«Adam o vaxt etiraz edir ki, o nəyinsə düzələcəyinə ümidli olsun…»

Məmməd Oruc: «Narazı olduğum çox şey var, amma hər şeyi danışmaq olmur»

Məmməd Oruc Azərbaycan ədəbiyyatının dəyərli yazıçılarından biridir. Onun oxucuların rəğbətini qazanan “Əzraillə söhbət” “Köçürlümə”, “Oyun havası”, “Günlərin bir günündə” kimi maraqlı nəsr əsərləri var. M.Oruc Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus səsi və nəfəsi olan yazıçılardandır, o öz üslubu ilə daim seçilməyi bacarıb. Tənqidçilərin fikrincə, onun nəsri millilik kontekstində də dünyəvi ideyaları özündə birləşdirə bilir. Ən əsası bu ümumiləşdirmələr çox maraqlı konteksdə üzə çıxır. M.Orucun nasir kimi ən üstün özəlliklərindən biri də ağrılarını kifayət qədər saf və təmiz düşüncəylə yazmaq və bunu oxucuya çatdırmaq bacarığıdır.

– Sizin “Əzraillə görüş” əsərinizdə Azərbaycan və erməni münasibətlərinə milli və antimilli yox, bəşəri yanaşmanız var. Sonradan həmin əsəriniz millətçilər tərəfindən müəyyən təpkilərə məruz qalmadı ki?

– Erməni və azərbaycanlı münasibətləri ədəbiyyatımızda çox işlənib. Yəqin Cəlil Məmmədquluzadənin “Kamança” əsərini də oxumusuzunuz. O əsər bizim indiki halımızdır. Mən bir yazıçı kimi millət yox, insan və onun taleyi maraqlandırırdı. O əsər çap olunandan sonra mənə qarşı müəyyən təpkilər oldu, amma mən danışılanlara heç bir reaksiya vermədim. Çünki mən içimi yazmışdım. Yazıçı məsələyə adi formatda yanaşmamalıdır, erməninin də, öz millətinin də taleyini də qızıl orta müstəvisində əks etdirməlidir. Əsas məsələ insandır, insan amilidir, millət, xalq yox. Dünən də elə fikirləşmişəm, bu gün də elə fikirləşirəm, sabah da elə fikirləşəcəm. Sən gəncsən, mənim bu sözümü yadında saxla, yazıçı millətçi olmamalıdır, yazıçı insanı düşünməlidir, milləti yox. İnsan olanda, millət yox idi, millət sonradan yaranmış bir nəsnədir. Əgər sən özünü yaxşı, başqalarını pis göstərsən, ona sənə qarşı münasibət heç də birmənalı olmayacaq. Başqasına pis demək də pisliyin bir formasıdır. Gərək yazıçı çalışa ki, insanı insan kimi dəyərləndirə bilsin.

– Sovet dövründən sonra sizin demək olar ki, əsərləriniz kitab şəklində çap olunmadı. Sanki heç özünüz də çap olunmaq, yayımlanmaq məsələlərinə maraqlı deyilsiz? Bu ruh düşkünlüyünün əsas səbəbi nədədir?

– Sovet dövründən sonra böyük əsərlər yazmadım. Daha çox kiçik həcmli hekayələr yazdım. Axırıncı kitabım 1992-ci ildə Moskvada çap olunub. Sonra yazdıqlarımı çap etdirə bilməmişəm. Mənə çox dedilər ki, kitabını çap elə, amma eləmədim. Kitab çap eləmək olar, onda gərək boğazından kəsib kitab nəşr etdirəsən, ya da kiməsə ağız açasan. Belə şeylər mənim təbiətimə yaddır. İnsan quyuya batdıqca, get-gedə dərinliyə öyrənirsən. İşlərin düz gətirməyəndə, yazıçı kimi uğurlu taleyin olmayanda lap həvəsdən düşürsən.

Son dövrlər ancaq tərcüməylə məşğul oluram. 5-6 roman tərcümə eləmişəm. Tərcümələri ona görə edirəm ki, qazandığım pulla yaşayım, ailəmi dolandırım. Samit Ağayevin romanını çox çətin tərcümə elədim, amma axır ki, bacardım. O roman çox ciddi romandır və həmin əsəri böyük həvəslə tərcümə edirdim. Tərcümə prosesi zamanında düşünürdüm ki, bu cür ciddi bir roman hamının diqqətini çəkəcək, ədəbi tənqid bu haqda yazacaq, amma hamı ağzına su alıb oturdu, bu cür gözəl romana gözdən-nəzərdən uzaqda qaldı. O romanda İslama bu günə qədər heç bir yerdə görünməmiş, yeni yanaşma tərzi var.

– Sizcə, ədəbi mühit ciddi əsərlərə qarşı niyə soyuq münasibət var və ədəbi tənqid az tanınmış imzalara niyə yuxarıdan aşağı baxır?

– Mənə elə gəlir ki, oxucu və qiymət verənlərin səviyyəsi aşağıdır. Səviyyə aşağıdır deyə o cür əsərləri başa düşüb qiymət verən adam yoxdur. İndi o yazıları oxuyurlar ki, o mətnlərdə kimisə təhqir eləyirlər. Çoxlarının maraqları ucuz şeylərə aludəçilikdən o yana getmir. Bəzi adamlar da var ki, ədəbiyyat onlar üçün vacib və önəmli deyil. Bəzilərinəsə, ədəbiyyat ona nəyə görəsə lazımdır. Bütün bunları çıxandan sonra ortada çox az adam qalır. O azsaylı adamlardan da hər şeyə qarşı qiymət ummaq, mən bilən bir qədər çətin məsələdir. Ədəbiyyata oxucu qiyməti olmalıdır. Oxucu öz aləmində tənqidçi olmalıdır, əsəri nəyə görə sevdiyini bilsin.

– Siz Sovet dövründə yazdığınız əsərlərdə antisovet mövqeyi olan, kəskin fikirlərini bədii mətnin daxilinə yerləşdirə bilən azsaylı yazıçılarımızdan biri idiniz. Amma müasir dövrdə daha çox susqun qalırsınız. Sanki hər şey qaydasındadır və siz heç nədən narazı deyilsiniz. Bu uzunömürlü sükutun səbəbi nədədir?

– Bəli, siz çox düzgün müşahidə aparmısınız, mən indi susmaq mövqeyindəyəm. Yəqin bu həyatı, bu rejimi, bu dövrü gördüm hər şeydən ümidimi üzdüm. Adam o vaxt etiraz edir ki, o nəyinsə düzələcəyinə ümidli olsun, əgər sənin ümidin yerdən-göydən üzülübsə sən nəyi dəyişməyə meyilli ola bilərsən ki? Mübarizəmi tam saxlamamışam, yenə də yazıram. 2002, 2003-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında “Susuz gölün sonası” hekayəm çap olundu böyük maraq doğurdu, ingilis və rus jurnallarında çap olundu, radiolarda oxudular. Bütün ağrılarımı o hekayədə ifadə elədim. Hərdən ağrıyanda, narahat olanda yazıram. Narazı olduğum çox şey var, amma hər şeyi danışmaq olmur. Məni anlayan az adam var. Bu ağır sualın altından çıxmaq üçün gərək xeyli fikirləşəm. Deyir susmaq hərdən qızıldır, danışanda gümüş olursan. Bilirsən necədir, indiki qapılar alçaqdır, bizim də boyumuz böyük, gərək o qapılardan əyilib keçək, əks təqdirdə başımız qapının yuxarısındakı yerə dəyəcək. İndi hamı başını qoruyur, elə mən də. Bir az ağılla, qorxa-qorxa yanaşanda vəziyyət belə alınır. Görürəm ki, istədiyin cavabları məndən ala bilmirsən, hə?

– Yox niyə ki, qapı məsələsi ilə məncə, özünüzü kifayət qədər ifadə elədiniz. Keçək növbəti suallarımıza. Ədəbi mühitdə hansısa əməliniz olubmu ki, indi də onun peşmançılığını çəkirsiniz?

– Ədəbi aləmdə heç kəsə pislik eləməmişəm. O əsərlər haqqında fikrimi bildirmişəm ki, həqiqətən, xoşuma gəlib. Qələmimi pis şeyləri şərh etməyə yormamışam. Bəsit əsərlər haqqında heç bir məqaləm olmayıb. Bəzi mənasız əsərləri heç axıra qədər oxumamışam da.

– Siz həm də xalq şairi Fikrət Qocanın yaxın qohumusunuz, bu qohumluq sizə fayda verdi, yoxsa qınaqlara tuş gəldiniz?

– F.Qoca həm də mənim yaxın dostum olub. Mən onunla xeyli balığa getmişəm. Cavanlıqda əlaqələrimiz çox yaxın idi. Bizim çox möhkəm dostluğumuz olub, bizi çöl həyatı birləşdirirdi, qohumluq bizim aramızda ciddi bir rol oynamayıb. Təxminən, 30 il həmişə bir yerdə olmuşuq, tez-tez məclislərdə görüşmüşük. İndi o hökumət adamıdır. Mən sadə adamam. Ona görə də ildə-ayda bir dəfə görürəm.

– Bəs münasibətlərin soyumasına səbəb nə oldu?

– Səbəb odur ki, aramızda körpü yarandı, o hökumət adamı oldu, mən də adi yazıçı. Onun işi çox oldu, balığa və ova gedə bilmədi. Yavaş-yavaş aralandıq. Amma onu da etiraf edim ki, F.Qocanın kölgəsi mənə bəs edir. Bəziləri fikirləşirlər ki, F.Qocaya görə M.Orucdan aralı gəzək, onunla işimiz olmasın.

– Siz sovet dövründə “Mirzə Fətəli Axundov mükafatı” almısınız. Mükafatın sizə verilməsində yazıçı Sabir Əhmədlinin böyük rolu olub. Amma S.Əhmədli AYB-də təzyiqlərə məruz qalanda siz onu müdafiə etmədiniz. Niyə?

– Sabir müəllimlə mənim çox isti münasibətim olub. Onun bütün yaradıcılığını oxumuşdum və əsərlərinin hamısının üzərində işləmişdim. Mən ona heç bir kömək edə bilməzdim. Çünki mənim o qədər də geniş imkanlarım və əlim çatası yerlər yox idi. O barışmaz adam idi, bu dövrlə barışa bilmədi, əyilmədi, heç kəsə satılmadı. Bu xoşbəxtlik bəs edir ki, Sabir müəllimi həmişə qəlbimizdə yaşasın. Mən Sabiri müdafiə etsəydim də heç bir nəticə əldə oluna bilməzdi. O mənim qəlbimdə həmişə cəsarətli və ciddi yazıçı kimi qalıb və qalacaq. Sabir müəllim çox yaxşı adam idi, hərdən düşünəndə insan dəhşətə gəlir. Çox şeyə insan bəzən göz yummalı olur, həyat sən düşündüyün qədər də asan deyil.

– Əsərlərinizə ədəbi tənqidin münasibəti necə olub? Ədəbi tənqidin diqqətindən kənarda qalmamısınız ki?

– Əsərlərim barədə çox yazıblar. Müxtəlif vaxtlarda ədəbiyyat aləmində olan dostlarım, qələm yoldaşlarım əsərlərimə qarşı biganə qalmayıblar. Amma mənim haqqımda ən yaxşı yazıları Əsəd Cahangir yazıb. O bir çox əsərlərim barədə ciddi fikirlər söyləyib. Mənim aləmimdə ən yaxşı tənqidçi Ə.Cahangirdir. Amma bütün bunlardan başqa Əsədə ona görə minnətdaram ki, o bütün yaradıcılığımı bitdə-bitdə oxuyub. O qədər əsəri oxumaq, onlar haqqında düşünmək və yazmaq asan iş deyil. Əsəd çox diqqətli oxucudur və əsərin görünməyən tərəflərini görə bilir. Bütün yazdıqlarımı toplasan 5-6 cild olar. Mən çox yazmamışam. Yazılarım arasında bəzən illərlə fasilələr olur. Dolmasam, boşala bilmirəm. Gərək yazı mənim içimə dola, sonra yazam.

– Hazırda ədəbi mühitdə kimlərin yaradıcılıq nümunələrini oxuyursunuz və ardıcıl izlədiyiniz qələm adamları kimlərdir?

– Ola bilər ki, kiminsə adını unudam, amma daha çox indi yadımda olan adamların adını çəkə bilərəm. Mübariz Cəfərli, Kəramət Böyükçöl, Elnur, Cavid Zeynallı, Oktay Əhmədov, Alpay Azərin yazılarını oxuyuram. Bu imzalarla ədəbiyyatımıza təzə nəfəs, yeni səs gəlib. Onları müşahidə etdiyim ən üstün özəllik hadisələrə və ədəbiyyata yeni yanaşmalarının olmasıdır. Ədəbiyyatda təzə səs, təzə nəfəs eşidəndə sevinirəm. Onlar bizim kimi düşünmürlər, bunlar biz deyil və bu məni çox sevindirir. Ədəbiyyat köhnəni, tapdalanmış yolu sevmir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-14-16 aprel.- S.15.