«Saytda olmaq ədəbiyyatda olmaq demək deyil»

Mahir Qarayev: «Elə «romançılar» var ki, romanı bitirirlər, xəbərləri olmur, elə dayanmadan yazırlar»

Mahir Qarayev rus dilindən çoxsaylı tərcümələr edib. Onu tərcümələri hər iki dili mükəmməl bilən bir yaradıcının işləridir. Eyni zamanda “Tənhalıq” və “Poetik silsilələr toplusu” adlı kitablardakı şeirləri də olduqca maraqlı və dəyərlidi. Mahir müəllim haqda tam məsuliyyətlə və arxayınlıqla əsl ədəbiyyat adamı demək olar. Bir neçə dəfə ədəbiyyat söhbətlərimiz olub, həmişə də Mahir müəllimdən nəsə öyrənmişəm. Kifayət qədər diqqətli və mütaliəli olan M.Qarayev həm də ədəbi əxlaqı ilə diqqət çəkir. Heç vaxtı onu lazım olmayan intriqalarda görmək olmaz. Bütün sadaladığım yüksək keyfiyyətləri ilə yanaşı, həm də ədəbi gəncliyə ehtiramı da diqqət çəkən məqamlardandır.

– Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin təşəbbüsü ilə Dünya Ədəbiyyatı Korifeyləri adlı maraqlı bir seriya kitabların nəşrinə başlamışdınız. Yadımdadır ki, Frans Kafka və Qabriel Qarsiya Markesin kitablarını nəşr etdiniz. Nədənsə bu gün də ancaq həmin imzaların adı çəkilir. Sizə elə gəlmirmi ki, Azərbaycan ədəbiyyatı bu iki imzanın üstündə çox dayandı?

– Kafka belə demək mümkünsə çoxdanın Kafkasıdır. Sadəcə Azərbaycan dilinə gec tərcümə edilib. Kafkanın hekayəsi 1966-cı ildə ilk dəfə Azərbaycan dilinə çevrilib. Sovet dövründə də belə olub, bir müəllifin üstündə çox dayanırdılar. Məsələn, Ernest Heminqueyin əsərləri durmadan nəşr olunurdu. Çünki onun prinsipləri Sovet prinsipləri ilə üst-üstə düşürdü deyə çox çap edilirdi. Sən dediyin seriya nəşlrlərə gəldikdə isə o vaxt Afaq Məsud, Ramiz Rövşən və mən qərara aldıq ki, seriya kitablar çap etdirək. Tərcüməçi Çərkəz Qurbanlı Frans Kafkanın “Qəsr” romanını tərcümə etmişdi, amma yığılmış mətn it-bat olmuşdu. Mən o tərcüməni tapdım, digər lazım olan şeyləri də tərcümə etdik, kitab çıxdı. İmzanın üstündə çox qalmaq məsələsinə gəldikdə isə deyim ki, hər yazıçının dəbdə olduğu dövr olur. Hansı xalqlasa onun tutan, uyğunlaşan bir dövrü və məqamı olur. Dostoyevski də bütün ölkələrdə eyni dərəcədə sevilmir. Markes isə öz populyarlığını daha çox saxlayıb, 1970-80-ci illərdən onun adı dillər əzbəridir, Markes özü deyir ki, bu gün hamı “Yüz ilin tənhalığı” romanını oxuyur, amma mən böyük narahatlıq içindəyəm, fikirləşirəm ki, yüz il sonra da həmin əsəri oxuyacaqlarmı?

O misal çəkir ki, Şekspiri neçə yüz illərdi oxuyurlar, o artıq əsirlərin sınağından çıxıb. Əsirlərin sınağından çıxmaq dahilikdi. Amma 30-40 il ədəbiyyatda qalmağa nə var ki! Məmur da olsan, 30-40 il ədəbiyyatda qala bilərsən.

– O vaxt niyə Markesin “Patriaxın payızı” romanını tərcümə etdiniz, amma daha vacib sayılan “Yüz ilin tənhalığı” əsəri qaldı?

– İndi baxıram ki, Günel Mövlud “Yüz ilin tənhalığı” əsərini tərcümə edib. Mən heç tərcüməyə baxmadan “əhsən” dedim. Çünki çox çətin işdir. O vaxt Azərbaycanın görkəmli tərcüməçisi Natiq Səfərovdan soruşdum ki, Natiq bəy, bu qədər işlər görürsünüz, bəs niyə götürüb bu “Yüz ilin tənhalığı” romanını tərcümə etmirsiniz? Natiq mənə həmin əsərin birinci cümləsini rusca əzbərdən dedi. Sonra da soruşdu ki, “bu cümləni Azərbaycan dilində necə tərcümə edim?” Bütün romanın ritmi o cümlənin üstündə qurulub. Dəfələrlə romanda o cümləyə qayıdılır, bu həm də həmin ritmə qayıtmaqdır. Çox istəyərdim ki, o əsəri Əkrəm Əylisli tərcümə etsin. Biz də baxanda ki, o əsərin tərcüməsinə R.Rövşən, Ə.Əylisli, N.Səfərov girişmir, biz də çəkinirdik. İndi isə, görünür, tendensiya bir az başqa cürdür. Lətifəsi G.Mövluddan uzaq, deyirlər “ağıllı fikirləşincən dəli vurub çayı keçdi”.

– Poetik silsilələr toplusu kitabınızdan Vaqif Bayatlı Odərə həsr etdiyiniz “Vəsiyyət məqamları” silsiləsində maraqlı bir nüans var: Hər iki dünyada unudulmaq arzusu. Sizcə, hər iki dünyada unudulmaq nə dərəcədə realdır?

– Təbii ki, o şeirdə bir az yorğunluq və bir az bezginlik var. Bu məsələnin maddiyyat tərəfi. Amma tam gerçəklik ayrıdır. Yəni, sən əgər istəyirsənsə ki, sənin yazdığın görünsün, sən özün ortalıqdan çəkilməlisən. Reklam olunmamalısan. Hətta Sovet dövründə şeirləri imzasız yazmaq iddiam vardı. Bizdə imza əsəri üstələyir. Məsələn, adların yaratdığı qorxular bizi doğru qiymət verməyə qoymur. Elə adlar var ki, onlar normal olmayan əsərlər də yaza bilər və yazıblar da. Amma onların adları icazə vermir ki, tənqidçilər, oxucular onlara qarşı tənqidi bir fikir söyləsin. Yəni, adlar insanlara diktə edir. Biz yazılara, yox imzalara qiymət qoyuruq. Yaxşı şairin yaxşı olmayan şeirini də bəyənərək oxuyursan, bəzən başa düşməyəndə özünü aldadırsan ki, yox bu şair elə yazıb ki, mən başa düşmürəm. Yəni bütün bu şeylər aldadıcıdır. “Məni candan usandırdı” qəzəlinin Füzuliyə məxsus olduğunu bilməsəydik əsərin mahiyyətinə xələl gələcəkdimi? Yox. Bir bəla da var. Artur Rembo 19 yaşından sonra şeir yazmağın daşını tullayıb, M.Y.Lermontov 27 yaşında ölüb və s. Bizdə isə şairlər var ki, 30 yaşında bitib özünün də xəbəri yoxdur. Hələ yazır, özünü təkrarlamaqla, gənclik illərindəki həvəsini yeniləməklə məşğuldur. Ay qardaş, yazma da. Yazmamaq bəyəm ölümdür. Lap yazmısan, çap etdirmə heç olmasa. Bu qədər şeir istehsalı kimə lazımdı ki? Bizim bir çox şairlər bu gün də köhnə adın işığıyla gedirlər və ona görə də öz adlarının pafosu onları ömrünün axrınacan qoymur ki, yazıdan uzaqlaşsınlar. Mən bu mənada unudulmaq istəyirəm. Mənim bir ay televiziyada davamlı şeirlərimi versələr, yəqin utandığımdan ölərəm. Ya da elə hesab edərəm ki, bunlar ələ salır məni.

Bu qədər gözəl bayatılar oxuyuruq, müəllifi də bilinmir. O bayatının müəllifi Məmməd və ya Həsən adlı bir olsaydı nə dəyişəcəkdi ki? Müəllif gərək özünü gizlədə bilə.

– Silsilələriniz ayrı-ayrı adamlara həsr olunsa da, bir çox silsilələrdə R.Rövşən metrikası, havacatı, intonasiyası aydın-duyulur. Sizcə təsir labüddürmü?

– Ümumiyyətlə, son 30 il ərzində Azərbaycan poeziyasında R.Rövşən “havası” daha böyük “ərazini tutur”. Əli Kərim, V.B.Odərin də havasında yazmaq istəyənlər bacarmadı. Ola bilər ki, mənim də şeirlərimdə R.Rövşənin şeir havasının təsiri var. Amma R.Rövşən mənim haqqımda yazı da yazıb. Çox söhbətlərimiz olub, o heç vaxt deməyib ki, mənim təsirimlə yazırsan.

R.Rövşən haqqında mətbuatda bəzən sərt fikirlər də olur, görünür, onun da qədrini sonralar biləcəklər. Amma onun şeirləri danılmaz faktdır. Stalin haqda deyirlər ki, “Doğurdanmı şəxsiyyətə pərəstiş olub?”. Deyirlər ki, “hə, pərəstiş də olub, amma şəxsiyyət də olub”. Bu faktdı. R.Rövşənin də şeirləri poeziya faktıdır, onları danmaq olmaz.

Bu gün tendensiyalar çoxdu. Məsələn, ömürlərini Anarı tənqid eləməyə həsr edən cavanlar, bir-birinin yazılarını oxumurlar. Ancaq Anar haqda yazanda bir-birinin yazısını oxuyurlar. Deməli, onları Anar yaşadır, Anar var olduqca olacaqlar.

– Sizcə, təkrarlana bilən şairlər böyükdür, yoxsa təkrarlana bilməyənlər? Sizcə, Ə.Kərimin şeir üslubunu niyə təkrarlamaq mümkün olmadı?

– Ə.Kərim qəribə bir fenomen idi. O Səməd Vurğuna da, Rəsul Rzaya da şeir yazdı. Yəni o sanki bu jesti ilə sübut elədi ki, mənim hər iki ədəbi məktəbə və onun rəhbərinə ehtiramım var. Amma öz yolum da var, o yolla gedəcəm. Allah sanki az ömür verdiyi bəndələrə enerjini və istedadı çox verir ki, o istedad az zamana sığışsın. Ə.Kərim öz dövründə olan ədəbi məktəb təsirindən, təkrarçılıqdan uzalaşdı. O özü təkrarçılıqdan qaçdığına görə elə şeirlər yazıb ki, onu təkrarlamaq olmur. Onda həm moderinlik var, həm də klassika var.

Bir şair də var ki, onu bugünkü cavanlar tanımır. O Ələkbər Salahzadədir. Ə.Salahzadə öz dövrünün novator şairi idi. Bu gün yenilik edənlərin hamısının yeniliklərini bir yerə yığsan onun bir kitabda elədiyi yenilik qədər olmaz. Heyf ki, bu gün onu tanımırlar. Bütün yeniliklər olub, dünyada təzə bir şey qalmayıb. Hamı bir-birindən təsirlənib. Əsas odur ki, gərək özündən əvvəlkiləri unutmayasan

– Kitabınızdakı “Oğuz boyları” silsiləsində çox şeyin ayaq-baş olduğunu deyirsiniz, belə olan halda ədəbiyyatın yerini harda görüsünüz?

– Bugünkü gəncliyi çox da qınamaq olmur. Çünki onlar ədəbiyyatın lazımsız bir şeyə çevrildiyi vaxta düşüblər. Ədəbiyyat ancaq fədakarların ümidinə qalıb. İndi yazanların heç birinin maddi təminatı yaxşı deyil, çox əziyyət çəkirlər. Saytlarda yazılan yazılar təbaşirlə lövhəyə yazı yazmaq kimi bir şeydi. Bu gün yazılır, sabah pozulur və yerində heç nə qalmır. Çox tez ərsəyə gəlir və çox tez də unudulur. O vaxt V.Bayatlı bir dəfə çap olunan da 3-5 il ondan danışırdılar. İndi heç bir yazı reaksiya doğurmur, oxucu yoxdursa, deməli ictimai münasibətdən söhbət gedə bilməz.

İndi şairə baş ağrısı kimi baxırlar. Biznes dünyası qurublar, burda şairlər onlar üçün ancaq arı tək “vız-vız” edir. Sənət gözdən düşüb. Bir tərəfdən də ay Anar belə oldu, Əkrəm belə oldu deyə özümüz-özümüzü vururuq, olan qalan oxucu da bezir.

ANS kanalında “Günəbaxan” verilişində bir şairi gətirib oturdurlar. Bir gün neft müqaviləsi günü olur, neftdən şeir dedirdirlər, bir gün “Balıqçılar günü” olur, balıqçılıq haqqında şeir oxudurlar. Xalq da baxır ki, şair belə olur, bambılı olur. Xalq əl çala-çala adamları tanıyır. Xalq Ə.Kərimi tanımır, amma “günəbaxan şairini” tanıyır və sevir. Ona görə də indi heç bir yerə gedib demək olmaz ki, mən şairəm. O dəqiqə xalqın beynində mənim, sənin yox, həmin o verilişlərdə çıxış edən şairin obrazı canlanacaq

– Siz həm də Milli Kitab Mükafatında ekspertsiniz, yazılana əsərlər barədə fikirlərinizi bilmək pis olmazdı.

– Bu gün çoxlu sayda romanlar yazılır, sanki hamı romançı olmaq iddiasına düşüb. Hətta elə adamlar var ki, müsabiqənin başlanmasını eşidib oturub 3-4 aya roman yazıb göndərirlər.

Gənc yazarlar sürətlə romanlar yazırlar. Baxırsa ki, mövzu var, amma həll yoxdu. Ən böyük qəbahətsə təcrübəsizlikdir. Bədii əsər kobud desək uydurmadır. Ən yaxşısı odur ki, romanın həyati olsun. Bütün həyatı bittə-bittə da yazmaq lazım deyil. Ondansa yazdığı həyat hadisələri ilə bağlı ən əsas əsərləri oxusunlar ki, fərqli və orijinal bir əsər yaz bilsinlər. Yazırlar, heç nə oxumadıqlarına görə onlara elə gəlir ki, fərqlidir. Fərqli deyil e, sadəcə siz oxumamısız, bilmirsiniz. Məni çox şeydə bəlkə də, çaşdırmaq olar, amma ədəbiyyat məsələlərində əsla. Həyat həqiqətini sənətkar kimi bəzəyə bilməyəndə dürüst olmur, əsl oxucu inanmır. Mən belə əsərlərlə rastlaşanda elə bilirəm ki, kimsə gözümün içinə baxa-baxa yalan danışır mənə. Gənclərin yazı enerjisi var, amma yazı təcrübəsi yoxdu. Durmadan da yazırlar. Sanki kitablarını yox, təcrübəsizliklərini tirajlayırlar. Saytda, orda-burda çap olunurlar, bunlara elə gəlir ki, ciddi ədəbiyyat budur. Saytda olmaq ədəbiyyatda olmaq deyil.

Elə “romançılar” var ki, romanı bitirirlər, xəbəri olmur, elə dayanmadan yazırlar. Çünki strukturu bilmir, üslubu yoxdu və təcrübəsizdirlər. Ona görə də 300-400 səhifə yazırlar. Bir də görürsən, biri 3-4 roman yazır sonra müsahibəsində deyir ki, Maksim Qokini oxudum, sən demə, o böyük yazıçı imiş. Ta demir ki, mən gərək Qorkini oxuyandan sonra yazaydın. Guya oxuduğu ilə kiməsə ağıl öyrədir. Kim kimə “dərs” keçir heç o da məlum deyil.

Şeirdə isə mənzərə tam başqadır, yalançı fəlsəfəçilik ayaq tutub yeriyir. Hamı qeyri-adi söz demək istəyir, ona görə də ora-bura baş vururlar axırı da belə səmərəsiz olur. Bilirsən, bu dövrün ən böyük şairi kim olacaq? Ora-bura boylanan, fəlsəfəçiliyə qaçan yox, içindən gələni yazan. Bax Ə.Kərim gör necə gözəl deyir:

O söz elə sözdür ki, dosta, yada deyilməz

Anadan əziz nə var, anaya da deyilməz.

Fikir ver, gör özünü, hissini necə ifadə edib. Bəyəm bu şeirin fəlsəfəsi var, amma könülə yatır, həm də min il öz həqiqətini qoruyacaq. Hissin dili yoxdur. Kim hissini ifadə edirsə, o kəs özünü ifadə edir. Şair səs dalınca qaçmamalıdı, şair öz içinin səsinə qulaq asmalıdır.

– Mahir müəllim, kitablarınızı nəyə görə gec çap etdirdiz?

– Hər şairin və ya yazıçının əksər hallarda bir qalan və unudulmayan kitabı olur. Sən də vaxt gələcək ki, bütün yazdıqlarının içindən gələcəyə və əsrlərə layiq bildiyin bir kitabı seçib-sonalayıb ortalığa çıxardacaqsan. Yəni yazar on kitabla da bir kitab yazmış olur. Ona görə də mən elə yaz biləcəyim bir kitabı gec də olsa ərsəyə gətirdim. Əsas odur ki, mən bu yazıların ümumi ədəbiyyat fonunda yerini görürəm.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-22-24 dekabr.-S.15.