“Mediada redaktor boşluğu aydın görünür”

Elçin Hüseynbəyli: “Bu xətalar redaktorun Azərbaycan dilinin zənginliklərini bilməməyindən irəli gəlir”

Üzeyir Hacıbəyov 1908-ci ildə “Tərəqqi» qəzetində işlədiyi dövrdə mühakimələr arasında məntiqi əlaqələrin zəruriliyini nəzərdə tutaraq yazmışdı: “Danışan kəs gərək elə danışsın ki, sözünün dalı-qabağı bir –birinə düz gəlsin. Məsələn, deməsin ki, bu gün hava çox gözəldir, çünki dünən bərk acmışdım”. Bir əsr əvvəlin söhbətini xatırlatmaqda məqsədimiz hazırda mətbuatda, elektron media və televiziyalarımızda gedən “Ədəbi redaktə” xətalarına bir baxışdır. Baxış bucağını isə sizlərə “Ulduz” jurnalının baş redaktoru, tanınmış yazıçı-publisist Elçin Hüseynbəyli və redaktə üzrə mütəxəssis, şair Qulu Ağsəsin fikir mübadiləsində təqdim edirik.

Onlarla maraqlı və yumoristik üslubda davam edən söhbətimizə keçməzdən əvvəl deyək ki, E. Hüseynbəyli ilə əlaqə saxlayıb mövzunun “Ədəbi redaktə” olduğunu xatırladanda belə dedi: “Bu, elə bizim də yaralı yerimizdir”. Sözümüzün “dalı-qabağı”(Ü.H) bir-birinə düz gəlsin deyə, elə bununla da söhbətə başladıq.

–Elçin müəllim, ədəbi redaktə nə üçün sizin yaralı yerinizdir?

–Ümumiyyətlə Azərbaycanın həm kağız mətbuatında, həm də elektron mediasında xeyli dərəcədə redaktə xətaları gedir. Düşünürəm ki, bu xətalar redaktor dünyagörüşünün, intellektinin aşağı səviyyədə olmasından və Azərbaycan dilinin zənginliklərini bilməməkdən irəli gəlir. Yəni savad məsələsi burada əsas rol oynayır. Redaktə məsələsində korrektura xətaları da kifayət qədərdir, məsələn nöqtə-vergülü harada qoymaq olar, bəzən bilmirlər. Digər tərəfdən yazılarda üslub xətaları var, bu, təkcə bizim jurnalda deyil, bütün mətbu orqanlarda baş verir. Nəşr materiallarında ədəbi redaktədə səhvlərinin bariz nümunəsi əsasən tərcümə materiallarında görünür. Televiziyada da bəzən xeyli xətalar gedir, məsələn, belə bir cümlə işlədilir – “Vəziyyət idarə altından çıxıb”(qardaş vəziyyət necə idarə altından çıxa bilər? Düzgün ifadə isə belədir-vəziyyət nəzarətdən çıxıb) Bu artıq savadsızlıq deməkdir. Yaxud, Televiziya kanalların birində deyilir ki, “şəhərdə kələz xəstəliyi gəzir”. Kələz varan deməkdir, bu isə rus dilindən tərcümədə “yaşura”, yəni dabaq xəstəliyidir. Bunu səsləndirən də elə başa düşüb ki, “yaşeritsa” kərtənkələdir, deməli “yaşura” da yəqin kələzdir. Yəni bu cür savadsızlıqdan irəli gələn redaktələr çoxdur. Digər tərəfdən burada peşəkarlıq məsələsi var. Bilirsiniz ki, son dövrlər Azərbaycan jurnalistikasına peşədən xəbəri olmayanlar gəlib. Ümumilikdə isə bizim redaktə də elə cəmiyyətimizə oxşayır. Cəmiyyətin də redaktəyə ehtiyacı var.

Azərbaycan mediasında redaktor boşluğu aydın görünür

–Qulu Ağsəs necə düşünür?

–Mən ədəbi redaktə məsələləri ilə praktik məşğul oluram. Bu gün Azərbaycanda iki peşə, ixtisas sürətlə sıradan çıxmaqdadır və artıq çıxıbdır. Bunlardan biri peşəkar korrekturadır, biri də ədəbi redaktədir. (Yəni, ola bilsin ki, çörək pulu qazanmaq üçün alternativ bir iş çıxsa mən də bu sahədən imtina edəcəm). Korrektor vaxtilə kiçik vəzifə sayılmırdı və çox məsul adamlar korrektor işləyirdi. Onlar da barmaqla göstərilirdi. Naşirliklə redaktə tamamilə başqa şeylərdir, naşirlik zövqdür. Redaktə isə zövq deyil, burada artıq peşəkarlıq rol oynayır. Bu gün Azərbaycan mediasında, istər yazılı, istər elektron, istərsə də televiziya sahəsində redaktor boşluğu aydınca görünür. Mən hansısa sözün yazılışı yadımdan çıxanda kitabları və bir neçə internet saytlarını açıb baxıram və görürəm ki, həmin söz hərəsində bir cür yazılıb. Bunlar və xüsusilə bəzi televiziya kanallarındakı titrlər biabırçılıqdır. Bilinir ki, onları redaktə edənlər Azərbaycan dilindən min ağız uzaqdırlar. Azərbaycan dilinin qaydaları az çox Azərbaycan televiziyasında və radiosunda qorunur, digərləri isə sadəcə faciədir. Mən şəxsən futbol reportajlarının hamısının səsini alıb baxıram, özüm də futbol azarkeşiyəm. Çünki, onlar futbola aid heç nə demirlər. Məsələn, deyir ki, “filankəsin ortası, Zabaletanın başı dərdə girib və s.”. Qardaş, Zabaletanın başı niyə dərdə girməlidir ki?! İspaniyanın bir futbolçusu var – Xavi. Az qala onun özünə məktub göndərmək istəyirəm ki, qardaş, sənin adın nədir? Çünki bizim şərhçilərin ona demədikləri qalmayıb, gah Avi, Qavi, gah da Havi, Şavi, bircə Mavi demədikləri qalıb(gülür). Bax mediamız bu gündədir, radiolar isə rüsvayçılıqdır.

Söhbətimiz müzakirə şəklinə düşdüyündən Elçin müəllim də müdaxilə etdi: “Əslində futbol şərhi birbaşa sinxron olduğuna görə müəyyən səhvlərə yol verilir, bu təbiidir. Ancaq biri var müəyyən mexaniki səhvlərə yol verəsən, biri də var ki, onun Azərbaycanca şifahi nitqi yoxdur”. Daha sonra Q. Ağsəs redaktorun qabil olmalı olduğu keyfiyyətlərdən danışdı: “Redaktə səhvləri ilə bağlı sizə yüzlərlə misal göstərə bilərəm. Əvvəla insanlar Azərbaycan dilini, qrammatikanı, sintaksisi yaxşı bilməlidir, bu birmənalıdır. Daha sonra leksika, omonim, sinonim, antonim, paronim, durğu işarələri və s. Bizim yazıçıların əksəriyyəti bütün bunlarla yanaşı, durğu işarələrinin yerinin nə olduğunu da bilmirlər, bu heç. Amma dil duyumdur, həyat tərzidir. İnsan danışanda və yazanda bilməlidir ki, hansı söz o birini ikrah eləyir. Bizdə az sayda yazıçı var ki, bütün yazı qaydalarına əməl edə bilir”.

Orfoqrafiya lüğətində sözlər səhvdir

Müsahiblərim maraqlı söhbətlərdən dolayı mənim sual verməyimə vaxt yaratmadılar. E. Hüseynbəyli növbəsini gözləyirmiş kimi, bir misal çəkdi: “Bu yaxınlarda publisist yazıların birində belə bir cümləyə rast gəldim – “Artıq Məmmədov öz işini bilirdi”. İndi mən bilmirəm, burada “Artıq” adam adıdır, yoxsa pay mənasındadır? –Bu arada Qulu müəllim bir variant irəli sürdü – Bəlkə, Məmmədovun özü artıqdır (gülüşlər). Türklər bu sözə “fazla”, ruslar “liçni” deyirlər. Biz isə hər iki sözü bir sözlə, “artıq” sözü ilə əvəz edirik. Amma bunu işlətmək yazıçıdan ustalıq tələb edir, qardaş, sözü işlədə bilmirsən işlətmə də. Bəla burasındadır ki, orfoqrafiya lüğətinin özündə də sözlər səhvdir. Elçin müəllim bayaq tərcümə əsərlərindən danışdı, poliqlot ondan ötrüdür ki, sən axtardığın sözü tapasan. Məsələn, mən rusca, ya ingiliscə bir söz axtarıram, onu poliqlotda belə veriblər – “stolun ayağındakı nəyəsə oxşayan bir şey”. Elə mən də təxminən bilirəm ki, bu stolun ayağındakı nəyəsə oxşayır da... Yəni, axtardığını tapa bilmirsən orda, bu baxımdan Azərbaycan poliqlotu yenidən işlənməlidir”.

Q. Ağsəs hesab edir ki, yeni nəşr olunan kitabların hamısında redaktə səhvləri var: “Redaktə etmək təkcə dil xətaları deyil, hərdən yazılarda çox elementar səhvlər gedir. Məsələn, yazıçı bizə əsər gətirib, oradakı söhbətin böyük hissəsi həbsxana həyatından gedir. Nəzarətçi gəlib dustağa deyir ki, “bağışlayın, sizdə kibrit var?”. Əvvəla dustaqda niyə kibrit olmalıdır, yaxud da hansı nəzarətçi kibrit istəmək üçün dustaqdan üzr istəyir?! Heç Sovet dövründə də bu cür bəsit yazılar yazılmırdı.

Daha sonra redaktədə ən böyük qeyri-peşəkarlıqdan biri budur – yazarlar ümumi mətni yazır, sonra hekayənin sonunda iki abzas izah eləyir ki, müəllif burda nə demək istəyir. İndi yeni çıxan və yenidən nəşr olunan kitabların hamısında redaktə xətaları var. Məsələn, Sovet dönəmində nəşr olunan kitablarda o qədər sarsaq ifadələr var ki, onlar yeni nəşrlərdə də təkrarlanır”.

Söhbətin davamı olaraq, Elçin bəy reklamlara irad tutdu: “Bizdə hələ bilmirlər ki, reklam nədir. Sən bir şeyi reklam edirsənsə, gərək onu dürüst ifadə edəsən. Məsələn hələ kompaniya ilə kampaniyanın fərqini ayırd edə bilmirlər, yaxud yollarda maşın düzəldilən yerlərdə hərdən rast gəlirik – qarbüratr, mataris, vulqanizasiya”. Mövzunu Q. Ağsəs davam elədi: “Böyük bir marketin qarşısında yazılıb – “biz heç kimə nisəyə vermirik”. Bax burda «nisə» kimdir? Yəni reklam şitlərimiz də mediadakı yazılarımız kimi bərbad gündədir. Belə biabırçılıqlar çoxdur, o cür reklamlara xərc çəkib efirə və plakatlara vurdururlar, amma bir redaktora, yaxud jurnalistə pul verib demirlər ki, heç olmasa al bu yazını düzəlt”.

Hansı nəşriyyatda redaktor korpusu var

Qulu Ağsəs bildirir ki, onların redaktə xətalarına tutduqları iradlar elə giley olaraq da qalacaqdır: “Bunlar təkcə savadsızlıqdan irəli gəlmir, qanun tənzimlənməlidir. Qanunda bir şey var, əgər dövlət sirri açılmırsa, orada təhqir yoxdursa hər hansı bir kitab çap oluna bilər. Və açıb baxırlar ki, bunlar yoxdur, çapa icazə verilir. Lakin bu qanuna bir maddə əlavə olunmalıdır ki, dilin qaydalarına uyğun redaktə olunsun. Bu gün sorğu keçirin görün hansı nəşriyyatda redaktor korpusu var? Heç birində yoxdur, deyəsən təkcə “Təhsil” nəşriyyatında var. Bizim bütün peşəkar yazıçılarımız həm də redaktordur, bundan əvvəlkilər də elə olub. İndi isə yazıları redaktə edən yoxdur, buna ehtiyac da qalmır. Ona görə ki redaktə artıq pul gətirmir. Əvvəllər gətirib əlyazmanı verirdilər ki, al bu yazını düzəlt. İndi isə müəlliflər yazını verəndə deyirlər ki, düzəliş edilməsin, olduğu kimi verin (gülür). Yazar mühitində Azərbaycan stilistlər yığınıdır qardaş, o bir-iki stilist qadın çıxır ey efirə, onlar yalandır. Yaşlı nəsil daha məsuliyyətlidir, məsələn Çingiz Əlioğlu özü yazıya yüz dəfə baxandan sonra deyir ki, xahiş edirəm yazıya baxarsız. Amma bir dəfə bir tələbə yazı gətirmişdi, dedi ki, bax dəyişiklik edəcəksinizsə, aparıram başqa yerə”.

–Bəzən, publisist yazılarda mətnin məntiqi ardıcıllığı pozulur. Bu cür halı necə dəyərləndirirsiz? –sualımıza öncə Elçin müəllim cavab verdi.

–Sən nəyi qoyub, nəyi axtarırsan! Bəzən hekayə üç adamın dilindən danışır, ya üçüncü şəxs, ya, ikinci, ya da birinci şəxs danışır. Bilmirsən ki onu nəql edən kimdir. Yaxud məlumdur ki, yazının başlıqlarında durğu işarəsi qoyulmur. Amma hərdən qəzet səhifələrində görürük ki, “Filankəs ölkədən qaçıb?” Bu informasiya dəqiq deyilsə, o sualı kimə verirsən sən?”

Q. Ağsəs: –Redaktədə məntiqi ardıcıllıq ikinci sferadır. Redaktor odur ki, mətni yazıçıya, jurnalistə qaytara və ona başqa variant təklif edə. Məsələn deyir ki, filan yerə bu sözləri artır, ya çıxar, yaxud başqa bir obraz seç. Yəni redaktor mətnə müdaxilə edəndir. Amma bu müdaxilə kadr arxasında qalır və yazana istiqamət verərək deyir ki, sənin əzələn filan yerdədir”.

Söhbətin bu yerində Elçin müəllim durğu işarələrinə toxunaraq dedi ki, ən çox üç nöqtədən xoşu gəlir. Qulu Ağsəs də öz növbəsində – “Mənim də xoşum gəlirdi, amma axır vaxtlar onu da “aşsüzənə” döndəriblər deyə, xoşlamıram. Həqiqətən bu gün üç nöqtə ilə o qədər köşələr yazırlar ki, adam üç nöqtədən utanır”.

–Ayrıca olaraq, Nəşriyyat işi və redaktəetmə fakültəsi olsa da, redaktorluq üçün əlavə təhsilə ehtiyac varmı?

Q. Ağsəs: –Fikirləşirəm ki, yaradıcılıq tələb edən ixtisaslarda, jurnalistika və filologiyada ədəbi redaktəni öyrətməlidirlər. Heç olmasa tələbə 4 il oxuyursa, onun son iki ilini redaktəni öyrənməlidir. Düzdü nəşriyyat və redaktəetmə fakültəsi olsa da, qeyd etdiyim fakültələrdə təhsil sistemi yenilənməlidir. Yəni, peşəkar redaktorlar tələbələrə dərs deməlidirlər.

Ədəbi redaktə xətalarının mənbəyi dərsliklər və mediadır

Q. Ağsəs redaktə xətalarının mənbəyi kimi məktəb dərsliklərini göstərdi: “Redaktənin başlanğıcı məktəb kitabları, test kitabçalarıdır. Dərsliklərdə uşağa nəyisə aydın izah etmirlər. Məsələn, beşin üzərinə üç gəlməyi uşaq bilir, amma didaktikada onu elə şəkildə verirlər ki, mən özüm bilmirəm ki, burada hansı riyazi ifadə olmalıdır. Bizim fizika kitablarında elə ifadələr var ki, Nyuton özü dirilib gəlsə bir şey baş açmaz. Mən bir dəfə bu məsələyə iradımı bildirdim. Dedilər ki, Azərbaycan dilinin imkanları bu sahədə o qədər geniş deyil. Yəni etiraf etdilər ki, bunu bacarmırlar. Bunu bəlkə də başa düşmək olar. Amma nəsrdə, poeziyada, tənqiddə dilimizin, Allaha şükür, o qədər imkanları var ki...

E. Hüseynbəyli də iradını əskik etmədi: “Riyaziyyat kitablarının hamısı rus dilindən tərcümə olunanlardır. Köçürdən də təbii ki, tərcüməçidir, redaktor deyil. Amma belə kitablar tərcümədən sonra redaktə olunmalıdır. Ədəbi redaktədəki xətaların hamısı, şübhəsiz ki dərsliklərdən və insanların hər gün izlədiyi mətbuatdan, televiziyadan irəli gəlir. Ədəbi redaktəni öyrənmək üçün də çox adam qəzetə müraciət edir. Məsələn, mən o vaxt oxuyanda vergülün harada qoyulmalı olduğunu Azərbaycan dili dərsliyindən öyrənə bilmədim. Amma, biz o vaxt dərsliyi oxumadan belə, qəzetlər vasitəsilə durğu işarələrini öyrənə bilirdik. Bu gün hər kəs bilir ki, Azərbaycanın maraqlarından çıxış edən, dilin zənginliklərini qoruyub saxlayan Azərbaycan televiziyasıdır. Çünki orada artıq xüsusi redaktorlar komandası var. Yəni onların həm danışıq qabiliyyəti, həm nitq mədəniyyətləri var. Biz indi-indi başa düşdük ki, ağzına gələni danışmaq orijinallıq deyil, əksinə biabırçılıqdır”.

“Deyim ki, redaktənin bundan çətin, pis vaxtları olub, amma bundan biabırçı vaxtı olmayıb. Bu gün nə redaktə var, nə redaktor, nə də bunu istəyən var. İndi biz danışırıq ey, sabah oxuyub deyəcəklər ki, yenə nəyə danışırsınız, çap olunuram, oxunuram, sevilirəm, pul qazanıram və s. Əgər redaktorluq olsa, mən sübut edərəm ki, Azərbaycanda cəmi neçə yazıçı var, yəni neçə adam yazı yaza bilir. Bir yazıçı ki, “səmimiyyət” sözünü yaza bilmir, yaxud kinoşünas “kino” sözünü “kno” yazır, ona necə peşəkar demək olar?!” -bunları isə Qulu müəllim dedi.

Müxbir, yoxsa baş redaktor?

Həmsöhbətlər sualımız əsasında bəzi mətbu orqanlardakı şişirmə sərlövhələrdən də danışdı. Q. Ağsəs bunu biabırçılıqdan da o tərəfə sayır: “Mən düşünürəm ki, yazının adı 2-3 söz olmalıdır. Yox, əgər doğurdan da talantlısansa yazının başlığını bir sözlə ifadə et. Söhbət informasiyadan deyil, publisistikadan, bədii-publisistikadan, nəsrdən gedir. Bu gün Azərbaycan jurnalistikasının faciəsi budur ki, adam müxbirlikdən birbaşa baş redaktor olur. Daha müxbirdən sonra xüsusi müxbir, şöbə müdirinin müavini, şöbə müdiri, məsul katib, baş redaktorun müavini və s. etapları keçməyən adam olur baş redaktor. Son nəticədə isə şişirdilmiş, yaxud mətni əks etdirməyən başlıqlar peyda olur”.

Müsahib son sözünü belə yekunladır: “Redaktorlara məsləhət görərdim ki, çalışıb sağ qalsınlar. Onlara ehtiyac var və olacaq. Çalışıb silahı yerə qoymasınlar, yoxsa ovçu ovu yox, ov ovçunu yeyəcək!

Daha gülməli və məntiqli sonluq isə Elçin Hüseynbəylidən gəldi: “Elgün, biz çox danışdıq deyəsən, mətbuatı, televiziyanı, dərslikləri yıxıb-sürüdük. Sonra verərsən sənin bu yazını da redaktə edərik”.

Beləcə, sağollaşırıq…

Elgün Mənsimov,

BDU-nun Jurnalistika

fakültəsinin 4-cü kurs tələbəsi

Kaspi.-2012.-14-16 aprel.- S.17.