“İndi mən rahatam və düşünə bilirəm”

Tanınmış rejissor Bəhram Osmanov teatrdakı çatışmazlıqlardan danışdı

Teatrların əksəriyyəti yeni mövsümü açıq elan edib. Teatrlarda bir canlanma yaranıb. Tanınmış rejissor Bəhram Osmanov deyir ki, Azərbaycan teatrında vəziyyət o qədər də pis deyil. Rejissor “Kaspi”yə müsahibəsində milli teatr sahəsində inkişaf və çatışmazlıqlar barədə danışıb:

Hələ teatr ölmür

- “Teatr elə bir sənətdir ki, daim yeniləşməyə doğru gedir” – bu fikri aktyorlar da, rejissorlar da dönə-dönə təkrarlayırlar . Hansı yeniliklərdən danışmaq olar?

- Proses teatrda həmişə olub. Bəzən bunu tamaşaçılar, bəzən tənqidçilər hiss edə bilmirlər. Teatrın yeniləşməyə getməməsinə lüzum yoxdur. Yoxsa teatr bağlanar, deqradasiyaya uğrayar. Sadəcə baxır iş orda sürətli, yoxsa ləng gedir. Orada nəsə bir yenilik etmək həvəsi olmalıdır. Mən hələ gənc yaşlarımdan teatra gələndə qocalan aktyorlar, tənqidçilər, teatrşünaslar dedilər ki, teatr ölür. Hazırda peşəkar teatr sahəsində 25 il təcrübəm var, amma hələ teatr ölmür. Teatrın məhvə doğru getmək prosesi ilə bağlı söhbətlər hələ sənət yaranandan var. Ancaq tarix sübut etdi ki, bu sənət mütləq yaşamalıdır. Teatr sənətinin tənəzzülə getməsi mümkün deyil. Çünki yeni nəsil düşünərək gəlir. Dediyiniz modern teatrın yaranması üçün ilk növbədə modern ədəbiyyat lazımdır. Biz repertuarda nə qədər xarici əsərlər hazırlasaq da, teatr milli Azərbaycan dramaturgiyasının yetişməsinə mütləq kömək etməlidir. Bu gün 25-30 yaşlı gənc yazıçılarımız var ki, onlar hələlik teatrın ətrafında fırlanırlar. İnanıram ki, nə zamansa bütün dünyadakı kimi Bakıda da teatr mərkəzi yaransa, problemin həllinə kömək edər. Moskvada teatr sənətinin tədrisi ilə məşğul olan beş institut, bir teatr akademiyası fəaliyyət göstərir. Keçən il Moskvada Oleq Tobakovun rəhbərliyi altında Teatr Gimnaziyası yaranıb. Üstəlik orada beynəlxalq teatr mərkəzi də yaratmaq istəyirlər ki, o da gələcək teatrın, gənclərin inkişafına kömək eləsin.

- Onda belə çıxır ki, Moskvada teatrların inkişafına yaradılan şərait bizim teatrlara şamil olunmadığı halda biz öz teatrlarımızdan çox şey tələb edirik?

- Bizim teatrlara da şamil edilir. Prezidentin teatrların inkişafı ilə bağlı verdiyi sərəncamdan irəli gələn bir xeyli müddəalar var ki, onlar artıq yerinə yetir. Sadəcə, teatrlar bunu çoxlu reklam etmirlər. 3 il bundan əvvəl Gəncə Teatrında teatr studiyası fəaliyyətə başladı. Həmin teatrın artıq yeni bir nəsli var ki, onlar işləyirlər. Gəncə, Bakı və Lənkəranda keçirilən teatr festivallarında onlar özlərinin yeni tamaşalarını göstərdilər. Həmçinin Lənkəran teatrında da belə bir studiya fəaliyyət göstərir. Mingəçevir teatrı bütün bölgədə analoqu olmayan səviyyədə təmirdən çıxıb. Burda da teatr studiyası fəaliyyətə başlayacaq. Gənc Tamaşaçılar Teatrında böyük bir aktyor heyəti var. O teatrın mətbəxinə bələd olan adam kimi deyə bilərəm ki, orada gərgin iş gedir. Musiqili Komediya Teatrının təmirdə olmasına baxmayaraq, iri masştablı tamaşalar təhvil verib. Mən isə bu teatrda Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyinə «Kimyagər» tamaşasını hazırlayıram.

Teatr heç vaxt kütləvi ola bilmir

- Bir dəfə tədbirlərin birində Əbülfəz Qarayev teatrların fəaliyyətinə toxunaraq sizin Gəncədəki işinizi nümunə göstərib dedi ki, «Bəhram Osmanov Gəncə Teatrına gedəndən sonra orada inkişaf hiss olunur”. Siz ənənəvi teatrda nəyi dəyişdiniz ki?

- Mənim ilk işim gedən aktyorları teatra qaytarmaq oldu. Sonra nazirliyin dəstəyi ilə teatr studiyasını yaratdıq. Tamaşaların tamaşaçılar tərəfindən qəbul olunması üçün maraqlı repertuar hazırladıq. Tamaşaçılar teatra qayıtdı. Onda Gəncə Teatrı həftədə 3 tamaşa oynayırdı. Əlbəttə, şəhər icra başçısının köməyini də danmaq olmaz. Tamaşaçılar artıq bilirdilər ki, teatr var və teatra gəlmək lazımdır. Yəni artıq tamaşaçının teatra inamı yarandı. Artıq aktyor enerjisini başqa istiqamətə yönəltmək lazım idi. Bunlar mərhələ ilə baş verən hadisələrdir. Sadəcə mənim vaxtım bitdi və geri qayıtdım.

Bəzən teatrın mətbəxinə bələd olmayanlar Azərbaycan teatrını gərginlikdə saxlayırlar. Ancaq inanın, Azərbaycan teatrında vəziyyət o qədər də pis deyil. Biz kifayət qədər kənara çıxırıq və oradan Azərbaycan teatrı çox güclü görünür. Sadəcə, Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrdə böyük reklama ehtiyacı var. Biz həmişə qastrollarda, festivallarda olarkən «Necə olub ki, sovet dövründə siz görünməmisiniz» sözlərini eşidirik.

- Şəxsən sizin hazırladığınız tamaşalarla bağlı soruşuram: cibindən pul verib bilet alan tamaşaçılar çox olurmu?

- Tamaşanın reklamı olanda tamaşaçı olur. Yəni tamaşaların reklamları telekanallarda olanda, şəhərdə böyük afişalarda vurulanda bu, baş verir.

- Bəs necə etmək olar ki, tamaşanın taleyi reklamlardan yox, insanların mənəvi tələbatından asılı olsun?

- Azərbaycan xalqı elə bir xalqdır ki, onlara bir şeyi dönə-dönə təbliğ edəndə onun arxasınca daha tez gedirlər. Azərbaycan oxucuları da, ziyalıları da, tamaşaçıları da belədir. Sovet dövründə çoxlu kitablar təbliğ olunurdu və hamı oxuyurdu. 150 min tirajla çıxan ən populyar yazıçıların əsərləri 3 günün ərzində satılırdı. Bu gün də Azərbaycan teatrının və ədəbiyyatının təbliğata ehtiyacı böyükdür. Ancaq nə Bakıdakı telekanallar, nə də ki, bölgələrdəki kanallar teatrın təbliğatı ilə məşğul olmurlar. Ona görə də şəhərdən kənarda yaşayan insanlar mərkəzdə yerləşən teatrların hansı tamaşanı göstərməsindən xəbərsiz olur. Bu baxımdan sizin salonda gördüyünüz tamaşaçıların hər biri özləri bilet alıb gələnlərdir. Hər hansı bir şəhərdə teatr varsa, o şəhər əhalisinin yalnız 3-5 faizi teatral olur. Bu da həmin teatrın, aktyorların inkişaf etməsinə, repertuarın təşəkkül tapmasına bəs edir.

- Yəni bu prosesi kütləviləşdirmək mümkün deyil?

- Qətiyyən mümkün deyil. Teatral tamaşaçı termini elə-belə yaranmayıb. Çünki teatr heç vaxt kütləvi ola bilmir. Teatrda seyrçi ilə aktyorlar arasında əylənmə oyununu qəbul edirsən. Yəni teatr bir növ sənətin əyləncə növlərindən biridir. Əgər bu oyundan gələn enerji tamaşa salonunda oturan insanların enerjisi ilə birləşirsə, onda möcüzə əmələ gəlir. Olub ki, mövsüm boyu 4-5 dəfə bu möcüzənin şahidi olmuşam. Bu möcüzə üçün işləməyə dəyər. Mən özüm də çox vaxt «Tamaşaçını necə, hansı mövzu ilə teatrda saxlamaq olar» - deyə düşünürəm. Amma bəzən həmin ədəbiyyat və ya arzuladığın aktyor, ya rəssam tapılmır. Bunlardan biri çatışmayanda çətinlik yaranır.

Hərdənbir çılğınlıq olur

- Yaradıcılıq baxımından sərbəst rejissor kimi fəaliyyət göstərmək daha rahatdır? Bunu keçən il «Azdrama»dan getməyinizlə bağlı soruşuram. O zaman gedişinizlə bağlı heç bir açıqlama vermədiniz.

- Heç bir açıqlamam olmayıb, heç indi də yoxdur. Sadəcə, bir qədər özümün rahatlığımı, düşünməyimi istədim. Fikirləşdim ki, görüm Azərbaycanda belə bir şey mümkündürmü? Düşünmək üçün də bir balaca ölkədən çıxmaq lazımdır. Çıxdım, gördüm, baxdım. Ona görə də sizə ürəklə deyirəm ki, Azərbaycan teatrı heç də kənardan pis görünmür. Azərbaycan teatrının inkişafı göz qabağındadır və bu inkişafı da yaradanlar bizik. Stanislavskinin belə bir sözü var: «Teatrı sevin və bacarırsınızsa o teatrda ölün». İndi mən rahatam və düşünə bilirəm. Bir var proseslərin içində olasan, bir də var ki, kənardan onu kənardan seyr edəsən. Mən indi onu kənardan seyr etməyi bacarıram. Mənim artıq teatr yaratmaq istəyim yoxdur. Amma istədiyim pyesi seçib məni dəvət edən istənilən teatrda hazırlamaq hüququm var. Xoşuma gəlməyən pyesi hazırlamamaq üçün «yox» demək hüququm var.

- Yaradıcılıq baxımından ölkədən kənar müşahidələriniz sizə nə verdi? Bir halda ki, səhnə həmin səhnədir, aktyorlar da eyni?

- Mən anladım ki, teatra rəhbərlik edən yaradıcı şəxs gələcək 5 ilin aktyorlarını yetişdirməlidir. Auditoriyada və parta arxasında yox. Onlar özləri hiss etmədən gələcək 5 ilin teatrını qurmağı bacarmalıdır. Teatrın rəhbəri təpədən dırnağa qədər belə olmalıdır.

- Dediyiniz proses bizim teatrlarda baş verirmi?

- Təəssüf ki, yaradıcı rəhbərlərdə baş verməyib. Mənə elə gəlir ki, yaradıcı rəhbərlər daha çox öz tərcümeyi-hallarını doldurmaqla məşğuldurlar. Desinlər ki, “yaradıcılığımda Şekspirin əsərini 15 dəfə və ya filan əsəri dəfələrlə qoymuşam”. Onlar daha çox buna çalışırlar. Yeni xarakter yaratmaq, bələd olduğumuz bir pyesə kimsənin görmədiyi baxışlarla yanaşmaq həvəsi hələlik yoxdur. Hər şey yüksək peşəkarlıqladır, amma tamaşa 3 dəfə oynanılandan sonra sınır.

- Sizin xəyallarınızda qurduğunuz və nə vaxtsa yaratmaq istədiyiniz teatr mövcud teatrlardan nə ilə fərqlənir?

- Elə bir fərq yoxdur. Bizdə Milli Dram Teatrı Azərbaycan peşəkar teatr tarixini öz çiyinlərində daşıyır. 139 il ərzində Azərbaycanın ən məşhur, ən peşəkar rejissorları uzun müddət bu teatra rəhbərlik ediblər. Bəzən tamaşaçı az gəlib, amma peşəkar tamaşalar olub. Bəzən tamaşaçı çox gəlib, amma tamaşalar ideal səviyyədə olmayıb. Bəzən aktyorlar rejissorlardan, bəzənsə rejissorlar aktyorlardan daha güclü olub. Bu, canlı bir prosesdir. Amma son 30 ildə istər rejissor, istərsə də aktyor sənətində bir qədər xaos var. Bunun səbəbi odur ki, hər bir teatr məhz Milli Dram Teatrına örnək olmağa çalışır. Bu, yazılmayan bir qanundur. İndi teatrlarda repertuarı təqlid eləməsələr də, oyun tərzi Milli Dram Teatrına oxşayır. Bu teatra gələn hər bir rejissorun istəyi bu olub ki, yalançı akademizmi dağıdaraq onun yerində siz deyən modern bir teatr qursun. Ancaq bir şeyi unutmaq lazım deyil ki, Milli Dram Teatrı ənənəvi – Azərbaycan əxlaqına, mentalitetinə həmişə xidmət edən teatr olub. Bu teatrda hər bir eksperiment aktyor prizmasından keçəndən sonra başlayır. Əgər aktyor həmin eksperimenti qəbul etmirsə, ömründə uğur qazana bilməz.

- Dəvət aldığınız teatrlarda hazırladığınız tamaşalarda müşahidələriniz rol oynayacaqmı? Daha dəqiq desəm, sizə imkan verəcəklərmi?

- Mənə həmişə imkan verirlər. Düzdür, hərdən bir çılğınlıq olur. Sadəcə, işləmək lazımdır. İşləyəndə isə istədiyini tapırsan. Yəni burada olmasa da, müəllim kimi işləmək, İncəsənət Universitetində tələbələrlə tamaşalar hazırlamaq mümkündür. Amma ilyarımlıq boşluq mənə qəribə bir güc verib. Çoxlu oxumuşam, yeni pyeslər tapmışam. Sadəcə, hər şeyin zamana ehtiyacı var. İlk növbədə mühiti dəyişmək lazımdır. Yəni aktyorlar sözün həqiqi mənasında öz işlərindən ləzzət alsınlar.

Təranə MƏHƏRRƏMOVA

Kaspi.- 2011.- 21 sentyabr.- S. 9.