«Azərbaycanlısansa, öz dilində danış»

BDU-nun «Azərbaycan dili və tədrisi metodikası» kafedrasının müdiri, professor Yusif Seyidov: «İki azərbaycanlının bir-biri ilə başqa dildə danışması xoşagələn vəziyyət deyil»

Prezident İlham Əliyevin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqında imzaladığı sərəncamdan sonra yaranan İşçi qrupu öz tərkibində müxtəlif sahələrdə Azərbaycan dilinin vəziyyətini araşdıran bloklar yaradıb. O cümlədən, Azərbaycan dilinin bütün sahələrdə tətbiqi ilə bağlı təkliflər hazırlanır. Bakı Dövlət Universitetinin «Azərbaycan dili və tədrisi metodikası» kafedrasının müdiri, professor Yusif Seyidov “Kaspi”yə müsahibəsində ölkə başçısının sərəncamının ana dilimizin tətbiqinin daha da yaxşılaşdırılmasında, dildə səhvlərə yol verilməməsində, dilimizin yaxşı öyrənilməsində böyük rol oynayacağına əminliyini bildirib:

Sözləri əyib demək, ləhcədə danışmaq...

- Prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncam ulu öndər Heydər Əliyevin ana dilimizin inkişafı ilə bağlı verdiyi sərəncamların davamıdır. Ulu öndərin «Əlifbanın tətbiqi haqqında», "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" və s. sərəncamları olub. Nəhayət, dövlət başçısı İlham Əliyevin verdiyi sərəncam ana dilimizin qorunması və qayğı ilə əhatə olunması ilə bağlıdır. Əvvəla, onu qeyd edim ki, Azərbaycan dili türk dilləri arasında qrammatik nöqteyi-nəzərdən, orfoqrafik lüğətinə görə ən inkişaf etmiş dillərdən biri, bəlkə də birincisidir. Amma hər halda müəyyən əyintilər də özünü göstərir. Biz bütün bu mənzərəni hər gün televiziya ekranlarında müşahidə edirik. Sözləri əyib demək, ləhcədə danışmaq, cümlələri düzgün qurmamaq və s. formalarda dilimizin pozulmasında özünü göstərən əyintilər var. Prezidentin sərəncamı həm Azərbaycan dilinin müasir qloballaşma dövründə tətbiqini yaxşılaşdırmaq, həm də Azərbaycan dilini inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır. Bununla bağlı bir çox nazirliklərə, əsasən Milli Elmlər Akademiyasına göstəriş verilib. Hazırda böyük bir komissiya təşkil olunub. Həmin komissiyanın nazirliklərin, KİV-in, ayrı-ayrı təşkilat nümayəndələrinin iştirakı ilə AMEA-da bir neçə iclası keçirilib.

- Ümumiyyətlə, qloballaşma şəraitində, Qərbə inteqrasiya etdiyimiz bir dövrdə, müxtəlif xarici dillərin, əsasən ingilis dilinin ailələrdə öyrənilməsinə üstünlük verildiyi bir vaxtda ana dilini təsirə məruz qalmaqdan necə qorumaq olar?

- Vaxtilə də deyiblər ki, neçə dil bilirsən o qədər də adamsan. Ümumiyyətlə, çox dil bilmək savadın artırılması, dünyagörüşünün genişlənməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. Tələbələri xaricə oxumağa göndərəndə ümummilli lider Heydər Əliyev onları yığaraq dedi ki, nə qədər istəsəniz dil öyrənin, dil öyrənmək yaxşıdır, amma ilk növbədə öz ana dilinizi öyrənin. Ana dili millətin dilidir, varlığıdır, özünü ifadə formasıdır. Düzdür, qloballaşma dövründə ingilis dilinin rolu böyükdür. Vaxtilə rus dili bu bölgədə böyük əhəmiyyət daşıyırdı. İndi də öz əhəmiyyətini o qədər itirməyib. Sadəcə, ingilis dili dünya dili kimi irəli keçib. Xüsusən gənclik bu dili öyrənməlidir. Amma ana dilini yaddan çıxarmaq hesabına yox. Prezidentin sərəncamı da məhz bununla əlaqədardır ki, ana dilimizin tətbiqi daha da yaxşılaşdırılsın, dildə əyintilərə yol verilməsin, dilimiz yaxşı öyrənilsin.

- İndicə qeyd etdiniz ki, ana dilinin tətbiqi ilə bağlı müəyyən nazirliklərə, təşkilatlara da göstəriş verilib. Şəxsən mən özüm bir sıra nazirliklərdə, ali təhsil ocaqlarında, elə AMEA-nın ayrı-ayrı institutlarında olarkən əməkdaşların daha çox rus dilində danışmalarının şahidi olmuşam. Sizcə bu, dilimizə xor baxmaqla, ya kütlədən fərqlənmək istəyi ilə bağlıdır, yoxsa hələ də rus dilinin dəbdə olması nostalgiyasının unudulmaması ilə?

- Daha çox axırıncı fikirlə bağlıdır. Vaxtilə o adamlar rus dilində təhsil alıblar və onların beynində bu dil formalaşıb. Ona görə də rus dilində danışmağa üstünlük verirlər. Əlbəttə, bu, yaxşı hal deyil. Ümumiyyətlə, iki azərbaycanlının bir-biri ilə başqa dildə danışması xoşagələn vəziyyət deyil. Heydər Əliyev rus dilində təhsil almışdı, amma Azərbaycan dilində qüsursuz danışırdı. Bəyəm, başqaları bunu edə bilməz? Bir gün, iki gün çətinlik çəkər, sonra ana dilində danışmağı öyrənərlər. Məncə buna cəhd etmək lazımdır.

Dil o zaman dəyişə bilər ki…

- Hazırkı dövrdə terminologiyasız keçinmək mümkün deyil. Dildən-dilə sözlərin keçməsi isə daimi prosesdir. Ancaq bəzən deyirik ki, dilimizə əcnəbi sözlər gətirmək yalnız ziyanlı təsirdir.

- Terminin qəbulunda elmi qayda var. Mümkün qədər onu öz ana dilində ifadə etmək lazımdır. Əgər onun əvəzedici sözü, ayrı bir ifadəsi varsa, termini öz ana dilinə uyğunlaşdırmalısan. Əgər yoxdursa, onda dünyada işlənən tərzdə həmin termini qəbul etmək lazımdır. Əgər o da yoxdursa, hansı dil ona ad veribsə o dildə qəbul etmək lazımdır. Sözün dildən-dilə keçməsi daimi prosesdir və bunun qarşısını almaq mümkün deyil. Azərbaycan dilində minlərlə ərəb, fars, rus, Avropa sözləri var. İnkar etmək olmaz ki, rus dili dünyada ən inkişaf etmiş dillərdəndir. Amma bu dildə on minlərlə əcnəbi söz, o cümlədən türk sözü, Azərbaycan sözü var. Bu prosesin qarşısını almaq olmaz. Dildən-dilə sözün keçməsi dilin ruhunu dəyişdirmir. Lüğət tərkibi genişlənir, inkişaf edir, amma dil öz dilliyində qalır. Dil o zaman dəyişə bilər ki, onun qrammatikası dəyişsin, o da mümkün deyil. Ona görə də Azərbaycan dilinə hər sözü qatmağa ehtiyac yoxdur. Öz dilimizi qorumağa çalışmalıyıq. Bəzən müəyyən terminləri Azərbaycan dilində ifadə etmək mümkün deyilsə, onda başqa dillərdən almağa məcburuq.

Mübahisəli məsələ

- Ana dili ilə bağlı yaranan İşçi qrupun keçirdiyi konfransların birində efirdə dilin qaydalarına əməl olunması ilə bağlı bədii şuraların yaranması da tövsiyə olunub. Sizcə bu, KİV-də dilimizin saflığı ilə bağlı yaşanan problemin həllinə kömək ola bilərmi?

- Vaxtilə bizdə bu qədər telekanal olmayıb. O zaman təkcə Az.TV fəaliyyət göstərirdi və orada Bədii Şura var idi. Sonra Bədii Şuranın fəaliyyətində fasilələr yarandı. Bu, şuralar da əsasən müğənnilərlə, mahnılarla əlaqəli fəaliyyət göstərirdi. Bununla belə, bu şuranın mövcudluğu əhəmiyyət daşıyırdı. Sonra bu qurum öz əhəmiyyətini itirdi. Amma ümumiyyətlə, belə bir fikir var ki, Bədii Şura deyəndə istər televiziyada, istərsə də radioda elə bir qurum olmalıdır ki, nəzarət edə bilsin. Məsələn, əgər bu gün televiziyada hər hansı bir xoşagəlməz söz işlənərsə, sabah həmin “ifadə” ilə bağlı harasa müraciət etmək mümkün olsun. Bu gün Bədii Şuranın olub-olmaması mübahisəli məsələdir. Bədii Şura dilin hərflərinə, nöqtə və ya vergülünə baxmayacaq. O daha çox bədiiliyə, ədəbiyyata, müğənnilərin ifa tərzinə, mahnılara və s. nəzarət edəcək. Bu baxımdan Bədii Şura nisbi işlənən sözdür. Ancaq hərtərəfli bir qurum yaranarsa, onun rolu böyük olacaq. Hələ ki, bu məsələ mübahisəlidir. Amma güman edirəm ki, yaranan İşçi qrup KİV-də dilimizin pozulması ilə bağlı yaranan problemlərin həlli ilə bağlı müsbət işlər görəcək.

- Həmçinin orta məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinin aşağı səviyyədə olması vurğulanır. Ana dili ilə bağlı tədrisə, təbliğə diqqətin artırılması, dərs saatlarının çoxalması vəziyyətdən çıxış yolu ola bilərmi?

- Orta məktəblərdə Azərbaycan dilinə verilən saatlar başqa fənlərə verilən saatların hamısından çoxdur. Mən də bir dərsliyin müəllifiyəm. Mənim fikrimcə, bu saatlar kifayətdir. Söhbət saatın çoxluğunda və ya azlığında deyil. Əlbəttə, dərs saatı kifayət qədər olmalıdır. Ancaq o saatlarda dərsin səviyyəsi məsələsi qoyulmalıdır. Bizim savadlı, mütaliəli müəllimlərimiz var. Ancaq dilə fikir verməyən, səviyyəsi aşağı olan müəllimlərimiz də var. Müəllimlərin səviyyəsini artırmaq lazımdır. Müəllimləri müsabiqədən keçirmək lazımdır ki, onun səviyyəsi üzə çıxsın. Müəllim gərək ədəbiyyat oxusun, mətbuatla maraqlansın. Ancaq müəllimlərin bir çoxu bundan xəbərsizdir. Onların bir çoxu 30 il bundan əvvəl institutu hansı biliklə qurtarıb və bu illər ərzində necə dərs keçiblərsə, o qayda ilə də davam edirlər. Ona görə də xeyli çətinlik əmələ gəlir. Mən onlarla görüşəndə bütün bunları müşahidə edirəm. Ona görə bu fikirdəyəm ki, müəllimlərin səviyyəsini artırmaq lazımdır.

Dillə bağlı qadağa olmur

- Siz özünüz də “Azərbaycan dili” dərsliyinin müəllifisiniz. Biz vaxtilə vahid «Ana dili» dərsliyi ilə böyümüşük. Bu gün isə dərsliklər tez-tez dəyişir. Bu dəyişikliklərin dilimizə hansısa təsiri varmı?

- Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası «Azərbaycan dili» ilə bağlı test keçirir. Bu gün əlinə qələm alan «Azərbaycan dili»ndən kitab yazır. Kitab mağazalarına baxsanız, tanınmayan müəlliflərin «Azərbaycan dili» ilə bağlı satışda olan kitablarını görə bilərsiniz. Bu, dilimizə, dilçiliyimizə çox mənfi təsir edir. Amma iş ondadır ki, dilimizin ümumi qaydalarını heç kim ayrı cür izah edə bilməz. Mübtəda mübtədadır, xəbər xəbərdir, isim də isim və s. Amma onların ifadə, təqdimat qaydaları müxtəlif olur və nəticədə bəzi savadsızlıqlar üzə çıxır. Güman edirəm ki, İşçi qrup bunlara da nəzarət edəcək və yəqin bu nöqsanlar da aradan qalxacaq.

- Sizcə yaranan İşçi qrup ana dili ilə bağlı gedən proseslərə hansı operativ müdaxilələri edə bilər?

- Ümumiyyətlə, hazırda dilin inkişafı ilə bağlı plan hazırlanır. Oktyabrın 1-ə qədər sənəd dövlət başçısına təqdim olunmalıdır. Mənim fikrimcə, bütün sahələr üzrə dillə bağlı xeyli iş görülə biləcək. Və gələcək üçün xeyli planlar hazırlanacaq. Mən ana dilimizlə bağlı aparılacaq islahatların gələcəyini müsbət görürəm.

- Necə bilirsiniz, tətbiq edilən qadağalarla insanlara doğma dillərini sevdirmək olarmı? Məsələn, təkliflər var ki, ölkədə dil polisi olmalıdır. Belə ki, xüsusi dövlət statusu olan dili düzgün qorumayanlar qanuna uyğun cəzalandırılmalıdır.

- Adətən dillə bağlı qadağa olmur. Amma qaydalar var: bəlkə buna qadağa da demək olar. Məsələn, hər hansı bir idarədə işləyirsən və sənədləri Azərbaycan dilində tərtib etməlisən. Və yaxud azərbaycanlısansa öz dilində danış - bu, ümumi qaydadır. Bu, millətin, dilin qorunması məsələsidir.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2012.-3 avqust.-S.11.