Mirzə Fətəli Axundov və mətbuat

“XX əsr Azərbaycan xalqının oyanma dövrüdür. Bu vaxta qədər gah İranın, gah da Rusiyanın təsiri altında qalmış, soyulub soğana dönmüş Azərbaycan yavaş-yavaş özünə gəlmiş, keçən əsrdə M. F. Axundov və H. Zərdabi ənənələri üzərində möhkəmlənmiş ... bu proses durmadan irəliləmişdi”. Bu möhkəmlənmə və irəliləmə daha çox özünü mətbuatla əks etdirmişdi. O, mətbuatımızla ki, ədəbi-ictimai fəaliyyət növü kimi yaranmasının və formalaşmasının ilkin mərhələsi XIX əsrə təsadüf edir.

Doğrudur, mətbuatımızın ilk bünövrəsini qoyanlardan söz düşəndə “Əkinçi”nin yaradıcısı Həsən bəy Zərdabi yada düşür. Lakin Həsən bəydən əvvəl də ziyalılarımız mətbəə yaratmaq, qəzet acmaq təşəbbüsü ilə bir necə illər calışmışlar. Xüsusən də ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasını qoymuş, maarifpərvər in-san Mirzə Fətəli Axundovun təşəbbüsləri, bu sahədəki fəaliyyəti Azərbaycan ziyalılarının fəallaşması və gələcək fəaliyyətləri üçün stimul yaratmışdır. O zaman Tiflisdə çap olunan rusdilli qəzetlərlə əməkdaşlıq etməsi Azərbaycan ziyalısının yetişməsində və milli mətbuatının yaranmasında çox böyük rol oynadı. M.F.Axundövrün müəllimi M.Ş.Vazehlə 1840-cı ildə mətbəə yaratmaq təşəbbüsünü də mətbuat sahəsində atılan ilk addımlarla bağlamaq lazımdır. İctimai fikir tariximizdə əvəzsiz xidmətləri olan M.F.Axundovun bu sahədə özünəməxsus yeri var. O, “elm və maarif bütün xalq arasında, aşağıdan tutmuş yuxarıya qədər, varlıdan tutmuş yoxsula qədər istisnasız olaraq hamının arasında yayılmalıdır” prinsipini mətbuatdan da tələb edirdi. 1872-ci ildə Mirzə Yusif xana yazdığı məktubunda isə satirik mətbuatın əhəmiyyətini qeyd edən M.F.Axundov ümumən XIX əsr Azərbaycan jurnalistikasının və publisistikasının formalaşmasında silinməz iz buraxdı.

“Əkinçi” (1875-1877) qəzetinə qədər Azərbaycanda ana dilində qəzetçilik ənənəsi zəif olsa da, publisistika sahəsində müəyyən addımlar atılmışdı. Tədqiqatçı alim Nazim Axundovun yazdığı kimi, Azərbaycanda “Əkinçi”yə qədər “elmi, ictimai-siyasi, ədəbi, tarixi publisistika S.Ə.Şirvani, A.Bakıxanov xüsusən də M.F. Axundovun fəaliyyəti sayəsində əvvəl rus mətbuatı vasitəsilə Qafqazda, sonra Rusiyada və Qərbi Avropada şöhrət qazandı.

Azərbaycan bədii publisistikasının inkişaf yolundan danışarkən Mirzə Fətəli Axundovun məslək dostları və “iranlı müasirləri”nin bu sahədəki fəaliyyətini qeyd etməmək olmaz. Bunlardan biri Mirzə Yusif xandır. Mirzə Yusif ictimai-siyasi islahatın məhz islam dini çərçivəsində mümkün olması ideyasını müdafiə edir-di. Bu ideya onun “Yek kəlmə” əsərində ətraflı şərh olunur, ona görə də Mirzə Fətəli Axundovun kəskin tənqidinə məruz qalırdı.

M.F.Axundov Azərbaycan bədii publisistikasına yeni demokratik məzmun gətirdiyi kimi onu janr cəhətdən də zənginləşdirmişdir. Onun ictimai-siyasi, bədii-publisistik məqalələri, məktub və açıq məktubları, ədəbi-tənqidi məqalələri, icmal və polemik söhbətləri, resenziyaları bu janrların klassik nümunəsi hesab olunur.

Bu dövrdə XIX əsrin ortalarından başlanan maarifçilik hərəkatı inkişafın ən yüksək mərhələsinə çataraq məzmun və keyfiyyət baxımından yeni mərhələyə qədəm qoydu. Maarifçilik hərəkatı ilə yeni siyasi görüşlər arasında yaxınlıq olduğun-dan bir növ onların sintezindən yaranan ortaq mövqelər meydana gəlirdi.

Bunun nəticəsi idi ki, XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda maarifpərvər ziyalıların çoxalması ictimai fikrin inkişafına öz müsbət təsirini göstərdi. Xalqı gerilikdən xilası etmək üçün çalışan görkəmli ziyalı H.Zərdabi uzun illər çəkdiyi bir çox çətinliklərə baxmayaraq 1875-ci il iyulun 22-də “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə başlamaqla Azərbaycanda milli mətbuatın əsasını qoydu.

“Əkinçi”nin fəaliyyətinə böyük önəm verən M.F.Axundov qəzetdə “Vəkili-naməlumi-millət” imzası ilə məqalələr dərc etdirdi. Hələ əməkdaşlıqdan əvvəl H. Zərdabiyə məktub göndərərək ona qəzetin fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra məsləhətlər də verir: “Sizin qəzetinizin əsas məziyyətlərindən biri ifadənin gözəlliyi, ibarələrin zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır. Çünki sizin qəzetiniz başqa məsələlərlə yanaşı, Azərbaycan yazısını düzgün olmayan ifadələrdən təmiz-ləməyə çalışmalı, bu dildə yazan bütün adamlar üçün nümunə olmalıdır... Mən sizin qəzetlə əməkdaşlıq etməkdən boyun qaçırmıram. Qəzetinizin proqramını mənə göndərin”

Səmimi ehtiram və sədaqətlə, Sizin

Mirzə Fətəli Axundzadə

21 aprel 1875-ci il, Tiflis şəhəri.

Beləliklə, “Əkinçi”nin fəaliyyətə başlanmasında və fəaliyyət göstərməsində M.F.Axundovun əməyi danılmazdır. Təkcə maarifçilik ideyalarının təbliği ilə kifayətlənməyən M.F.Axundov “Əkinçi”də “Con Stüart Mill azadlıq haqqında” adlı məqaləsində söz, mətbuat, fikir azadlığı ideyasını təbliğ edərək yazırdı: “Əgər cəmiyyət öz fərdlərinə fikir azadlığı verməsə və onları ata-babanın və övliyanın qərar verdikləri şeylərlə kifayətlənməyə və bunlardan kənara çıxmamağa və ağıllarını mədəniyyət işlərində işlətməməyə məcbur edərsə, bu surətdə fərdlər yer əkən, məhsul toplayan və hər bir işi düşünmədən və fikir vermədən görən avtomat olarlar və onlar dəyirman atlarına bənzərlər”.

Demokratik cəmiyyət, azad vətəndaş, azad mətbuat uğrunda Azərbaycan zi-yalıları əsrlər boyu qanlı-qadalı mübarizələr aparıb. “Tarixən Şərq ədəbiyyatına Füzuli kimi məşhur parlaq ulduzlar vermiş Azərbaycan ədəbiyyatında artıq XIX əsrin əvvəllərində modernləşmə başlayır. Böyük novator Mirzə Fətəli Axundzadə anlaşıqlı xalq dilində yazdığı ölməz əsərləri ilə Azərbaycan cəmiyyətinə yeni təkan verir”- fikrini söyləyən M.Ə.Rəsulzadə M.F.Axundov yaradıcılığın çox böyük önəm verirdi.

Mütəfəkkir alim, böyük filosof M.F.Axundov hər bir əsərində təkidlə qeyd edirdi ki, vətəndə azadlıq, fikir azadlığı, siyasi azadlıq olmadan xalqda yüksək vətənpərvərlik ruhunu yaratmaq olmaz. O, təbliğ edirdi ki, azad yaşamaq insanın təbii haqqı, təbii hüququdur”.

Axundova görə, “Tam azad iki növ azadlıqdan ibarətdir; biri ruhani azadlıqdır, o biri cismani azadlıqdır”. M.F.Axundov ruhani azadlıq dedikdə fikir azadlığı, vicdan azadlığı, mətbuat azadlığı və s. nəzərdə tutaraq tam ruhani azadlığın əsas şərti fikir azadlığı olduğunu xüsusi olaraq vurğulayırdı. Çünki fikir azadlığı cismani azadlığa da şərait yaradır. O, cismani azadlıq dedikdə isə istismarın cəmiyyətdə olan maddi bərabərsizliyini və siyasi hüquqsuzluğunun məhv edilmə-sini nəzərdə tuturdu. Cəmiyyətin inkişafı və tərəqqisi üçün söz və fikir azadlığına çox böyük fikir verən Axundov bunun üçün ağıllı və nəcib hökmdarın hakimiyyətə gəlməsini məşhur “Kəmalüddövlə məktubları” adlı fəlsəfi-siyasi əsərində dönə-dönə xatırladırdı. O, yaşadığı dövrün eybəcərliyinə qarşı mübarizəyə qalxaraq bütövlükdə türk və islam dünyasını söz, fikir azadlığına səsləyirdi.

Professor Ş.Hüseynov demiş: “M.F.Axundov qətiyyətlə inanırdı ki, onun həmvətənləri həmişə kor-koranə yaşamayacaqlar, köhnə təsəvvürlərini dəyişəcəklər, qorxubilməz bir qəhrəmanlıqla sivilizasiya yolunu seçəcəklər”.

Deməli, bu gün “xalqımızın bir millət kimi formalaşıb öz müstəqil dövlət-çiliyini bərpa etmək yolundakı, müasir tarixi qələbəsində M.F.Axundovun da şübhəsiz çox böyük, inkaredilməz payı vardır”.

Mətbuatın M.F.Axundovun fəaliyyətinə təsiri haqqında M.Ə.Rəsulzadə fikrini belə şərh edirdi ki: “Əkinçi” adlı qəzet Axundzadənin ədəbi görüşünə siyasi bir istiqamət verdi”. Bu istiqamət Azərbaycan jurnalistikasının və publisistikasının inkişafına, ideya-sənətkarlıq cəhətdən zənginləşməsinə səbəb oldu. M.F.Axundovun yolunu davam etdirən məsləkdaşları cəmiyyətin yeni əsaslar üzərində qurul-ması ideyasını təbliğ edərək, ümumi, ritorik mühakimələrdən, yeknəsəq forma və priyomlardan qaçmış, bədii publisistikada obraz, xarakter yaratmaq yolu ilə getmişlər

M.F.Axundovla başlanan, N.Vəzirovla davam edən və XX əsrin əvvəlləri-ndə M.Cəlil, M.Ə.Rəsulzadə, Üzeyir bəy, Ceyhun bəy və digərləri tərəfindən da-vam etdirilən publisistika milli özünüdərk prosesinin güclənməsində mühüm rol oynamışdır. Bu gün milli müstəqilliyimizin bərpa olduğu bir zamanda bu publisistikadan bəhrələnməyə böyük ehtiyac duyulur.

Qərənfil Dünyamin qızı,

BDU-nun Mətbuat tarixi kafedrasının

müəllimi, fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2012.- 17 iyul.- S. 12.