Musiqimizin Bəhram Mansurovu

Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti Bəhram Süleyman oğlu Mansurov 12 fevral 1911-ci ildə Bakıda musiqiçi ailəsində anadan olmuşdur. Uzun müddət XX əsrin məşhur müğənniləri Cabbar Qaryağdıoğlu, Hüseynqulu Sarabski, Seyid Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Həqiqət Rzayeva kimi müğənniləri müşayiət etmişdir.

1932-ci ildən ömrünün sonuna qədər Mirzə Fətəli Axundov adına Opera və Balet Teatrının solisti və konsertmeysteri olmuşdur. Muğam operaları üçün müğənnilərin hazırlanmasında əvəzsiz xidmətlər göstərib.

Bəhram Mansurovun ifasında "Bayatı-Şiraz", "Humayun", "Nəva", "Nişapur", "Şur", "Mahur-hindi", "Bayatı-Kürd" və "Cahargah" muğamları musiqi tariximizdə ilk dəfə olaraq YUNESKO xətti ilə qrammofon valına yazılmışdır (1971- 1975). Onun ifasında "Cahargah" (1976) və "Rast" (1978) muğamları nota salınmışdır. 1941-ci ildən (fasilələrlə) Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir.

Azərbaycan mədəniyyətini dünyanın bir çox ölkələrində şərəflə təmsil edən Bəhram Süleyman oğlu Mansurov 1956-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Əməkdar artisti, 1978-ci ildə isə Xalq artisti adına layiq görülmüş, orden və medallarla 1əltif olunmuşdur.

1985-ci il may ayının 5-də vəfat etmiş, Bakıda dəfn edilmişdir.

İnsan dünəninə görə niyə belə həsrət çəkir? Niyə belə göyür-göyür göynəyib: "Ötən günə gün çatmaz", - deyir? Bu əbədi-əzəli suala "dünən axı gedər-gəlməz yollarımdı, yana düşən qollarımdı, unuda bilmədiyim doğmalarımla, əzizlərimlə bağlı mürgülü, günəşli, yağışlı xatirələrimdi, uşaqlığım, ilk sevgim, sevincim, göz yaşlarımdı, - demişdim bir vaxt...

"Unudulacaq bütün sevdalar" bu da bir mahnının sözləridir, amma mən unudulan sevdalara inanmıram nəsə... Böyük sevgilər, böyük sevdalar unudularmı? Bəhram Mansurovun böyük Azərbaycan sevgisi kimi.

Sağ olsaydı, fevralın 12-də Bəhram müəllimin 93 yaşı tamam olacaqdı. Ad gününə az qalan bir ərəfədə biz Eldarla - indi təkcə Azərbaycanda yox, dünyanın bir çox ölkələrində öz mahnıları ilə tanınan məşhur bəstəkarımız Eldar Mansurovla üz-üzə oturub Bəhram müəllimi, dünyada olmayan neçə-neçə unudulmaz sənətkarlarımızı yad edirik. Ürək adamıdır, sızıldayan neydir Eldar. XX əsrin ən böyük sənətkarlarından biri olan tarzən Bəhram Mansurovdan danışa-danışa Azərbaycanın böyük dərdlərinin də ağrısını çəkir. Və danışdıqca hiss edirəm ki, uzun i11ə r tanıdığım, sənətinə heyran olduğum Azərbaycanın Xalq artisti, görkəmli tarzənimiz Bəhram Mansurovu elə bil yenidən tanıyıram, yenidən kəşf edirəm. Uzaq, çox uzaq, əlçatmaz planet kimi. Söhbətin yarıda qırılacağından qorxuram, susuram... Danışan, için-için alışansa Eldardır və bir də Bəhram müəllimin unudulmaz xatirələridir.

"Xatirələr qızıl donu, gümüş donunda

Dünənini geyindirər, bəzər, yorulmaz.

Xatirələr ömrü boyu dərviş donunda

Qapı-qapı itiyini gəzər, yorulmaz".

Bəhram Mansurovun lentə alınmış səsi: "1911-ci il fevral ayının 12-də Bakıda, İçərişəhərdə anadan olmuşam. Bizim nəsil musiqiçilər nəsli olub. Babam Məşədi Məlik Ağasalah oğlu Mansurov dövrünün açıqfikirli şəxslərindən biri, həm də bilikli musiqişünas, mahir çalğıçı idi. Məşədi Məlik Bakının İçərişəhər hissəsində yaşayırdı. Evimizin pəncərəsindən hər axşamçağı muğamların və xalq mahnılarının ecazkar, həzin melodiyaları dalğa-dalğa axıb bütün küçəyə yayılırdı. Qonşuluqda yaşayan molla qəzəblə lənət yağdırırdı: "Allah sizə qənim olsun, bu evdə şeytanlar yuva salıb", - deyərdi. Qonşular mollanın bu lənətlərinə gülərdilər. Köhnə Bakıda hamı yaxşı bilirdi ki, Məşədi Məlikin evində axşamlar musiqi məclisi olur. Təkcə Abşerondan yox, Azərbaycanın bütün rayonlarından gəlmiş muğam biliciləri, musiqiçilər, xanəndələr bura toplaşardılar. Bu məclislərdən nəinki görkəmli musiqiçilər faydalanmış, həm də Seyid Əzim Şirvani, Xurşudbanı Natəvan, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi məşhur şair və ədiblərimiz onunla yaxın əlaqədə olmuş, məclisin fəaliyyətinə yüksək qiymət vermiş, onun şəninə şerlər yazmışlar.

Babamın təşkil etdiyi məclislərdə Mirzə Sadıq, Seyid Mirbabayev, Hacı Hüsü, Mirzə Fərəc, Məşədi İsi, Ala Palaz oğlu, Molla Rza, Ağa Kərim Salik, Bəylər, Əli Zühab, şamaxılı Mirzə Məmmədhəsən, içərişəhərli Baladadaş, Əbdülbağı Bülbülcan, Seyid Şuşinski, İslam Abdullayev, kamançaçalan Mirzə Səttar kimi adları dillər əzbəri olmuş musiqi xadimləri iştirak edirdilər.

Məşədi Məlik körpülərdə, vağzalda adam qoyar və tapşırarmış: "Elə ki, gördünüz bir adam əlində musiqi aləti gəlir, onu gətirin evə". Onlar da Məşədi Məlikin istəyini yerinə yetirirlərmiş. Musiqiçi kasıb olanda onu geyindirib-keçindirir, yedirib-içirir, çalıb-oxutdurur, ona qulaq asandan sonra ədəb-ərkanla yola salırmışlar. Bakıda nə qədər musiqiçi vardı, hamısı bizim evdə olmuşdu. Mən onların çoxunu görmüşdüm".

Məşədi Süleyman Mansurovun ocağında dünyaya göz açan Bəhram atası ilə əmisinin və evlərində tez-tez gördüyü məşhur xanəndə və sazəndələrin ifalarından çox şeyi öyrənirdi. Və sonralar özünün də etiraf etdiyi kimi, onun üçün ən böyük məktəb eşitdiyi bu təkrarsız ifalar olmuşdu.

"Evimizdə çoxlu tar var idi. O tarlar divardan asılardı. Atam evdən bir yerə gedəndə mən tarlardan birini götürüb çalardım. Atam tarı əlinə alan kimi görürdü tar kökdən düşüb, o saat bilirdi ki, tarı mən götürüb çalmışam. Atam mənə deyərdi ki, sən musiqiçilər ailəsində boy atırsan, birdən çalmağa başlayacaqsan. Doğrudan da, mən 8 yaşımdan tarı sərbəst çalmağa başladım. Babamın böyük çanaqlı bir tarı var idi. Bu cür tarları Tiflisdə düzəldirdilər. Sonralar atam bu tarı təkmilləşdirib ona 22 sim bağlamışdı. O tar həmişə divardan asılardı. Divardakı mıx boş olduğundan bir dəf ə mən onu götürmək istəyəndə, yerə düşüb sındı. Bunun üstündə atam məni döydü. Dedi: "Neyçün sən bunu sındırmısan? Bu tarixi şeydir, atamın yadigarı idi".

İlk təhsilini Üzeyir Hacıbəyovun təşkil etdiyi musiqi məktəbində alan Bəhram Mansurov həm də konservatoriyada muğam sinfini aparan əmisi Mirzə Mansurdan muğamların sirlərini öyrənmişdir. Bundan sonra o, 1925-ci ildə birinci dərəcəli 10 nömrəli şura məktəbini bitirmiş, müxtəlif vaxtlarda iqtisadi, əczaçılıq, inşaat texnikumlarında, nümunəvi və RABFAK məktəblərində oxumuş, 1927-ci ildə isə Mehdi bəy Hacınskinin direktoru olduğu 33 nömrəli məktəbdə təhsilini davam etdirmişdir. Sonuncu təhsil aldığı yer Pedaqoji Texnikum olmuşdur. Musiqiçi kimi yetişməyində isə məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun böyük rolu olmuşdur. Sonralar Cabbar Qaryağdıoğlunu 12 il ə yaxın bir müddətdə müşayiət edən məşhur tarzən: "Cabbar Qaryağdıoğlundan yüksək zirvə yoxdur", - demişdi.

Eldar Mansurovun dediklərindən:

"Mansurovların nəsli Bakıda çox kötüklü nəsil olub. Mən öz şəcərəmizi axtara-axtara hələ ki, gəlib çıxmışam 1670-ci ilə. Nəslimizin sorağı ilə bütün dövlət arxivlərini, məscidlərin arxivlərini axtarmışam. Kəbin kağızlarının, doğum kağızlarının, ölüm kağızlarının hamısını səliqə-sahmanla toplamışam. Güman edirəm ki, 1670-ci ildən o yandakı qaranlıq səhifələrə də gedib çatacağam. Atamdan sonra böyük bir arxiv qalıb.

Kağızları bir-bir vərəqlədikcə mənə çox şeylər əyan olur. Ev sənədlərinə baxıram, təkcə İçərişəhərdə 20-dən yuxarı, Bayır şəhərdə isə 40-a yaxın mülkümüz və bundan başqa neft mədənlərimiz olub. Şüvəlandakı ikimərtəbəli evimiz, hər cür şəraiti olan bağımız, bol məhsullu münbit torpaq sahələrimiz indinin özündə də durur. O bağda sonradan Əzizbəyovneftin pioner düşərgəsi yerləşirdi (indi Mansurovların o bağını bir nəfər öz mülkiyyətinə çevirib)”.

Bəhram Mansurovun lentə alınmış səsi:

“İlin 6 ayını şəhərdə, 6 ayını bağda olardıq. 1920-ci ilin yay ayları idi. Bir gün Qəzənfər Musabəyov və Nəriman Nərimanov bizə gəldi. Onların bizim bağa gəlməsi təsadüfi deyildi. Çünki onlar yaxşı bilirdilər ki, atam Məşədi Süleyman, babam Məşədi Məlik, əmim Mirzə Mansur təmiz, xeyirxah işlərlə məşğul olan əsilli-nəcabətli insanlar olmuşlar. Hətta el arasında onlara "kefkom Mansurovlar" deyərdilər.

Nəriman Nərimanov axşamlar atamla oturub söhbət edərdi. O zaman mən kiçik idim, 9 yaşım vardı. Buna baxmayaraq, lazım olanda çayı da , yeməyi də mən verirdim. Çünki evdə qadın yox idi. Mən 5 yaşında ikən anam Həcər xanım vəfat etmişdi. Anamın vəfatından sonra atam evlənməmişdi. O, bizi ögey ananın ümidinə qoymaq istəməmişdi. Qardaşlarım Məlik, Nadir, bacım Saranı və məni özü böyüdüb tərbiyə etmişdi. Odur ki, atam bizə xörək bişirməyi, özümüzə, qonağa xidmət etməyi öyrətmişdi. Nəriman Nərimanov səhərlər durub idarəyə işə gedərdi.

Onun bir atlı "prolyotka"sı var idi. İndi də xatirimdədir, ağ, çil-çil qəşəng at idi.

"Prolyotka" hər gün səhər gəlib onu aparardı işə, axşam isə gətirərdi bağa.

Bir gün mən bunlara çay süzüb verirdim. Atam mənə dedi ki, oğlum, Nəriman əmin sabah başqa bağa köçür. Nəriman əmi atama dedi: "Süleyman, məndən incimə, inan ki, ancaq səhhətimə görə burdan köçürəm. Doğrudur, burada hər cür rahatlığım var, sizdən də çox razıyam. Lakin bura çox hündür olduğundan mənə nəfəs almaq çətindir. Rza bəy Səlimxanovun bağındakı ev həm birmərtəbəlidir, həm də idarə ordadır. Axı, mən buradan birdəfəlik getmirəm, sizin yanınıza söhbətə hələ çox gələcəyəm".

Eldar Mansurovun dediklərindən:

“Zülfüqar müəllim, həmin o Nəriman Nərimanovun dincəldiyi dədə-baba bağ evimizə bu yaxınlarda elə-belə baş çəkməyə, ziyarət etməyə getmişdim. Burda atamın, babamın, əmimin, əzizlərimin səsi, nəfəsi yaşayır. Sizi inandırım, məni tanısalar da, Bəhram Mansurovun oğlu, Süleyman bəyin nəvəsi olduğumu bilsələr də, içəri buraxmadılar. Mən çox sarsıldım. Ay qardaş, mən bu evi əlindən almağa yox ey, yarım saat oturub xəyala dalmağa, dədə-babalarımı yad etməyə gəlmişəm. O qapıdakı daşda mənim atamın əllərinin istisi qalıb axı. Gör, biz nə qədər insanlıq hissini itirmişik ki, heç qapını da üzümə açmadılar.

Atam həmişıə deyərdi ki, tarın allahı Sadıqcan olub. Onun qədər tarda yeniliklər edən olmayıb. Sadıqcandan sonra mən gördüyüm ilk virtuoz sənətkar Qurban Pirimovdur. Atam Qurban əminin tələbəsi olmasa da, həmişə böyük f əxarətlə deyərdi ki, mən Qurban əminin davamçısıyam. A kişi, indi bəzi tar çalanlar var ki, Qurban əmini bəyənmirlər. Guya bunlar elə hazır sənətkar doğulublar, bunlardan qabaq heç kəs olmayıb. Az qala qışqırmaq istəyirsən ki, a nankor, a nadan, Qurban Pirimov, Bəhram Mansurov Azərbaycan milli musiqisi yolunda bütün həyatlarını qoyublar. Sən neyləyibsən? Hansı daşı, daş üstə qoyubsan? Ona görə də ömrünün axırlarında atam darıxırdı, bağrı çatlayırdı. Tay-tuşları dünyadan köçmüşdü, yan-yörəsi boşalmışdı. Axırıncı nəhəng Xan əmiydi. O da gedəndən sonra kişi elə bil yetim qalmışdı. Özünə yer tapa bilmirdi. O çox həssas, kövrək, duyğulu insan idi. Belə adamlar indi tək-təkdir.

- Eldar, Xan əmidən söhbət düəndə və "Məşədi İbad"da Rüstəm bəyin evindəki unudulmaz o toy səhnəsi gözlərim önündə canlandı. Bu səhnə təkcə milli kinomuzun tarixində deyil, həm də dünya kinosu tarixində bəlkə də ən koloritli və şedevr səhnələrdən biridir. Burda kimlər yoxdur, ay Allah... Bu səhnəni gözəlləşdirən həm də Xan əminin ilahi səsi və Bəhram əminin parlaq ifasıdır.

Bəhram Mansurovun lentə alınmış səsi:

"... 1956-cı ilin yay aylarından birində evə gələndə həyat yoldaşım Münəvvər xanım mənə dedi ki, kinostudiyaya zəng vur, səni axtarırlar. Mən ora zəng etdim. Rejissor Hüseyn Seyidzadə mənə dedi ki, səni Xan ilə "Məşədi İbad" kinosuna çəkəcəyik. Mən etiraz etdim, dedim ki, Xan qardaşı Allahyar Cavanşirovla oxuyur. Siz Xanı onunla çəkin. Dedi, biz səni çəkəcəyik.

Mən kinostudiyaya getdim. Rejissor mənə dedi ki, çox tar çalanlara baxmışıq, bizi razı salmayıb. Söhbət qurtardı. Rejissor Hüseyn Seyidzadə dedi ki, Bəhram, sabah saat 11-də burda ol, özünlə orta yaşlı bir kamançaçalan da götür gəl. Hansı kamançaçını dedimsə, razılaşmadı.

Axırda Tələt Bakıxanovu apardım. Ona da razılaşmadılar ki, cavandır, olmaz. Çox danışıqdan sonra dedim: "Azərbaycanın musiqi tarixində deyilir ki, kamançaçalan həmişə cavan olmalıdır. Ona görə ki, adətən kamança tarın dalınca gəlir, tarın çalğısını təkrar edir və o həm də oxuyan üçün dəm saxlayır ki, tonallığı tutsun". Beləliklə, razılaşıb məni, Xanı, Tələti milli geyimdə, "O olmasın, bu olsun" kinofilmində Rüstəm bəyin qonaqlığı səhnəsində, "Kürdü-Şahnaz" muğamını çalıb-oxuyarkən filmə çəkdilər".

Ardı var

Zülfüqar ŞAHSEVƏNLİ

Kaspi.-2012.- 19 iyul.- S. 12.