“Nabucco” və Avropa Birliyinin geopolitik çağırışları

Birinci addım atıldı, davamı olacaqmı?

Ötən həftə Bakıda Avropa Komissiyası ilə Azərbaycan arasında «Cənub qaz dəhlizi barədə birgə bəyannamə» adlı sənəd imzalandı. Bundan əlavə, Azərbaycan və Avropa Komissiyası arasında 2011-2013-cü illəri əhatə edən milli indikativ proqram haqqında qarşılıqlı anlaşma memorandumuna imza atıldı. Bütün bunlar isə Yeni Qonşuluq və Şərq tərəfdaşlığı proqramları çərçivəsində müəyyən olunan əməkdaşlıq sahələrini əhatə edir. O ki qaldı imzalanan bəyannaməyə, bu, xüsusi önəm kəsb edir. Bu ilk növbədə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında ənənəvi proqramlardan kənar xüsusi bir önəm daşıyır. Özü də çox kiçik bir dairəyə - enerji resurslarının nəqlinə aiddir. Məhz bu səbəbdən də Avropa Komissiyasının rəhbəri Joze Manuel Barrozu Bakıya gəldi.

Yaranmış mövcud vəziyyət toxunulması zəruri olan bir sıra aspektləri əhatə edir. İlk növbədə nümayəndə heyətinin tərkibində Barrozunun özünün olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən də bəyannamənin adının seçilməsi təsadüfü deyil və çox əhəmiyyətli siyasi və strateji kontekst məna kəsb edir. Əlavə edək ki, Azərbaycandan sonra Avropa Birliyinin nümayəndə heyəti şərqə, Türkmənistana yollanıb. Heç şübhəsiz ki, bu səfər və imzalanan bəyannamə «Nabucco» qaz kəməri layihəsinin gələcəkdə reallaşması üçün növbəti addımdır. Bu kəmər perspektivdə Mərkəzi Asiya regionu ölkələrindən qazın Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinə tranzitini nəzərdə tutur. AB nümayəndə heyətinin Türkmənistana səfər etməsi də yaranmış bu vəziyyəti təsdiq edir. Axı bu ölkə «Nabucco» boru xətti üçün əsas mənbədir. Aydındır ki, Türkmənistanla heç bir bəyannamə imzalanmayacaq. Belə ki, Aşqabad AB-nin Yeni Qonşuluq Siyasəti, nə də Şərq tərəfdaşlığı üzrə partnyoru deyil. Belə olan halda ortaya belə bir sual çıxır- nə üçün bəyannamə «Nabucco»ya deyil, Cənub xəttini əhatə edir?

Qeyd etmək lazımdır ki, «Cənub dəhlizi» anlayışı nəinki “Nabucco” qaz kəmərini, həm də nəzəri cəhətdən Transadriatik qaz kəməri (TAP), «Ağ kəmər», eləcə də Azərbaycanın qazının nəqlini həyata keçirəcək və Türkiyə, Yunanıstan və İtaliyadan keçəcək «ITGI» layihəsini özündə birləşdirir. Bəyannamənin adının hazırkı mənasının səbəbləri isə müxtəlifdir: ilk növbədə demək lazımdır ki, indiki ad «Nabucco» layihəsinin reallaşması ilə bağlı deyil. Ölkəmiz «Nabucco» boru xəttinə dəstəyini ifadə etsə də, orada iştirak edəcəyini bəyan etməyib. İlkin olaraq Azərbaycanın bu layihədə iştirakı Mərkəzi Asiyadan ixrac olunacaq qaz üçün tranzit ölkə olması ilə nəzərdə tutulurdu. Lakin Transxəzər boru xəttinin reallaşması ilə bağlı problem ortaya çıxdı. Bunsuz isə qazın nəqli, eləcə də “Nabucco” layihəsinin reallaşması mümkün deyildi. Birinci mərhələdə nativ kimi “Şahdəniz” qaz kəmərindən istifadə nəzərdə tutulurdu. Lakin Azərbaycan və Türkiyə arasında qazın qiyməti və tarifi arasında fikir ayrılığı yarandı və bu da ona gətirib çıxardı ki, “Şahdəniz” yatağının işlənməsinin ikinci mərhələsi bir neçə illiyə təxirə salındı. Hazırda tərəflər bununla bağlı bir sıra əhəmiyyətli nəticələr əldə ediblər və bu məsələ gündəmdə deyil. Bundan əlavə, Azərbaycan «Nabucco» layihəsində tranzit ölkə kimi iştirak etmək istəyir və bu da onun geostrateji əhəmiyyətini artıra bilər. Lakin «Nabucco» layihəsinin inşası üzrə iştirakçı dövlətlər hesab edir ki, Azərbaycanın bu istəyi, eləcə də Türkmənistanın öz qazını dünya bazarlarına çıxarmağa şərait yaradılması bu iki ölkənin ikitərəfli qaydada Transxəzər boru kəmərinin inşası rolunda maneələri aradan qaldıra bilər. Kompaniyalara optimizm verən isə Türkmənistan prezidenti Qurbanqulu Berdıməhəmmədovun hakimiyyətə gəlməsi ilə bu iki ölkə arasında olan gərginliyə son qoyulması oldu. Lakin konsorsium üzvlərinin əsas səhvi ondadır ki, onlar «Nabucco» layihəsini sırf kommersiya rakursunda görürlər. Halbuki, Azərbaycan və Türkmənistan tərəfindən bu, geostrateji layihə kimi nəzərdən keçirilir. Transxəzər boru xəttinin reallaşması üçün bu iki ölkəyə siyasi dəstək və təhlükəsizlik təminatı gərəkdir. Necə ki, bunu ABŞ 1999-cu ildə İstanbul sammiti zamanı Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinə qarşı etdi. Bu, Azərbaycana Xəzər üzrə qonşu ölkələrdən (Rusiya və İran nəzərdə tutulur - müəl.) kəmərin təhlükəsizliyi üçün gələn təhlükələrin aradan qaldırılmasına imkan vermiş oldu. Sonda da bu iki ölkə ABŞ-ın maraqlarına uyğun olan layihəyə qarşı çıxa bilmədilər. ABŞ «Nabucco» layihəsinin reallaşmasını istəsə də, layihənin siyasi mənada dəstəkləməkdən yaxasını kənara çəkir. Onun bu addımı atmasının səbəbi isə xarici siyasətdə prioritet istiqamətlərdir. Ən əsası, İraq və Əfqanıstanda aparılan müharibələrdir ki, hazırda da bundan çıxış yolları aranır.

Yeri gəlmişkən, «Cənub dəhlizi» terminin işlədilməsinin ikinci səbəbi məhz ABŞ-ın mövqeyi ilə bağlıdır. Belə ki, ABŞ Dövlət Departamentinin Xəzərin enerji problemləri üzrə xüsusi nümayəndəsi Riçard Morninqstarın qismində başqa bir konkret layihənin adını çəkmədən dəfələrlə bəyan edib ki, «Cənub dəhlizi» layihəsini dəstəkləyir. Avropa Komissiyasının layihədə fəal iştirakı isə iki məsələni ortaya çıxarır: birincisi, «Nabucco» konsorsiumunun üzvləri nəhayət ki, başa düşdülər ki, siyasi dəstək və təhlükəsizlik təminatı olmadan nə Azərbaycan, nə də Türkmənistan Transxəzər layihəsinin reallaşması ilə məşğul olacaq. Bu ölkələr üçün isə bu cür təminat çox vacibdir. Necə ki, Gürcüstanda məlum avqust hadisələri zamanı bunun şahidi olduq. Belə ki, Qərb ölkələri sadəcə, həmin hadisələrə müdaxilə etmək istəmədilər. Hər iki ölkə çox gözəl anlayır ki, Transxəzər boru xəttinin reallaşması ilə onlar maraqlı tərəflərin mövqeləri ilə üz-üzə qalacaqlar. Bu səbəbdən də «Nabucco» konsorsiumu tərəfindən layihənin reallaşmasına olan münasibət kommersiya mərhələsindən sırf siyasi axara keçdi, konsorsiumun maraqlarını isə Avropa Komissiya ifadə etməyə başladı. İkincisi, AB bununla bir növ Birləşmiş Ştatları əvəzləmək və siyasi mərkəz kimi çıxış etmək, regional səviyyədə özünü göstərmək istəyir. AB üçün bu mövqe əhəmiyyətlidir. İndi ən mühüm məsələ odur ki, Avropa Komissiyası üzərinə düşən missiyanı yerinə yetirə və ABŞ-ı əvəz edə biləcək, ya yox. Axı Avropa Komissiyası uğur qazanacağı təqdirdə ümumi xarici siyasət, eləcə də enerji məsələsində konsolidasiyanın yeni mexanizmlərini işləyə və qlobal da olmasa, minimum regional aktyor kimi yeni müstəviyə çıxa bilər.

Avropa Birliyinin ötən əsrin 90-cı illərində müstəqil şəkildə Bosniya və Herseqovinada münaqişəni həll etmək kimi acı təcrübəsini də yaddan çıxarmaq lazım deyil. Qurum bu qənaətdə idi ki, Avropanın problemini avropalılar özləri həll etməlidirlər. Lakin münaqişə daha da qızışdı və yalnız ABŞ-ın müdaxiləsi ilə onu nizamlamaq mümkün oldu. Heç şübhəsiz, bu iki əhəmiyyətli məsələni müqayisə etmək olmaz. Lakin belə bir sual ortaya çıxır - AB Rusiyanın maraqlarını balanslaşdıra biləcəkmi? Necə ki, ABŞ bunu BTC ilə bağlı edə bildi. Əgər BTC-nin reallaşması Azərbaycanın iqtisadi cəhətdən müstəqil etdisə, Transxəzər boru xəttinin, ardınca da “Nabucco” reallaşması və dəstək əldə etməsi Mərkəzi Asiya ölkələrinə belə bir imkan verə bilər. Geosiyasət və onun miqyası indiki halda çox genişdir. Təbii ki, məsuliyyət də böyükdür. Lakin istənilən halda birinci addım atıldı. Bundan sonra bu addımlar davam edəcəkmi? Bunu isə zaman göstərər.

Azər Nuriyev

Kaspi.- 2011.- 18 yanvar.- S. 4.