Sosial qəfəsdəki uşaqlar

İnternetə aludəçilik yeniyetmələri təkcə dərsdən yayındırmır, eyni zamanda psixikasına mənfi təsir göstərərək aqressiya yaradır

Amerikalı pediatrlar internetin uşaqlar arasında zorakılıq hallarının yayılmasına səbəb olması fikirlər irəli sürüblər. Onların fikrincə, sosial şəbəkələrdə yayımlanan zorakı videoçarxlar uşaqların psixikasına mənfi təsir göstərir. Belə ki, internetdə bu cür kadrları izləyən yeniyetmələrin davranışı vebsaytlardan istifadəyə lazımsız yerə üstünlük verməyən həmyaşıdlarından kəskin fərqlənir. Nümunə kimi 1999-cu ildə ABŞ-ın Kolorado ştatının Litlton şəhərində iki məktəblinin 12 sinif yoldaşını vəhşicəsinə öldürməsi, 23 məktəblini isə yaralaması faktı göstərilir. Cəmiyyətdə şok yaradan olayı tədqiq edən hüquq-mühafizə orqanları sonradan araşdırıblar ki, yeniyetmələrin törətdiyi ağlasığmaz cinayət məşhur kompyuter oyunu “DOOM” un süjeti ilə eynidir. Sinif yoldaşları isə hələ münasibətləri mürəkkəbləşməyənə qədər onları monstr adlandırıblar. Belə ki, kompyuter oyunun süjetinə görə qəhrəman insanlarla monstr kimi döyüşür. Hadisəyə münasibət bildirən ekspertlər də qeyd ediblər ki, oxşar hadisələr 21-ci əsrdə çox baş versə də onlar yeganə cinayətkardırlar ki, fərqlənirlər.

Sosial zombilər

Britaniyalı alim və yazıçı Syuzan Qrinfild sübut edib ki, sosial şəbəkələrdə tərbiyə olunan uşaqlar ilk növbədə hiss və duyğularını itirirlər. “Facebook-dan asılı qalan uşaqlar utanmaq hissini itirir, müsahibi ilə real dialoq qurmaqdan qaçırlar.

Rusiya Elmlər Akademiyasının psixoloqları da deyirlər ki, sosial şəbəkələr canlı ünsiyyət vasitəsi deyil. Belə ki, bu normal ünsiyyətin əhəmiyyətini itirir. “Burada insan öz hisslərini asanlıqla gizlədə və nümayiş etdirə bilir. Yaş, sosial status, zahiri cazibədarlıq, ünsiyyət bacarığı əhəmiyyətsiz amilə çevrilir. Sosial şəbəkələrə aludə olanların beyinləri inkişafdan dayanır. Onlar düşünmədən hər kəslə ünsiyyət qururlar. İstifadəçi təklif olunan dostluqlardan imtina etməyərək “dost” siyahısını genişləndirir və özünə qarşı da daimi diqqət tələb edir”. Britaniyalı alimin fikrincə, əksər istifadəçilər başqalarının marağına səbəb olmayan xəbərləri bir-birinə ötürməyə başlayırlar. “Bununla sadəcə belə bir imkanları olduğunu bildirməyə çalışırlar. Bu uşaq davranışını xatırladır. İstifadəçi bununla özünə diqqəti yönəltməyə çalışır. Sonra isə bu davranış modeli onun real həyatına sirayət edir. Hətta sosial şəbəkələrdə gün keçirənlər bəzən 24 saat kompyuterin qarşısından qalxmırlar, Bu isə az ala faciədir”.

Symantec-in OnlineFamily adlı xidməti də uşaqların internetdə nə axtardığını araşdırıb. Keçən ilin Yanvar və İyul ayları arasında 3.5 milyon axtarışın nəticəsinə görə, YouTube birinci sıradadır. Uşaqların ən çox müraciət etdiyi sözlər arasında “porno” sözləri ilk sıralardadır.

Narahatlıq

Mütəxəssislər hesab edirlər ki, sosial şəbəkələr iştirakçıların yaydıqları hər xırda detala belə nəzarət etməli, xüsusən uşaqlara diqqət ayırmalıdır. Amma hələlik bu istiqamətdə heç kəs məsuliyyət daşımır. Belə ki, istifadəçi sosial şəbəkədə istənilən qrup yaratmağa, istədiyi informasiyanı yaymağa, istədiyi fikri bölüşməyə, o cümlədən, hər hansı zorakı süjetli videoçarxları izləməkdə azaddır.

“Kasperski lobarotoriyası” kompaniyasının yaradıcısı Yevgeni Kasperski “Mən onGuard Onlaynın məlimatlarından heyrətə gəlmişəm. Sosial şəbəkədə 16 yaşdan 22 yaşa qədər, 22 faiz iştirakçı “dostluq” etdikləri adamları ümumiyyətlə, tanımırlar. Profildən hər hansı xüsusi informasiyanın istəmədiyiniz ələ düşməsinə heç bir təminat yoxdur. Və yadda saxlayın, manyaklar aysberqin görünməyən tərəfləridir” deyə narahatlıqla bildirib.

Nə etməli?

Demək olmaz ki, bizim ölkəmizdə hər şey fərqlidir. İnternetə maraq bizdə heç də dünya ölkələrindən geri qalmır. Ekspertlər bildirirlər ki, dövlət, vətəndaş cəmiyyəti və özəl sektorun bu istiqamətdə birgə fəaliyyət göstərməsi vacibdir.

Belə ki, son illər ölkədə internet xeyli inkişaf etdiyindən zərərli informasiyalardan uşaqların qorunması ciddi problemə çevrilib.

«Gənc Liderlər» Uşaq Təşkilatının uşaqların asudə vaxtının necə təşkil olunması, onların yay tətilində fəaliyyətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə uşaqlar və valideynlər arasında keçirdiyi sorğu yaxşı heç nə vəd etmir. Belə ki, 200 uşaq arasında keçirilən sorğu zamanı respondentlərdən 100 nəfəri «yay tətilinizi necə keçirəcəksiniz?» sualına «kompüter arxasında»- deyə cavab verib. Həyatlarını kompütersiz təsəvvür etmədiklərini deyən uşaqların «kompüterdən hansı məqsədlərdən istifadə edirsiniz?» sualına cavabı gözlənilməz olub. 98 nəfərin cavabından belə məlum olub ki, onlar internetdən əxlaqsız portallardan və vəhşiliyi aşılayan oyunlardan istifadə etmək üçün yararlanırlar.

Valideynlər arasında keçirilən sorğular zamanı 100 valideynin 47 nəfəri övladlarının hətta dərs ilində də internetdən qeyri-normal məqsədlər üçün istifadə etdiyini bildirib, eyni zamanda, uşaqlara bu sahədə artıq qadağa qoya bilmədiklərini deyiblər.

Azərbaycan İnternet Forumun prezidenti, Multimedia Mərkəzinin direktoru Osman Gündüz hesab edir ki, məktəblərdə uşaqların internetdə təhlükəsizliyini təmin edəcək mexanizmlər var. Bununla belə, onlar əsasən ictimai yerlərdə, evdə, internet klublarda zərərli məlumatların təsiri altına düşürlər. Söhbət pornoqrafik saytlardan və terrorizmi, nifrəti, qumar oyunlarını təbliğ edən resurslardan gedir.

Belə ki, təklikdə heç bir nazirlik, təşkilat, internet ötürücüsü, məktəb və valideyn bu problemi həll edə bilməz. Buna görə də uşaqların internetdə təhlükəsizliyi sahəsində təşkilati və texniki – texnoloji addımların atılması vacibdir. Təşkilati tədbirlər isə məktəb, valideyn, ictimai qurumların və özəl sektorların birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilməlidir. Texnoloji addımlar milli süzgəcdən keçirmə proqramlarının yaradılması, çeşidlənməsi, uşaqların internetdə fəaliyyətinin monitorinqinin aparılması və s. nəzərdə tutur.

Limit olmalıdır

Bəzi psixoloqlar bu fikirdədir ki, sosial şəbəkələr müasir gənc nəslə özlərini tənha hiss etməmək, depressiyaya qapılmamaq üçün kömək edir. Amma real həyatda hər şey əksinədir: uşaq internetə nə qədər çox meyl edirsə, sonradan real həyatda ona çətin olduğunun fərqinə varır. Ya onda depressiya başlayır, ya da o bütünlüklə virtual aləmə çəkilir, real dünya ilə arasında hasar yaradır. Kiberuşaqlar hətta psixoloji cəhətdən həyata hazır olmurlar. Psixoloqların rəyi belədir: “Uşaqlar məsuliyyət hissini itirirlər. Onlar özlərini sosial şəbəkədə necə arzulayırlarsa, özlərini gerçəkdən elə hiss edir, yalnız müsbət keyfiyyətlərini göstərməyə çalışırlar. Orada başqasını təhqir etmək də, alçaltmaq da asandır. Bir halda ki qarşındakının göz yaşını və iztirablarını görmürsən”. Psixoloqlar xüsusən yeniyetmələrin davranışının qoşulduqları qrupların təsiri ilə dəyişməsinin mümkünlüyünü qeyd edirlər. Həm də həmişə yaxşı mənada yox. Yeniyetməlik yaşında qrupda təmsil olunmaq arzusu isə hər bir yeniyetmənin ürəyindən keçir.

Psixoloq Dəyanət Rzayev hesab edir ki, sosial şəbəkələri ləğv etmək mümkün deyil. Belə ki, hər bir şeyin mənfi və müsbət tərəfi var. “Necə ki, maşınların, mobil telefonların mənfi tərəfi var, internetin də eləcə. Səhv etmirəmsə, Azərbaycanda bir il ərzində 5 min adam avtomobil qəzasında həlak olur. Ancaq bu qəzalara görə maşınları ləğv etmirlər. Sosial şəbəkələr də elədir. Ancaq düşünmürəm ki, sosial şəbəkələr maşınlar qədər daimi təhlükəli xarakter daşısın». D.Rzayevin fikrincə, sosial şəbəkələrdə ünsiyyət nəinki böyüklər üçün, uşaqlar üçün də canlı ünsiyyəti əvəz edə bilməz. “İnsan nə qədər virtual ünsiyyətdə çox olursa onun üçün canlı ünsiyyət qurmaq vərdişi azalır”. Psixoloqun fikrincə, sosial şəbəkədə konfliktə girmək ehtimalı da çoxdur. D.Rzayev internetə aludəçiliyin yeniyetmələr üçün mənfi tərəfini həm də onların dərsdən yayınmasında görür. «Uşaqlar internetə çox vaxt ayıranda bu, onları dərsdən yayındırır. Sovet dövründə ona görə çoxlu alimlər yetişib ki, onlar müxtəlif dərnəklərdə məşğul olublar. İndi də uşaqlar dərnəklərə, idman klublarına getməlidirlər. Uşaqlar bəzən internetdən lazım olmayan informasiyaları da ala bilirlər. Bəzən başqa ölkələr digər ölkələrin vətəndaşlarına öz maraqlarını saytlar vasitəsilə yayırlar. Bu baxımdan uşaqlar internet təhlükəsizliyi ilə təmin olunmalıdırlar. Bu gün bizə vətənpərvərlik, güclü ordu lazımdır. Ancaq mən sosial şəbəkələrdə bu cür şeylərə az rast gəlirəm”. Psixoloqun fikrincə, uşaqların internetdən istifadəsi valideyn nəzarəti altında həyata keçməlidir. Belə ki, uşaqlara internetdən istifadə üçün limit qoyulmalıdır. “Hər şeydə ifrata varanda onun mənfi nəticələri üzə çıxır».

Psixoloqlar da, ekspertlər də ümumiyyətlə, valideynlərin uşaq üzərində nəzarəti itirməməyi tövsiyə edirlər. O cümlədən, məktəb də, cəmiyyət də öz növbəsində nəzarəti itirməməlidir ki, gələcəkdə elə birinci zərbənin acısını hiss etməsin.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2012.-7 fevral.-S.9.