Mən bu dünyanın nekroloqunu yazmışam

Seyran Səxavət: “Əslində, tənqid ədəbiyyata xidmət eləməlidi, bizdə isə tərsinədi - tənqid elə tənqidə xidmət eləyir”

Seyran Səxavət barədə geniş təqdimat yazmağa ehtiyac görmürəm. Amma “Yəhudi əlifbası” kitabının üz qabığından böyük ləzzətlə oxuduğum özünün yazdığı tərcümeyi-haldan üç-beş cümləni qeyd etməkdən özümü saxlaya bilmirəm. “Mən Allah bəndəsi S.Səxavət 1946-cı ilin mart ayının 23-də Quzey Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi, Füzuli, (Qarabulaq) rayonu Yuxarı Yağlıvənd kəndi, Koxalı obası, Muradxanlı məhəlləsində qəbiristanlıqla üzbəüz evimizdə, ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişəm. Öləcəyim günü bilmirəm, yoxsa onu da yazardım...

İlk bədii yazım 1962-ci ildə “Qızıl Araz” qəzetində çap olunub. Qırx yeddi il müddətində romanlarım, povestlərim, hekayələrim və şeirlərim dünyanın bir sıra xalqlarınının dillərinə tərcümə olunub. Pyeslərim Milli Dram Teatrında və ölkənin başqa nüfuzlu teatrlarında tamaşaya qoyulub. “Nekroloq” romanım 2002-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Yusif Səmədoğlu adına “İlin ən yaxşı romanı” mükafatına layiq görülüb. Mənim yazdıqlarımın hamısı dünyanın mən baxan tərəfindən görünən hissəsidir. Əziz oxucu, gəl yanaşı dayanaq, bir az da mən baxan tərəfdən bax Dünyaya – nə vaxt darıxsan çıxıb gedərsən...”

– Seyran müəllim, əsərlərinizdə cəmiyyətlə, həyatla bağlı ironiyalar, tənqidi məqamlar çox üzdə, aşkardadır. Hər şeyi bu qədər açıq-aşkar nəzər-diqqətə çatdırmaq nə dərəcədə doğrudur?

– Əslində, mən sənin dediklərinlə tam razı deyiləm. Tənqid jurnalistlərin işidi, tutalım, filan yerdə qaz gəlmir, işıq kəsilib, jurnalist götürüb hansısa qəzetdə bu barədə nəsə yazır, vəziyyəti nəzərə çatdırır. Bax, tənqid budur. Mənim əsərlərimdəsə tənqid yoxdur, həqiqət var. Bilirsən, indiki dövrdə həqiqəti torpağın dibinə basdırırlar ki, görən olmasın. Əgər mənim əsərlərimdə o həqiqətlər üzdədirsə, bunun nəyi pisdi? Əgər o həqiqətin əlindən tutub qaldırmışamsa, göstərə bilirəmsə, deməli, az da olsa nəsə eləmişəm, bu həyatda mənim də öz izim var.

– Müəllifi olduğunuz “Cəhənnəm” hekayəsində yalanı dünyanın himni adlandırırsız, bəs doğru dünyanın nəyidir və kimlər üçün lazımdır?

– Mən konkret deyə bilmərəm ki, doğru nə olan şeydi. Çünki hərənin bu barədə öz fikri var. Əgər bu cavab sizə belə lazımdırsa, o zaman yalan haqqında dediyimi tərsinə çevirin, o da olsun sizin doğru haqqında məndən istədiyiniz cavab. Yəni yalan dünyanın himnidirsə, doğru da onun tərs üzüdü. Amma bugünki dünyada yalan çox adam sərf edir. Hətta yalan bəzilərinə şöhrət gətirir.

– Sizin bir çox əsərlərinizdə, xüsusən, “Nekroloq” və “Yəhudi əlifbası” romanlarında sanki oxucuya ərk edirsiziniz. Hətta oxucunu əzizləyə, bəzən onun üstünə hirslənə də bilirsiz. Sizdən savayı heç bir nasirdə belə hala rast gəlməmişik. Bu səmimiyyətdən yaranan bir şeydir, yoxsa yazı prosesində yaranan ovqatdan doğur?

– Hə, sən çox gözəl dedin. Açığı, özümçün də maraqlı oldu bu sual. Oxucuya ərk eləməyimi bugünə qədər mənə deyən olmamışdı. Bax elə sizin qonaq gəldiyiniz bu kənd ki var, mən bura camaatıyla çox yaxınam, 1964-ci ildən bəri xeyir-şərindən tutmuş, adi məclislərinəcən hamısında iştirak eləmişəm. Burda yaxşı dostlarım var. Elə dost ki, durub gecənin bir yarsında zəng eləsə ki, “Seyran, işim çıxıb, dur gəl”, heç nə demədən gedərəm. Ta “niyə gəlim, nolub” kimi artıq suallar vermərəm. Deyir gəl, deməli, getməliyəm. Yəni onlar mənə, mən də onlara ərk eləyirəm. Xalqın yaratdığı belə bir gözəl deyim var: Filankəs uşaqla uşaqdı, böyüklə böyük. Deməli, əsl səmimiyyət odur ki, lazım gələndə uşaq olmağı da bacarasan. Özünü uşaq eləməyə də ərkin çata. Məncə, bu səbəbdəndi. Oturub yazıya başlayanda elə zənn edirəm, hansısa yaxın bir dostum, yaxın adamım üçün yazıram. Düşünürəm ki, bütün əsərlərimi bir nəfərçün yazıram. O adam da mənim doğmamdır və ona ərkim çatır. Romanı da xorla oxumurlar ki? Bir nəfər oxuyur da. O bir nəfərin qarşısında, fərdin qarşısında özünü lovğa göstərmək, “ay mən müəllifəm, yazıçıyam, mən yazıram, siz oxuyursuz” yekəxanalığı eləmirəm. Seyran həyatda necədirsə, ədəbiyyatda da elədir.

– “Yəhudi əlifbası” romanının əvvəlində müxtəlif dəyərlərə qiymət qoymusunuz. Məsələn, mərhəmət 2, qəddarlıq 5, yaxud müharibə 5, sülh 2 və s. Yaxşı ilə pisə, müsbət ilə mənfiyə bu cür birmənalı yanaşmağınızın səbəbi nədi?

– Bu cavablar, bu cür qiymətlər bir ilin, beş ilin, on beş ilin qənaətləri deyil. Mən bu qənaətlərə gəlməkdən ötrü 65 illik bir yol keçmişəm. Müxtəlif ölkələri gəzmişəm. Adamlar burdan Kürdəmirə, İmişliyə gedə bilməyəndə, mən Barselonada, Parisdə gəzib-dolanmışam. Özü də hara getmişəmsə, kef eləmişəm, onların həyatını yaşamışam. Bütün ölkələrdə də eyni mənzərənin şahidi olmuşam. Şah rejiminin mövcud olan vaxtı iki il İranda yaşamışam. Mən bir insanın yox, xalqların taleyini içindən keçirmiş adamam. Və əminliklə deyirəm, bütün o cavablarıma görə tam məsuliyyət daşıyıram. Bir az yekəxana çıxsa da deyim, istənilən adamla, istənilən zamanda, istənilən məkanda o qiymətlər barədə mübahisə etməyə hazıram.

– Varqas Lyosanın jurnalistlərlə polemikalarının birində belə bir nəticə əldə olunmuşdu ki, obrazlar əsərdə çoxaldıqca müəllifin səmimiyyəti azalır. Obrazlarınızın səmimiliyini necə qoruyursunuz?

– Bilirsən, mənim uşaqlığım kənddə keçib. Elə Bakıya gələn gündən o səmimiyyəti, o kəndi içimdə, üstümdə-başımda ta buralara qədər gətirmişəm. Hara getmişəmsə də, o səmimiyyət mənimlə olub. Yazanda da, yaşayanda da o səmimiyyəti heç rus demiş, xoda salmağa ehtiyac da olmur. Kənddən gətirdiyim o kənd səmimmiyyətini hələ də bala-bala xərcləyib kef eliyirəm. O da imkan verir ki, əsərlərimi birnəfəsə yazım, özümü yalançı vasitələrə kökləməyim. Yəni içimə qulaq asıb yazıram.

– Bayaq dediniz ki, çox yerləri gəzmisiz, gəzmək, səyahət eləmək yazıçıya nə verir?

– Vallah, bayaq dediyim kimi, mən gəzdiyim bütün şəhərlərdə yeyib-içib kef eləmişəm. Bilmirəm, həmin vaxtı o səyahətlər mənə nə verib, amma sonralar nələrsə üzə çıxanda görürsən ki, gəzmək insana çox şey verir. Xatirələrinin sərhəddi genişlənir, dünya gözündə böyüyür. Azərbaycanda otursan, heç yana çıxmasan, elə biləssən ki, dünya elə bu boydadır, cəmi də 9 milyon əhalisi var. Gəzmək insana əsl dünyanı tanıdır, xəritədəki dünyanı yox.

– Məncə, ədəbi came tərəfindən “Nekroloq” romanınız lazımınca qiymətləndirilmədi, narazı deyilsiz ki?

– Bu qiymətləndirmə sözündən heç xoşum gəlmir. İndi mənə de görüm, dünyanın hansı tənqidçisi, hansı ədəbiyyatşünası Füzuliyə, Nəsmiyə qiymət verə bilər? Qiymət şərti məsələdi, yəni bu dünyanın içində olan meyardı, ölçüdü. Mən yeganə yazıçıyam ki, bu dünyanın nekroloqunu yazmışam. Açığını deyim, bu romanı yazanda güclü sarsıntı, əsəb, stress keçirmişəm, bəzən təzyiqim qalxıb. Mənim əsərimə tənqidçi doğru qiymət verə bilmək üçün, gərək o əsəri oxuyanda mənim keçirdiyimin heç olmasa onda birini keçirtsin, o sarsıntıları yaşasın. Onu da heç kəs istəməz. İndi tənqidçilər iki qrupa ayrılır: birincilər muzdlular, ikincilərsə günəmuzdlular. Günəmuzdlular hamı haqqında gündə yazırlar, heç bir mənası da yoxdur. Əslində, tənqid ədəbiyyata xidmət eləməlidi, bizdə isə tərsinədi, tənqid elə tənqidə xidmət eləyir.

– Seyran bəy, niyə bizdə yazıçılar qocalırlar, amma müdrik ola bilmirlər, çığallıq eləyirlər, adi mövzulara enirlər və s. Məsələn, Əkrəm Əylisli 75 yaşında deyir ki, mənim kimi tərcüməçi yoxdur və ya özünü Çingiz Aytmatovdan üstün yazıçı sayır. Sizcə, müdrikləşə bilməməyin əsas səbəbi nədir?

– Qocalıb müdrikləşməyin özü də bir istedaddı. Bir də bunun üçün şərait lazımdı. Azərbaycanda belə şərait yoxdu, çünki qocalar rahat yaşamırlar, həyatla çarpışıb-vuruşurlar. İnsan adam kimi yaşamalıdır ki, adam kimi də müdrikləşsin. Bir dəfə qəzetlərdən birindən bir qız zəng eləyib mənə sual verdi ki, Ə.Əylisli aldığı bütün mükafatlardan imtina edir, sizin bu addıma münasibətiniz necədir? Mən də cavab verdim ki, bu barədə bir söz deyə bilərəm: Həmişə təmizlikdə.

– Sizin romanlarınızın dili olduqca axıcıdı, adamı yormur, həm də lüğət tərkibiniz genişdir. İndiki romanlarasa bunları aid etmək olmur, ümumiyyətlə, bu gün bu cür problemlərlə maraqlanırsınızmı?

– İndi yazıçılar var ki, yüz sözdən bir hekayə yazırlar. Hərdən yazıçı dostlarımla danışanda deyirəm ki, əgər bəzi cavanlar dilimizi bu qədər kasadlaşdırsa, on-on beş ildən sonra romanlarımızı lüğətlə oxuyacaqlar. Azərbaycan dili çox zəngin dildir, gərək bu dilin imkanlarından lazımınca istifadə edə biləsən. Bir dəfə jurnalistlərdən biri zəng vurub fikrimi öyrəndi: Əli Əkbər deyir ki, yaxşı əsər yazmaq üçün Azərbaycan dilinin imkanları zəifdir, kasaddır. Məndə dedim ki, Əli Əkbər düz deyir. Jurnalist təəccübləndi ki, Seyran bəy, siz də razısınız onun fikri ilə? Dedim bəli, Əli Əkbərin bildiyi yerə qədər dilimiz çox zəifdir, çox kasaddır. Amma dilimizin imkanları Əli Əkbərin bildiyi yerə qədər deyil, əsl Azərbaycan dili onun bildiyi yerdən sonra başlayır.

– “Nekroloq” romanı dövlət sifarişi ilə çap olunan kitablar sırasından nəşr olunmadı. Əslində, o seriyanın da naqis cəhətləri var idi, müasirlərdən ancaq xalq yazıçı və şairlərinin əsərləri çap olunurdu.

– “Ulduz” jurnalında çalışanda məşhur bir xalq yazıçısı öz əsərini gətirmişdi, çap etdirmək üçün. Mənə göstərdi, mən də dedim ki, baş redaktora göstər, məsləhət bilirsə, verək. O vaxt “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Yusif Səmədoğlu idi. Bir azdan əsərini gətirdi ki, Yusif Səmədoğlu çapa razılıq verdi. Dedim özünüz ixtisar eləyin, çünki mən sizin əsərin hansı hissəsini necə çıxara bilərəm? Nəysə, əsərin qolunu-qanadını qırıb gətirdi ki, qonorar alsın. Yəni onu pul maraqlandırırdı, əsər yox. İndi də həmin əsərləri xalqa tirajlayırlar. Dəyərli əsərlərsə xalqa gedib çatmır. Söhbət təkcə mənim əsərlərimdən getmir. Bir çox maraqlı əsərlər var ki, az tirajla çap olunub.

– Seyran müəllim, qələmlə yazırsız, yeni texnologiyalardan niyə istifadə etmirsiniz?

– Hər şeyə tez vərdiş edən adamam. İstəsəm, bir aya hamısını öyrənə bilərəm. Amma qələmlə yazmağın, o prosesi hiss eləməyin öz ləzzəti var. Mən heç əlifbamı da dəyişməmişəm. Hələ də kiril əlifbasında yazıram. İşim-gücüm qurtarıb da, gündə bir əlifba çıxardacaqlar... Uşaqlığdan bəri beynimdə doğmalaşan hərfləri dəyişəcəm? Mən oturub əsər yazanda obrazı, hadisəni düşünüm, yoxsa düşünüm ki, s-nın ətəyinə quş qoymasam ş olmaz. Öz doğma ənənələrimə sadiq qalmağı sevirəm. Gəl sənə maraqlı bir əhvalat danışım. Bir dəfə Yaqub Məmmədovla Süleyman Abdullayev metroya minirlər. Süleyman deyir ki, bu yerin altında lap darıxdım, gəl çıxaq açıqlığa. Əcəmi metrosunun çıxışından çölə çıxırlar. Süleyman metronun üstündə Əcəmi sözünü oxuyub Yaqubdan soruşur ki, Əsəmi nədir, nə deməkdir? Yoldan da bir qız keçirmiş, qız deyir ki, əlifba dəyişib əvvəlki s (c) indi c olub. Süleyman belə deyir: Onda ta mənə Cüleyman deyəcəklər?

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-21-23 aprel.- S.20.