Bir... iki... bizimki... yaxud,

Sonu olmayan başlanğıca doğru gedən Kamal Abdulla

Arxada qoyduğumuz həftənin, şəxsən bizdən ötrü əlamətdar hadisələrindən biri Kamal Abdullanın doğum günü idi. Kamal Abdulla ömrünün 62-ci payızını dekabrın 4-də itmamə yetirdi. Qarşınızda olan bu yazıda isə bizim də itmamə yetirdiyimiz bir para mətləblər var ki, onları da sizə bala-bala ötürməyə çalışacağıq.

... Kimdir Kamal Abdulla? Kamal Abdullanın genişmiqyaslı və çoxşaxəli yaradıcılığından hali olan oxucularına bəllidir ki, onun kimliyini bir təyinlə ifadə etmək olmur. Şərti olaraq, Kamal Abdullanın kimliyini aşağıdakı təyinlərlə ifadə etməyə çalışacağıq:

Kamal Abdulla – ALİM, Kamal Abdulla – YAZIÇI, Kamal Abdulla – ŞAİR, Kamal Abdulla – DRAMATURQ, Kamal Abdulla – RƏHBƏR, Kamal Abdulla – ŞƏXSİYYƏT.

Onun həyat və yaradıcılığını illah da bir sözlə ifadə etməli olsaq, AYDIN (ziyalı) istilahını işlətməli olacağıq. Həqiqətən də, 62 yaşını qeyd edən Kamal Abdulla bu gün məmləkətimizdə barmaqla sayıla biləcək qədər az olan həqiqi ziyalılardan, əsl aydınlardandır.

Kamal Abdulla yaradıcılığının çoxşaxəli xarakteri “tədqiqat obyektimizi” bir qəzet məqaləsi çərçivəsində araşdırmaga imkan vermir. Ol səbəbdən, səbəbkarın yaradıcılığının əsasən bir (şəxsən bizdən və peşəmizdən ötrü ən vacib) aspektinin üzərində dayanmağı lazım bilirik: KAMAL ABDULLA – DARAMATURQ.

Kamal Abdullanın pyesləri teatrlarımızın səhnələrində sıx-sıx oynanılmasa da, onun dramaturgiyasını həmişə yeni dramaturgiya hesab etmişik. Fikrimizi əsaslandırmaq o qədər də çətin deyil. Azərbaycan teatr sənətində özünəməxsus yaradıcılığı və özəl poetikasıyla fərqlənən, həm də yaxşı mənada, yaradıcılığı ilə Azərbaycan teatr sənətinə heç bir aidiyyatı olmayan (paradoks!!!) Vaqif İbrahimoğlu Kamal Abdulla yaradıcılığına dəfələrlə müraciət edib. Bu da fikrimizin təsdiqi! Açıqlamağa ehtiyac yox!!!

Girişsayağı açıqlamadan sonra keçək təfsilata – Kamal Abdulla dramaturgiyasının təhlilinə və ya maraqlı, dadlı-duzlu məqama.

Kamal Abdullanın dramaturgiyasının özəlliyi nədədir: intertekstuallıq, mərkəzdənqaçma, kanonik süjetlərin dekonstruksiyası, dramaturji dilə, pyesin dil-ifadə vasitələri sırasına postmodern nəsr və poeziya nümunələrinin daxil edilməsi, “dırnaqsız sitatlar”ın işlədilməsi, simulyakor (gerçəklikdə orijinalı olmayan surət) və s. və i.a.

Kamal Abdullanın pyeslərini fərqləndirən cəhətlərdən başlıcası intertekstuallıqdır (mətnlər arasında dialoq). Onun yaradıcılığı ilə tanış olarkən adama elə gəlir ki, yazıçının bütün əsərləri, romanları, hekayələri, hətta şeirləri də eyni bir əsərin müxtəlif parçalarıdır. Onun heç bir əsəri bitmir. Elə bil ki, bütün yaradıcılığı “yarımçıq əlyazmalar” kimi bədii mədəniyyətimizin ayrı-ayrı rəflərinə yığılıb, tamamlanmağını gözləyir. Vaxt olur ki, Kamal Abdulla eyni mövzuya, problemə dəfələrlə qayıdır - yəqin onun nəticəsidir ki, onun yaradıcılığında bir adda iki və ya daha artıq bədii əsərə rast gəlmək olar (“Unutmağa kimsə yox” adında şeir və roman, “Kim dedi ki, Simurq quşu var imiş” adında pyes və şeir və s. və i.) – amma heç vaxt əsərini tamamlamır, qəti sonluq qoymur, klassik ədəbiyyat nümunələrindəki kimi, əsərlərini quru qənaətlərlə möhürləmir. Hər şeyi oxucunun (tamaşaçının) öhdəsinə buraxır. Hərdən adama elə gəlir ki, Kamal Abdulla bütün əsərlərində elə bil ki, qəsdən sonuncu misranı, sətiri, cümləni yazmır. Və o yazmadığı cümlədə, sətirdə, misrada yazdıqlarından daha çox mətləbləri ötürür. Lap hoqqularda olduğu kimi… Pafoslu çıxmağından çəkinməsək, deyərdik ki, sənətkarın susmağı da qiymətlidir. Amma yaxşısı budur, bu cür ifadələrə uymayaq, çünki obyektimizin yaradıcılığı fərqli tərzdə yanaşma və dəyərləndirmə tələb edir.

Belə ki, mərkəzdənqaçma – əsas süjetlərin deyil, köməkçi süjetlərin üzərində dayanmaq da Kamal Abdullanın dramaturgiyasının fərqli cəhətlərindəndir. Kimin ağlına gələrdi ki, o boyda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boyları, bu boyların hər birində bir elə qəhrəmanlar dura-dura Kamal Abdulla kimə-kimə, Boğazca Fatmaya pyes həsr edə. Pyesin iştirakçıları siyahısında Dədə Qorqud, Qazan Xan, Burla Xatun, Beyrək, Aruz Qoca kimi qəhrəmanların olduğu nəzərə alınarsa, yuxarıda söylədiyimiz fikrin mahiyyəti anlaşılar.

Kanonik süjetlərin dekonstruksiyasına gəldikdə isə Kamal Abdulla bütün əsərlərində, xüsusən də pyeslərində kanonik süjetləri dekonstruksiya etməyə, dünya qədər qədim mövzulara tamamilə orijinal baxım bucağından yanaşmağa, qəhrəmanları, hadisələri fərqli aspektdən təqdim etməyə nail olur.

Kamal Abdullanın pyeslərini oxuyarkən bir faktın da şahidi ola bilərik ki, bu pyeslər, əslində, dram nəzəriyyəsinin başlıca şərtləri və postulatları ilə ziddiyyət təşkil edir. Daha dəqiq desək, dramaturq öz pyeslərində obyektiv reallıq, kauzal konflikt, zaman-məkan vəhdəti və dram nəzəriyəsinin bu kimi anlayışlarını dağıdır və əvəzinə yeni bir model təqdim edir. Bu modeldə dünyanı xaos kimi qavrayan postmodern sənət düşüncəsinin bütün xüsusiyyətləri cəmlənib. Onun qələmindən çıxan “Bir, iki, bizimki”, “Ruh”, “Casus”, “Kim dedi ki, Simurq quşu var imiş”, “Beyrək”, “Şah İsmayıl və ya hamı səni sevənlər burdadır” kimi pyeslərdə, klassik dram nəzəriyyəsinin tələb etdiyi kimi, rəvan hadisələr xətti, kauzal konflikt və vahid xarakterlər yoxdur. Əksinə, Kamal Abdullanın pyeslərində ənənəvi dramaturji konflikt yerini məhz bu konfliktin və onun özülündə dayanan dəyərlər sisteminin dekonstruksiyasına verir. Onun qələmindən çıxan bütün pyeslərdə ironiya var: gerçəkliyə ironiya, incəsənətə ironiya, yıpranmış dəyərlərə ironiya, miflərə ironiya, nağıllara ironiya… hətta özünə ironiya…

Kamal Abdulla dramaturgiyasında səhnəni təsvir etməkdən çox, hadisənin fəlsəfi-emosional tonallığını təyin etməyə xidmət edən, klassik səhnə sənətinin kanonlarını sındıran qeyri-adi müəllif remarkaları böyük rol oynayır. Kamal Abdullanın pyeslərində bəzən hər hansı həyat hadisəsi deyil, personajların bu hadisəyə refleksiyası və ümumiyyətlə, həyata münasibəti öz əksini tapır. Personajlar özlərini yalnız hadisələr axınında, əməllərdə deyil, həmçinin söz oyunlarında – acı (bəzən hətta şit) zarafatlar, parafrazlar, ekssentrik danışıq tərzində realizə edirlər.

Müəllif tərəfindən pyeslər üçün seçilmiş qeyri-adi, bəzən də paradoksal adlar və janr təyini də müxtəlif mədəniyyət faktları ilə assossasiya olunur və dramaturqun dünyagörüşünü, sənət təfəkkürünü eyhamlaşdırır.

Heç şəksiz, Kamal Abdulla dramaturgiyasında simulyakor (gerçəklikdə orijinalı olmayan surət) fəlsəfəsinin izlərinə də rast gəlmək mümkündür. Dramaturqun pritçanı andıran pyeslərində, adətən, konkret zaman və məkan verilmir. Hadisələr irreal zamanda, idillik məkanda cərəyan edir. Hətta konkret zaman-məkan göstərilsə belə, həməncə anlayırsan ki, bu bir oyundur, gerçəklikdə nə o məkan var, nə o zaman. Heç dramaturqun xəyalında da belə bir məkan yoxdur. Kamal Abdullanın pyesləri şərtləri əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş oyuna bənzəyir. Personajlar səhnədə hansısa psixofiziki əməldə bulunmurlar, sanki onlar hansısa ayini, ritualı icra edirlər. Kamal Abdullanın personajları onları əhatə edən aləmin simulyativliyini, şərtiliyini bilirlər, onların qavrayışında dünyanın mənzərəsi öz müəyyənliyini, məzmunluluğunu itirir, xaos tərəfindən idarə olunan (bu ifadənin özü də kifayət qədər paradoksal təsir bağışlaya bilər) şərti, qeyri-müəyyən, irreal, hətta hərdən dəhşətli bir illüziyaya bənzəyir. Kamal Abdullanın qəhrəmanları eyni zamanda, həm ən adi, hər gün gördüyümüz, dostluq, yoldaşlıq etdiyimiz, sevdiyimiz, nifrət etdiyimiz adamlardır, həm də qeyri-adi, sirli, sehrli, gizli, şaman kimi əcaib insanlardır. Elə bu insanların düşdükləri situasiyalar da elə. Formal qatda qəribə heç nə yoxdur. Adi adamlar adi situasiyada ən adi insani həyatlarını yaşayır, ən adi insani hisslər keçirir, normal, hətta utilitar problemlərlə uğraşırlar. Amma bir balaca dərinə varıb da, bu adi adamlara, onların düşdükləri situasiyalara, problemlərə daha diqqətlə nəzər salanda görürük ki, burada başqa bir qat da var ki, bu qatda nələrin baş verdiyini, kimlərin nələr uğrunda çarpışdığını formal məntiqlə qavramaq qeyri-mümkündür. Kamal Abdulla çox zaman pyeslərində təsvir etdiyi hadisələrə, gündəmə gətirdiyi problematikaya mistik qrotesk cizgiləri verir.

Dramaturqun pyeslərində, bir qayda olaraq, mütləq ideya yoxdur. İdeya gah simulyakor kimi, gah da şərti bir təzahür kimi özünü göstərir. İdeyadan dərində isə ideyadan qat-qat dərin, qat-qat informativ, qat-qat təsirli eydos gizlənir. Bu pyeslərdə eydos ideyanı üstələyir, hərdən ideyanı təyin edir, hərdən ideyanı gücləndirir. Yəqin bu səbəbdəndir ki, Kamal Abdullanın pyeslərini oxuduqdan sonra “müəllif bu əsərlə bizə nə demək istəyirdi” tipli primitiv suallar yaranmır, hal yaranır, ovqat yaranır və bu ovqatın içərisində ruhumuz bildiklərini görür, anır, xatırlayır...

Dramaturqun pyesləri bir yox, bir neçə laydan ibarətdir. Üst qatda – formal qatda baş verənlər, sadəcə dramaturgiyanı yaxşı bilən və teatrı duyan bir yazıçının qələminin məhsulu kimi rəğbətə layiqdir. Bu qatda hər şeyi səlis məntiqlə, analiz yolu ilə anlamaq, hətta tənqid etmək də olar. İkinci qatda – paradiqmatik qatda isə artıq məzmunsuz strukturlar, nonsens, simulyakor məzmunu üstələyir, sakral mətləblər profan mətləblərdən qat-qat üstündür. Bu qat artıq Kamal Abdullanın yazıçılıq vərdişləri, dil bilgisi, teatr duyumu, yazı manerası ilə şərtlənmir. Bu qatda tanıdığımız, bildiyimiz Kamal Abdulla yoxdur və yaxud məhz bu qatda artıq Kamal Abdulla başlayır. Bu da bir paradoks!!! Sözügedən bu paradiqmatik qatın necəliyini yalnız və yalnız bir faktor təyin edir: İSTEDAD. Bəli, bəli, məhz istedad. Bu istedadın miqyası Kamal Abdullanın yaşadığı illərin, oxuduğu kitabların, yazdığı əsərlərin, baxdığı tamaşaların sayı ilə müəyyən olunmur.

Kamal Abdullaya məxsus bu istedadın izinə düşüb saysız-hesabsız gizlilərin, sirlərin irizini tapmaq olur. Amma sonucda yenə də əvvələ qayıdışla üzləşirsən. Gəlirsən-gəlirsən axıra çatırsan. Bəs nə baş verir axırdan sonra? Sən demə hər şey yenidən başlayır, amma yeni biçimdə, yeni görkəmdə, yeni şəkildə. Bu əvvəllə axırın hansı əvvəldir, hansı axırdır özün də bilmirsən. Bu labirintin içində itib-batmamağın bircə yolu var. Aydın olan həqiqəti dərk etmək: Kamal Abdulla ekssentrik modeldir və bu modelin mərkəzində SİRR dayanır. Sirrin ətrafında minlərlə halqalar, dairələr durmadan yaranır. Bu halqalarda, dairələrdə Kamal Abdulla istedadı hər dəfə yenidən və hər dəfə yeni formada təzahür edir. Halqaların, dairələrin isə nə başlanğıcı var, nə sonu…

P.S. Halqalardan, dairələrdən fərqli olaraq, yazımızın bir başlanğıcı, bir sonu var – bu da son. Sonda isə Kamal Abdullanı doğum günü münasibətilə əvvəl öz adımızdan, sonra isə Alternativ Teatr Araşdırmaları Mərkəzi adından təbrik edir, yaradıcılığında yeni-yeni uğurlar, yeni-yeni sirli-sehrli məqamlar arzulayırıq.

Könül Əliyeva

Elçin Cəfərov

teatrşünas

Kaspi.-2012.-8-10 dekabr.-S.10.