Dədə palıdın kölgəsi

Elə suallar var ki, ona vaxtında cavab tapmaq lazımdı. Ömrün hansısa vədəsində ayılıb görürsən ki, dünyanın artıq müxtəlif variasiyalarda cavablandırdığı suallar sənin üçün hələ də tapmaca olaraq qalıb. Belə suallar bizdə lap çoxdu, xirtdəyə qədər. Məsələn, elə son vaxtların qızğın müzakirə mövzularından biridi – ziyalı necə olmalıdır? Ya da ki, demokratik cəmiyyət barədə söhbət gedəndə uzun illərin partiya sədri beqafıl qayıdır ki, «demokratiya deyəndə nəyi nəzərdə tutursan?» və s. Mən İsi Məlikzadədən yazıram, amma belə təsəvvürüm var ki, mütləq ənənəvi suallarsız ötüşməyəcəyik. Mütləq soruşan tapılacaq «kimdi e İsi Məlikzadə?»

Bu yerinə düşməyən suala bir vaxtlar Vaqif Yusifli yetərli bir cavab verib, artırıb-əskilmədən onun fikri ilə yazıya başlayıram: «İsi Məlikzadə… Azərbaycan bədii nəsrinin XX əsrdə yetirdiyi söz ustalarından biri… Ədəbiyyatda heç kimə bənzəməyən, özünəməxsus fərdi deyim tərzi, yolu və üslubu olan bir sənətkar… Gözəl hekayələr müəllifi… Müasir Azərbaycan povestinin yaradıcılarından biri… Bədii nəsrində ən doğru həqiqətləri sənət dilli ilə ifadə edən, XX əsr Azərbaycan ziyalısının, kəndlisinin obrazlarını yaradan ustad nasir… Neçə bədii filmin ssenari müəllifi…»

Tanıdınızmı İsini? İndi keçək mətləbə. Mənim fikrimcə, İ.Mləikzadənin əsərlərini canlı edən bir tərəfdən süjetin dinamikası, daxili dramaturji xətidirsə, digər tərəfdən xarakterlər qalereyasının zənginliyidir. Qəhrəmanlar eyni mühitin övladları olsalar da, sanki tamam başqa dünyaların adamlarıdır, hərənin öz dili var, hərə dünyaya öz pəncərəsindən boylanır. Hətta mənfi qəhrəmanların elədikləri mərdimazarlıqlar da yaradıcıdı, fərqlidi. «Dədə palıd»dakı Piti Namazı, Bağırı «Quyu»dakı Piriyə, Umuda, «Evin kişi»sindəki Qaçayı «Qatar»dakı Dadaşova, «Şehli çəmənlərin işığı»ndakı Mirzəni «Talisman»dakı Ağarəhimə tay tutmaq olmaz. Hərəsinin öz dili, hərəsinin öz davranışı var. İ.Məlikzadənin qəhrəmanları başında mikrorayon tikmək havası rayondan Bakıya gəlib, əlləri boşa çıxandan sonra suları süzülə-süzülə kəndlərinə qayıdan uğursuzlar ordusu deyil. Bu ölçüdə, bu biçimdə Azərbaycan ədəbiyyatında o qədər nümunə tapmaq olar ki, sanki hamısı eyni qəlibdən çıxmış kimi boy-boya veriblər…

Obrazlardan söz düşmüşkən, İ.Məlikzadənin qəhrəmanları çox səmimidirlər, onların hər birində yazıçının özündən nəsə var. Təkcə birini götürək, «Dədə palıd»dakı Nurcabbarı. Bu sakit, qaradinməz, çəlimsiz, boğazının damarları görsənən kişi dərdini Kürə danışır, gecə-gündüz dayanmadan nağıllar yazır, anasından qalma bir sandığı var, yazdıqlarını onun içinə yığır, heç kimlə bölüşmür, cavanlığında neçə dəfə nağıllarını çap olunmaq üçün Bakıya jurnallara göndərib, çap eləməyiblər, heç vaxt bəxt üzünə gülməyib Nurcabbarın, ailəsi, evi-eşiyi də yoxdur, fikri-zikri nağıl yazmaqdı, deyir ki, yazmasam ölərəm, ancaq Dədə palıdın, yəni təbiətin, saflığın xiffətini çəkir, kənddəsə onu uğursuz adam sayırlar, təxminən dəli kimi baxırlar. Bu qədər izahatdan sonra Nurcabbar kimdir sualını vermək heç yerinə düşmür, deyilmi? Necə yəni Nurcabbar kimdir – bütün dövrlərin fikir adamı, səsi eşidilməyən, qiyməti verilməyən, yazdıqları oxunmayan yazıçı. Nurcabbar sənsən, mənəm…

Çexov 8 mindən çox obraz yaratmaqla rus xarakterinə necə güzgü tuturdusa, İ.Məlikzadə də əsil Azərbaycan insanının boyasız, filansız obrazını formalaşdırmaqla ədəbiyyatımızda hələ ki, ancaq özünün addımladığı çığır açıb. Niyə hələ ki? Çünki, onun açdığı cığırla yeriyə bilən, heç olmasa o cığıra tərfə boylanan yazıçımız yoxdu. Yalnız iri həcmli əsərlərə istehsal edən qələm adamlarımız görünür hekayənin, povestin yığcam cümlələrlə hətta romandan da ötə həqiqətləri anlatmaq gücünü ya görmürlər, ya da qalın kitabların cildinə yayxanıb yığcam janırlarda söz deməyi öz böyüklüklərinə sığışdırmırlar. Aşağıdakı cümlələrə diqqət yetirin, bu fikrimə dayaq durmaq üçün gətirə biləcəyim yüzlərlə sitatdan biridir: «Kişi yenə nəsə demək istədi. Elə bu heyndə «QAZ-69»un tırıltısı eşidildi. Faraların işığı artırmanın əhəngli divarını yalayıb ötdü. Yolun sapsarı tozu həyətin ağappaq tüstüsünə qarışdı…» Qısa cümlələr göz önündə konkret mənzərə yaradır, nə pafos var, nə bayağı elementlər. İ.Məlikzadəni oxuduqca adam Azərbaycan dilinin incəliklərinə, dərinliklərinə baş vurur. Dilimizin bu qədər şirin olduğunu, heç bir yabançı sözün yardımı olmadan ən qəliz mətləbləri belə məharətlə ifadə etdiyini niyə bu vaxta qədər bilməmişik? Bəlkə heç dilimizi bilməmişik?

Başqa bir nümunəyə fikir verək – «Atam düz demir. Dünyanın pis adamlara ehtiyacı yoxdur. Pislər düzləri də əyə bilərlər. Hər şeyi əyə bilərlər. Hətta Yer kürəsini də». Atasının qazdığı quyuda özünün gələcəyini basdıran Umud onun üçün hazırlanan rahat həyatdan imtina edir və yazıçı əsgərlikdən təzə gələn kəndli balasının qənaətini ilk baxışda köntöy tərcümə təəssüratı yaradan əndirəbadi fəlsəfi cümlə ilə yox, elə sadə kəndli balasının öz düşüncəsinin süzgəcindən keçirərək ifadə edər «dünyanın pis adamlara ehtiyacı yoxdur».

Əgər İ.Məlikzadə əcnəbi yazıçısı olsaydı, lap elə sovet dövründə rus ədəbiyyatının təmsilçisi olsaydı, indi onun haqqında etalon kimi danışırdıq. Biz özümüzün qədir-qiymətimizi niyə bilmirik? Niyə özümüzə yuxarıdan aşağı baxırıq? Niyə belə amansızıq? Nə bilim…

İ.Məlikzadənin əsərləri təkcə özünün daxili dünyasının yox, elə böyüyüb boya-başa çatdığı torpağın, mühitin inikasıdır. Fikir vermişəm, torpaqlarının düzlüyü aran adamlarının xarakterinə hopur, axar-maxar, kələ-kötür, girinti-çıxıntı, dağ-dərə bilməzlər, eləcə düz olarlar. Düz də ki, görünür dağdan düşən babalarımızın sözüdü, düzdə qalar. İ.Məlikzadə düzdə qalan yazıçı deyil, düz adamların ürəyində yer eləyən yazıçıdı. Ovqata köklənən bu yazını yazmağı özümə borc bildim ki, İsinin düz adamların qəlbindəki yeri bir az da gen olsun. Düz yazıçılarımızı unudulmağa qoymayaq.

Natiq MƏMMƏDLİ

Kaspi.-2112.- 4-6 fevral.- S. 15.