Yazılmamış nekroloq
Dekabrın 25-də Azərbaycan estetik fikrinin tanınmış nümayəndəsi - ədəbiyyatşünas, teatrşünas, kinoşünas, tənqidçi, dramaturq, tərcüməçi İslam İbrahimovun 90 illiyi tamam olur. Mən sevimli müəllimim haqqında yeni və ona layiq yazı yazmaq istəsəm də, heç bir bəhanəsiz deyim ki, qələmim “işləmədi”. Amma bu günü yazısız da qeyd etmək günah olardı. Bu səbəbdən, mən müəllimimin ruhu qarşısında baş əyib, onun vəfatına həsr etdiyim və vaxtilə “Qobustan” jurnalında(1986-cı il, ¹1) dərc olunmuş məqaləmi kiçik redaktə ilə oxuculara təqdim edirəm.
Dağlar var başı dumanlı,
Dağlar var açıq səmalı.
Bakı. 1985-ci il, qızmar iyul günlərindən biri. B.Sərdarov küçəsi. Bir tələbə qız:
Fikrin,
düşüncən
Bir daş zindan
ağırlığı
olub sənə
Asılıb
boynundan
get...di,
get...di.
Yatanda,
boynunun
ardında,
səninlədi.
Gözünün
ağında,
qarasında
səninlədi.
Nəfəsində,
hissində səninlədi.
Çəkdiyin
papirosun tüstüsündədi
Get....get...di!
(Humay
Əsgərova)
- dedi
öz xəstə müəlliminə.
Müəllimi
güldü, - “qızım, mən mənasız ölümləri
inkar edirəm”, - dedi. “Mən boynumdakıları atsam mənasız
keçər ömrüm” - dedi.
Boynundan
daş kimi asılanlara “get” demədi. Özü
getdi. İyulun 29-da canını
tapşırdı torpağa.
Deyirlər
iki cür həyat olur:
ölümlü-ömsüz.
Deyirlər
iki cür ömür olur:
mənalı-mənasız.
Deyirlər
iki cür insan olur:
nikbin-bədbin.
İyulun 29-u qızmar yay günlərindən birində
canını torpağa tapşıran İslam İbrahimov
ölümsüz, mənalı, nikbin bir həyat
yaşadı.
Yaşadı deyəndə ki, yenə də
yaşayır. Sadəcə olaraq gecəli-gündüzlü,
istili-soyuqlu dünyamızda deyil, onu sevən insanların, onun
tələblərini könül dünyasında
yaşayır.
Fransız yazıçısı Romen Rollan nə vaxtsa
deyib ki, yaradıcılıq böyük sevincdir; yaratmaq isə
ölümün özünü öldürmək deməkdir. İslam İbrahimov məhz
belə bir ömür yaşadı, öz yaratdıqları
ilə: ədəbi tənqidə,
teatrşünaslığa, kino sənətinə, estetikaya
dair əsərləri ilə, bədii və tərcümə
yaradıcılığı ilə ölümün
özünü öldürdü.
İ.İbrahimov nikbin bir həyat yaşadı. O, hələ iki
yaşlı uşaq ikən doğulduğu Tiflis şəhərində
ata-anasını itirəndə də, Bakıda, Moskvada
çətin keçən tələbəlik illərində
də nikbinliyini itirmədi.
“Ümid-həyatın
poeziyasıdır” - dedi. Gənc İslamın
böyük qardaşı əməkdar hüquqşünas
Əjdər İbrahimov ona həm də ata oldu, onun
nikbinliyini, həyatsevərliyini qorudu.
İslam:
“Mənim yolumu...sinəmdə şölə çəkən
alov işıqlandırır” - dedi. ADU-nun
filologiya fakültəsinə daxil oldu, oranı bitirdi. İlk işi “Kommunist” qəzetində tərcüməçi
vəzifəsi oldu. Sonra onu Moskvaya göndərdilər.
SSRİ Komissarlar Sovetində Azərbaycan nəşri
şöbəsinin redaktoru işlədi.
İslam
İbrahimov: “Düşünmək, axtarmaq sevdirir insanı” -
dedi. K.S.Stanislavski adına Dövlət
Teatr Sənəti İnstitutunun aspiranturasına qəbul
olundu. Moskvada fəlsəfə-estetika
şöbəsini qurtaran ilk azərbaycanlı oldu. “Literaturnaya qazeta” da işlədi. Sonra...isə Bakıya qayıtdı.
İslam İbrahimov yaradıcılığının ən
məhsuldar və parlaq dövrü də məhz bundan sonra
başlandı. O, özünü ədəbiyyat və incəsənətin
müxtəlif sahələrinə, teatra, kinoya həsr etdiyi məqalələri,
resenziyaları, monoqrafik yazıları ilə Azərbaycan tənqidi
fikrini zənginləşdirdi.
İ.İbrahimovun
“Tarixi optimizmin yollarında”, “Modernizm həyat və gözəlliyə
yabancıdır”, “Yazıçı və həyat”, “Konqradən
notlar” və başqa əsərləri öz müəllifini
dərin zəkaya, geniş biliyə, böyük istedada malik
bir tənqidçi, sənətşünas kimi təqdim və
təsdiq etdi.
Tənqidçi
Ş.Salmanov İ.İbrahimovun “Əsr və sənətkar”
kitabı haqqında yazdığı “Tənqidçinin maraq
dairəsi” adlı məqalədə onu “həssas və
müasir ruhlu tənqidçi” adlandırdı. İ.İbrahimov doğrudan da geniş maraq dairəsinə,
dərin nəzəri biliyə malik, həssas və müasir
ruhlu tənqidçi idi. O, bəzi tənqidçilər
kimi dar bir sahədə ixtisaslaşmamışdı. İslam İbrahimov istər Azərbaycan, istər
rus, istərsə də dünya ədəbiyyatını eyni
dərəcədə gözəl bilən bir tənqidçi
idi. Məhz bu keyfiyyətləri ona imkan verdi
ki, M.Lermontova “Azadlıq və qardaşlıq nəğməkarı”,
M.Qorkiyə “Qabaqcıl bəşəriyyətin böyük
dostu”, A.Barbüsə “Sülhün mübariz əsgəri”
dedi. Heynedən yazdı, Drayzerdən yazdı...
İ.İbrahimov rus, SSRİ xalqları və dünya ədəbiyyatından
çoxlu tərcümələr etdi. Axı, o, həm də mahir
tərcüməçi idi: rus, alman, türk dillərini
gözəl bilirdi. O, hələ 1951-ci ildə Nazim Hikmətin
Moskvada nəşr olunmuş şeirlər kitabının tərcüməçilərindən,
tərtibçilərindən və ön sözün müəlliflərindən
biri olmuşdu.
İ.İbrahimovun tərcümələri həm onun
öz yaradıcılğı, həm də Azərbaycan tərcümə
ədəbiyyatında görkəmli yerlərdən birini
tutur. O,
M.Tvenin hekayələrini, C.Londonun “Martin İden”, Səbahəddin
Əlinin “Asfalt yol”, M.Bubenkovun “Ağcaqayın”,
L.Meşterhazenin “Promotey müəmması” romanlarını,
V.Üilyamsın “Şüşə heyvanxana” pyesini, “Hindistan
və Pakistan hekayələri”ni, Ç.Aytmatovun
“Qırmızı yaylıqlı qovağım mənim”,
“Oğlumla görüş” povestlərini, V.Razumnının
“Həyatın estetikası” kitabını və s. əsərləri
rus dilindən Azərbaycan dilinə, M.Cəfərin
“Hüseyin Cavid” monoqrafiyasını Azərbaycan dilindən
rus dilinə, Nazim Hikmətin bir neçə pyesini türk
dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdi.
İslam İbrahimov öz orijinal bədii
yaradıcılığı ilə də diqqət çəkdi. O, Gəncə Dövlət
Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuş
“Anaların divanı” (1968) faciəsini, Azərbaycan radiosuyla səslənmiş
“İnsanlar-köçəri quşlar” pyesini (1970), “Həftənin
altı günü” (1974) dramını, “Tələbələr”
(rus dilində), C.Məmmədquluzadənin hekayələri əsasında
yazılmış “Quzu” pyeslərini, “Bakının bir
günü” (1967), “İşıqlı gecələr”(İliç
buxtası) (1969), “O, belə məğrur idi” (1974) kinossenarilərini
yazdı. Yazdı ona görə ki, yazmaya bilmədi,
qəlbinin tələbiylə, səsiylə bacara bilmədi.
Bu əsərlər onun dünya görüşünü,
həyata münasibətini əks etdirdi. Bu
əsərlər onu həm də istedadlı bir dramaturq,
kinossenarist olduğunu göstərdi.
İslam
İbrahimov bu əsərlərində üzünü bəzilərinə
tutub - “insan iradəsinin azadlığını, insanın həyatda
istədiyi yolu seçmək azadlığını, intixab sərbəstliyini
unutma” - dedi. “Bütün cinayətlər -
insanlığı, həyatı, gözəlliyi inkardan
başlayır”, - dedi. O, sülhsevərləri
“torpağın şərəfi, dünyanın buludsuz səhəri”
adlandırdı. “Həyat məsafəsi doğumla
ölüm arasındakı zamanla ölçülmür
” - dedi.
***
Kimisi deyir dünya dardı, kimisi deyir geniş. Hansına
inanasan? Yəqin ki, dardı. Belə olmsaydı insanlar başqa planetlərə
yollar axtarmazdı.
Bizim bu dar dünyamızda bir insan yaşardı. Bəstəboy,
qarayanız, gümüşü saçlı, iri qara
gözlü - adı İslam İbrahimov. Bu insan ayaq
üstə duranda əlində əsa tutardı, oturanda qələm...
Yazardı, pozardı, yenə də yazardı.
Saf ürəklə, böyül amalla, ülvi
arzularla. Bu insan şöhrət nə
olduğun bilmədi. Bəziləri kimi fəxri
ad dalıyca, elmi dərəcə dalıyca qaçmadı,
bu adlara layiq olsa da. Başını
aşağı saldı, yazdı, yazdı yenə də
yazdı. Əsl bir vətəndaş kimi
xalqına xidmət etmək istədi, bu amalla yaşadı.
İslam İbrahimov mütəlif illərdə “Azərbaycanfilm”
kinostudyasında ssenari şöbəsinin baş redaktoru
(1955-1958-ci illər), Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqında dramaturgiya üzrə məsləhətçi
(1958-1959), “Azərbaycan” jurnalında tənqid şöbəsinin
müdiri (1959-65) vəzifələrində işlədi. Son iş yeri isə
M.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət
İncəsənət İstitutu oldu. O, burada iyirmi il dərs dedi, özünün sonsuz biliyini tələbələrinə
verməyə çalışdı, tələbələrin
ən sevimli müəllimlərindən birinə
çevrildi.
O, harda
işləyir işləsin, öz həyat amalına sadiq
qaldı. İslam İbrahimovun istər elmi, bədii,
tərcümə yaradıcılığı, istərsə
də pedoqoji fəaliyyəti öz səmimiliyi ilə
seçildi. Lakin onun bu səmimiyyəti
heç də həmişə səmimiyyətlə
qarşılanmadı. Onun xarakterinin əyilməzliyi,
prinsipial, obyektiv tənqidi, bəzilərinin xoşuna gəlmədi.
Bəziləri İslam İbrahimov tənqidinin
gücünü, onun böyüklüyünü qəbul etmək
istəmədilər. Əli Kərim dostu İslama həsr
etdiyi “Dəniz” şeirini sanki belələrinə
qarşı yazdı və dedi ki,
Üfüqlərə
başını
qoyub
uzanmış dəniz...
Onun
böyük qəlbində
Kiçik
bir duyğu kimi
Çırpınır
dağ gövdəli,
Dağ siqlətli gəmimiz.
Mən,
Baxıb
göyərtədən
Görürəm
ki,
Tullayır
biri yemiş qıçası,
Biri
kağız parçası,
O biri nə
bilim nə -
Dənizin saf qəlbinə.
Dəniz
coşub daşmayır;
Suları
çaxnaşmayır
Sakit əzəmətiylə,
Gücüylə,
Qüdrətiylə
Ona
atılanları
Saflığına qərq edir.
Fikir verib
görürəm;
Dəniz yenə təmizdir.
Dəniz yenə dənizdir.
Bəli, doğurdan da İsalm İbrahimov təmiz idi, dəniz idi. Amma bəziləri buna inanmaq istəmədilər. Layiq olduğu qiyməti ona vermədilər. O, altımış illiyində SSRİ Yazıçılar İttifaqından təbrik teleqramı aldı, amma Azərbaycan Yazıçıları İttifaqından təbrik teleqramı almadı.Vəfat edəndə üzvü olduğu yaradıcılıq təşkilatları adi bir nekroloqu belə ona çox gördülər. Amma onların bu hərəkəti əksinə mənalandı. Bununla, sanki onun ölmədiyini təsdiq etmiş oldular, onun ölümsüzlüyünü etiraf etmiş oldular.
***
Bir insan yaşardı bizim dünyada - iri qara gözlü, gümüş saçlı, qarayanız, bəstəboy - İslam İbrahimov adlı. Bu insan ayaq üstə duranda əlində əsa tutardı, oturanda qələm. Bu insan-
Sahildən ayrılan gəmiyə...
Uzaqlaşan qatara ...
Qartala...
baxa bilməzdi. Baxa bilməzdi ona görə ki, bu ayrılığın “Dəniz kimi sahilsiz həsrətinə” dözə bilməzdi. Ancaq özü dözə bilməsə, də onu sevən insanları, ona pərəstiş edən adamları ayrılığın dəniz kimi sahilsiz həsrətinə dözməyə məcbur etdi.
Köçdü bizim istili-soyuqlu, gecəli-gündüzlü dünyanızdan.
Köçdü, canını torpağa tapşırdı, əsərlərini xalqına.
Köçdü, amma uzağa köçmədi, onu sevən insanların könül dünyasına köçdü. Köçdü ki, bu insanların qəlbini öz hərarəti ilə isitsin, köçdü ki, bu insanların çətin günlərində onlara həyan olsun.
***
Lev Tolstoy Afanasi Fet haqqında belə bir söz deyib: “O, bir gün parça-parça olacaq, töküləcək tikə-tikə və bir gün o tikələrdən birini tapacaqlar, görəcəklər ki, bütün göz yaşlarıdır bu tikə. Aparıb onu qoyacaqlar muzeyə və ondan öyrənəcəklər”.
...Bir insan yaşardı bizim dünyada - İslam İbrahimov adlı!
Bu insan ayaq üstə duranda əlində əsa tutardı, oturanda qələm...
Vidadi Qafarlı
Kaspi.-2012.-22-24 dekabr.-S.20.