli bəstəkarın xatirəsinə layiq olaraq həm Bakıda, həm də respublikamızın bölgələrində qeyd ediləcək.

Hazırladı: Təranə Məhərrəmova

Kaspi.- 2011.- 17-19 sentyabr.- S.8.