XX əsrdə ilk anadilli qəzetimiz - “Şərqi-Rus”
Ötən yüzilliyin əvvəlində
Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında xüsusi yeri olan mətbu orqanlardan biri də “Şərqi-Rus” qəzetidir. Qəzetin
ilk nömrəsi 1903-cü il 30 mart (yeni
təqvimlə 12 aprel)
tarixində Tiflisdə Məhəmmədağa Şahtaxtlının
naşirliyi və redaktorluğu ilə işıq üzü görüb.
1891-ci ildə
Tiflis qubernatorunun sərəncamı
ilə azərbaycanlı
oxucuların yeganə
anadilli mətbu orqanı “Kəşkül”
qəzetinin nəşri
dayandırılandan sonra
dövrün ziyalıları
Azərbaycan dilində
yeni bir qəzet çıxarmaq üçün çalışırlar.
Ancaq heç bir nəticə hasil olmur. Bu təşəbbüsdə olanlardan
biri də Məhəmmədağa Şahtaxtlı
idi.
Naxçıvanda
şəhər məktəbini,
Tiflisdə gimnaziyanı
bitirdikdən sonra Peterburqda alman dilini öyrənmiş, Almaniyanın Leypsiq Universitetinin fəlsəfə,
tarix və hüquq fakültəsində
təhsil almışdı.
Sonra Parisdə Şərq Dilləri Məktəbində mühazirələr
dinləyir, fransız
və ingilis dillərini mükəmməl
öyrənir. Eyni zamanda türk, ərəb, rus və fars dillərini
bilirdi.
Məhəmmədağa Şahtaxtlı
xeyli səy göstərdikdən sonra
“Şərqi-Rus” qəzetinin
nəşrinə icazə
alır. Naxçıvanın
Şahtaxtlı kəndindəki
ata mülkünü sataraq Tiflisə köçür. Burada bir mətbəə alır və qəzetin ilk nömrəsi
çapdan çıxır.
Birinci nömrədə
qeyd olunmuşdu ki, “Şərqi-Rus” cəmiyyət işlərinə
və ədəbiyyata
məxsus çərşənbə,
cümə və bazar günləri çıxan bir türk qəzetidir.
Digər anadilli mətbu orqanlarımız kimi, bu qəzetin də başlıca məqsədi türk-müsəlman
əhalisini maarifləndirmək
olur. Məhz buna görə də qəzetin səhifələrində dünyəvi
elmlərlə bərabər,
ana dili və qadın azadlığı ilə bağlı maraqlı yazılar dərc olunur. Çox keçmir, “Şərqi-Rus
” qəzeti dövrün
mütərəqqi fikirli
ziyalılarını - Cəlil
Məmmədquluzadə, Mirzə
Ələkbər Sabir,
Abbas Səhhət, Ömər Faiq Nemanzadə, Hüseyn Cavid, Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar, Əli Nəzmi və başqalarını
öz ətrafında
cəmləşdirir.
Onu da qeyd edək
ki, Həsən bəy Zərdabi “Kəşkül” qəzeti
ilə “Şərqi-Rus”
qəzeti arasında keçən 13 ili (həmin vaxtlarda ana dilimizdə mətbuat orqanı olmayıb) Azərbaycan cəmiyyətinin qaranlıq
dövrü adlandırıb.
Bu nəşrin səciyyəviliyi
onun ilk gündəlik
Azərbaycan qəzeti
olmasında idi. Görkəmli siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadənin
ilk mətbu əsəri
“Şərqi-Rus” da dərc edilmişdi. Lev Tolstoyun yaradıcılığından
Azərbaycan dilinə
ilk tərcümələr bu qəzetin səhifələrində işıq
üzü görüb.
“Şərqi-Rus”un Azərbaycan
mətbuatında ən
layiqli xidmətlərindən
biri Ömər Faiq Nemanzadə və Cəlil Məmmədquluzadə kimi
şəxsiyyətləri üzə
çıxarması olub.
Xüsusilə C.Məmmədquluzadənin
bir jurnalist və yazıçı kimi püxtələşməsində
M.Şahtaxlının böyük
xidməti danılmazdır.
1904-cü ilədək
(262 nömrə) qəzetin
redaktoru M.Şahtaxtlı,
1905-ci il 15 yanvaradək
(392-ci nömrəyədək) isə C.Məmmədquluzadə
olub. Onu da deyək ki,
ilk vaxtlar M.Şahtaxtlı
məslək və qələm dostları Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd
bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə və başqaları tərəfindən
dəstəklənir. Ancaq
zaman keçdikcə müəyyən fikir ayrılıqları ilə
bağlı münasibətlər
dəyişir. Milli mətbuatın məqsəd
və vəzifələri
barədə fikirlərində
ziddiyyətlər ortaya
çıxır. Belə
ki, qəzet Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Tiflisdə
bir müsəlman məktəbini himayəyə
götürdüyünü, ancaq sonradan köməklik göstərmədiyini
tənqid edir. Buna da redaktorun məslək
və qələm dostları etiraz edirlər. Qəzet isə buna cavab
olaraq daha kəskin yazı dərc edir, onları “Hacı Zeynalabdinin qələm qoçuları” adlandırır.
Professor Vilayət Quliyev
“Üç aqilin davası” yazısında bu haqda maraqlı
məlumatlar verib.
Həmin yazıya cavab olaraq Əhməd bəy Ağayev qəzetin səhv addım atdığını
qeyd edir: “Belə qəzetin ilk oxucuları artıq o qədər ziyalıdır
ki, qovğalı yazılardan heç bir zövq almırlar.
O qədər həssasdırlar
ki, qovğa rubrikaları onlarda, sadəcə, ikrah doğurur”.
Qeyd edək ki, bu
intriqaların arxasında
şəxsi maraqlar durmayıb. Onlar, sadəcə, “Şərqi-Rus”un
tutduğu yolun yanlış olduğunu qeyd ediblər. Məqsəd ancaq ümumi işə xidmət olub. Maraqlıdır ki, sonralar hər şey öz qaydasına düşür.
M.Şahtaxtlı özü
də ümummilli maraqlar naminə şəxsi iddialarından
çəkinir, qəzet
vasitəsilə səhvini
etiraf edir. Ə.Topçubaşov qələm
dostunun bu etirafını təqdirlə
qarşılayır.
“Şərqi-Rus”
qəzetinin sonuncu nömrəsi 15 yanvar
1905-ci il tarixdə çap olunub. Beləliklə də, Azərbaycan mətbuatının
Tiflis dövrü bu qəzetlə başa çatır...
Onu da deyək ki,
M.Şahtaxtlı Rusiya
imperiyası daxilində
yaşayan milyonlarla türkün milli-mədəni
inkişafında xüsusi
xidmətləri olan ziyalılarımızdandır. Böyük maarifçilər
Mirzə Fətəli
Axundzadə və Həsən bəy Zərdabinin, İsmayıl
bəy Qasprinskinin başladığı yol
Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd
bəy Ağaoğlu,
Məhəmmədağa Şahtaxtlı
və başqa ziyalılarımızın işıqlı
əməlləri ilə
davam etdirilib. Məhəmmədağa Şahtaxtlı
1919-cu ildə Bakıya
gəlir. Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasında yaxından
iştirak edir. Sovet hakimiyyəti illərində ilk professor adını
alan azərbaycanlıdan
biri olur. 1931-ci ilin dekabrın 12-də, ömrünün ixtiyar çağında - 85 yaşında
vəfat edir.
Savalan Fərəcov
Mədəniyyət.-
2012.- 13 aprel.- S. 15.