İnkişafın Azərbaycan modeli: regionların sosial-iqtisadi inkişafı

Lənkəranın göz oxşayan gözəlliklərini duymaq, füsunkarlığını seyr etmək üçün günlərlə vaxt lazımdır

Bakıdan Lənkərana gediş-gəlişin heç bir çətinliyi yoxdur. Gün ərzində qatar, elektrik qatarı, sərnişin avtobusları, “xalturşiklər” yola düşür Lənkərana. 268 km yolu Bakı-Astara qatarı ilə 9, avtobusla 5-6 saata, şəxsi maşınlarla 3-4 saata qət etmək mümkündür. Hərçənd bu nəqliyyat vasitələrində qiymətlər də fərqlidir. Amma hər kəs öz cibinə sərf edəni seçərək bölgənin bu dilbər guşəsinə yollanır.

Çətini isə rayonun simvolu sayılan iri samovarın yanından keçib, qoşa qala qapısını xatırladan daş darvazadan içəri daxil olana kimidir. Şəhərə daxil olan insanları elə girişdəcə mavi Xəzərin gah sakit, gah da fırtınalı dalğaları salamlayır. İrəlilədikcə yol boyu qırmızı kirəmitli, yaraşıqlı, qırmızı kərpicli evlər, səkilərdəki yamyaşıl ağaclar, sanki indicə salınan asfalt yollar, rəngli hasarlar, qədim memarlıq nümunələrini seyr etmək “cənub mirvarisi”nə daha yaxından bələd olmağa kömək edir.

Qədimliklə müasirliyin körpüsü

Şəhərə gəlib çatanda günün günorta çağı idi. Ancaq havanın istiliyinin şəhərin qaynar həyatına təsirinin olmaması dərhal hiss olunur. İş dalınca gedənlər, dükan-bazara tələsənlər, səkilərdə qaçışan uşaqlar, parklarda dincələnlər... Xüsusən təsbeh çevirən və özlərini yaşıl ağacların sərininə verib keçmiş xatirələrini bölüşən qocalar - sinədəftər insanlar.

Yadımda ikən deyim ki, Lənkəran keçən il “Azərbaycanın folklor paytaxtı” elan edilib. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bu seçimi isə təsadüfi olmayıb. Axı Lənkəranda camaat arasında elə folklor nümunələri yaşayır ki, onlar hələ də yazıya alınmayıb. Lənkəran sözün, sənətin ilk qaynağı hesab olunur.

Bu qədim ərazidə folklorumuzun çox qədim variantları yaradılıb və yaşayır. Burada rəqslər, laylalar, halaylar, çağırışlar və s. nümunələr diqqəti cəlb edir. Əgər Lənkəran folklor mühitini götürsək, bura orada yaşayan azsaylı xalqların folklorunu daxil etməmək şərtilə, bu ərazidə yaranan folklorun, poetik nümunələrin, ayrı-ayrı deyimlərin tarixi çox arxaikdir. Folklorşünaslar hələ də bu nümunələrin sona qədər toplanmamasından təəssüf hissi keçirirlər. Məsələn, deyirlər ki, Lənkəranın özündə yaranan elə miflər var ki, onlar öyrənilməyib, qədim laydır, bir mənbədir. Burada yaranan əski xorlar, əmək nəğmələri və s. araşdırılmalıdır.

Əlamətdar tarixlə əlaqədar keçən il Lənkəranda nominasiyalara uyğun olaraq təntənəli mərasimlər, respublika və beynəlxalq səviyyəli elmi-praktiki konfranslar, “dəyirmi masa”lar, konsertlər, müsabiqələr, festivallar keçirilib.

Hazırkı Lənkəranı müasirliklə tarixilik arasında körpü adlandırmaq olar. Şəhərin qədim və gün-gündən müasirləşən siması bunu deməyə əsas verir.

Lənkəranın gəzməli-görməli yerləri həddən artıq çoxdur. Bura gələnlər təbii ki, bir və ya iki günə rayona yaxından bələd ola bilməzlər. Rayonu gəzmək, tarixinə bələd olmaq, göz oxşayan gözəlliklərini duymaq, füsunkarlığını seyr etmək üçün günlərlə vaxt lazımdır.

Ümumiyyətlə, şəhəri gəzdikcə Lənkəranda regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramının uğurla həyata keçdiyini hiss etmək olur. Hamar yollar, şəhərin gecələrini nura qərq edən işıqlar, yeni tikililər, qədimliyini itirməyən evlər, tarixi abidələr, şəhərin ümumi görkəminə nəinki yaraşıq verir, hətta, turistlərin də diqqətini bu bölgəyə yönəldir. Əvvəllər asfaltın əsər-əlamət olmadığı ara yolların çoxu indi xeyli rahat və işıqlıdır.

Bölgədə yeganə olan Lənkəran Dövlət Universitetində isə təkcə cənub bölgəsindən deyil, respublikanın hər yerindən, o cümlədən Türkiyədən olan tələbələr də təhsil alır.

Ümumilikdə isə rayonda universitetdən savayı Humanitar Kollec, Tibb Kolleci, Peşə Liseyi, 89 orta ümumtəhsil məktəbi, 53 məktəbəqədər və 6 məktəbdənkənar tərbiyə müəssisəsi fəaliyyət göstərir.

Hansı evin qapısını açsan...

Lənkəranda əhali dolanışıq səviyyəsindən narazı deyil. Yaxın kəndlərin sakinləri məhsullarını bazara çıxarıb satır, təsərrüfatları hesabına dolanırlar. Şəhər camaatı da müxtəlif müəssisələrdə çalışır və daha çox xırda ticarətlə məşğul olurlar. Şəhərin Böyük bazar adlanan ərazisi insanların potensial dolanışıq yeridir. Bu bazar Lənkəran kəndləri ilə şəhər əhalisinin qarşılıqlı münasibəti şəraitində inkişaf edir. Burada hər cür ticarət növünə rast gəlmək, az qala can dərmanı tapmaq da mümkündür. Belə demək olar: şəhər və kənd camaatı burada bir-birini dolandırır. Son illər bölgədə çoxlu iş yerlərinin açılmasına baxmayaraq, insanlar daha çıx çörəklərini xırda ticarətdən çıxarır və dolanışıqlarına da şükranlıq edirlər. Tez-tez İrana və Türkiyəyə də ticarət dalınca gedənlər çoxdur. Rayonda Rusiyaya üz tutub gedənlər də istənilən qədərdir. Bəlkə hər üç və ya dörd evdən birinin övladı Rusiyada çalışır.

Lənkəranın insanları çox mehriban və qonaqpərvərdir. Son tikələrini də gələn qonağa verməyə hazırdırlar. Onların səmimiyyəti də bu diyara qədəm basanların yaddaşına həmişəlik yazılır. Burada istənilən bir evin qapısını açıb əziz qonağı ola bilərsən.

“Fırtınalar meydanı”

Lənkəranda futbolu çox sevirlər. Demək olar ki, böyükdən-kiçiyə hamı yerli “Xəzər” komandasınıın azarkeşidir. Klubun idman arenası isə keçmiş SSRİ ərazisində ən yaxşılar sırasındadır. 15 min azarkeş tutumu olan stadionu burada “Fırtınalar meydanı” adlandırırlar. Ev oyunlarında stadionda boş yer tapmaq çətindir. Hətta sevimli komandaları haqqında xoş söz deyən hər kəsi az qala gözləri üstə tutmağa hazırdır lənkəranlılar.

Bundan əlavə, Lənkəran Dram Teatrı da yerli sakinlərin ən çox üz tutduqları məkandır. Bu teatrın tarixi 19-cu əsrdən başlayır. Vaxtilə səhnəsində Sidqi Ruhulla kimi görkəmli aktyorun oynadığı teatr uzun illərdir ki, əsl məbədə çevrilib. Teatrda hazırlanan dünya klassiklərinin və müasir dramaturqların əsərləri tamaşaçıları bu sənət ocağına cəlb edir.

Rayonun Boladi, Veravul və Vilvan kəndlərində ənənəvi xalq sənətləri – xalçaçılıq, zərgərlik, məişətdə işlədilən qamışdan əşyaların toxunması ilə tanışlıq da marağımıza səbəb oldu. Şəhərdə bəzi sənətkarlar daş, ağac və metal üzərində oyma kimi xalq sənətləri ilə məşğul olurlar. Ən maraqlısı isə bu işlərlə məşğul olan insanların öz sənətlərini ürəkdən sevmələri və incəliklərini gedib-gələnlərə həvəslə danışmalarıdır.

Keçmiş şöhrəti necə qaytarmalı?

Lənkəran mülayim iqlimi, bol günəşi və məhsuldar torpaqları burada çay, yapon xurması, feyxoa, limon və naringi kimi subtropik bitkilərin yetişməsinə imkan yaradıb. Belə ki, sovet dövründə Lənkəran rayonu Azərbaycanın çayçılıq və tərəvəzçilik bazası rolunu oynayıb. Lənkəran tərəvəzi subtropik meyvələri və çayı ilə nəinki respublikanın şəhər və rayonlarının, o cümlədən ittifaq respublikalarını təmin edib. Lənkəran çayı 1981-ci ildə Leypsiqdə keçirilən müsabiqədə "Azərbaycan buketi" mükafatına və qızıl medala layiq görülüb. İndisə çayçılıq özünün o qədər də rahat olmayan günlərini yaşayır. Müstəqilliyin ilk illərində çay plantasiyalarının dağıdılması bu sahənin geriləməsinə gətirib çıxarıb. Hazırda Azərbaycan çaya olan tələbatının 95 faizini xarici məhsullar hesabına ödəyir. İstehsalçılar bildirirlər ki, vaxtı ilə Azərbaycanda çay plantasiyalarının sahəsi 13 min hektara çatırdısa, indi bu rəqəm 1000 hektara düşüb. Başqa bir rəqəm isə belədir: hər il ölkədə 16 min ton çay içildiyi halda, onun cəmi 320 tonu yerli çaydır. Qalanı xaricdən gətirilir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, çayçılığı dirçəltmək üçün bu sahəyə uzunmüddətli kreditlər verilməlidir.

Hər kəsin cibinə uyğun

Lənkəran turizm rayonu kimi məşhurlaşıb. Hərçənd bəzi istirahət mərkəzləri xeyli baha olduğundan hər kəs buralara yaxın düşə bilmir. Bununla belə həmin mərkəzlərin öz müştəriləri var və boş yer tapmaq da çətindir. O cümlədən, ortabab qiymətli və xidmətli mərkəzlərə axışanlar da saysız-hesabsızdır.

Yolustu yeməkxanaların xidmətləri isə o qədər də ürəkaçan deyil. Məsələn, Masallıdan Lənkərana gedən yolda yerləşən “Cənnət bağı” yaşıllığın içərisində məskən tutmasına, böyük bir ərazini əhatə etməsinə baxmayaraq, xidmət elə də yüksək səviyyəli deyil. Xidmətçiyə bir çaynik çay sifariş etmək üçün ən azı yarım saat gözləməyə məcbursan.

Yol boyunca ağacların arasında yerləşən bu cür xidmət obyektlərinə çox rast gəlmək olur.

Elə Lənkəranın özündə də mövsümi xarakterli bu cür xidmətlər yüksək səviyyədə təşkil olunmayıb. Məsələn, dənizin kənarında istənilən qədər belə obyekt fəaliyyət göstərir. Hərçənd Avropa futbol çempionatına təsadüf etdiyindən müştərilərin çoxu dəniz kənarında çay və ya pivə içə-içə geniş ekranlı “kinoteatrda” oyunları seyr etməyə üstünlük verir. Bu baxımdan bu cür “bisetkalar”da boş yer tapmaq da çətindir. Tapanda isə... ətrafda natəmizlik və xidmətin primitiv səviyyəsi hiss olunur. Zibil qutularının qoyulmasına baxmayaraq, müştərilər boş butulkaları, siqaret qutuları və kötüklərini, konfet kağızlarını və s. ərzaqların tör-töküntüsünü hara gəldi atırlar. Bu natəmizliyi təkcə xidmət təklif edənlər yox, həm də xidmətdən yararlanmaq istəyənlər yaradır. Belə demək olar, sadə və ya ortabab yaşayışlı adamlar üçün dəniz sahilində elə dənizdən gözəl heç nə yoxdur.

Son illər Xəzərin sahilində “Palıdlı Sahil”, meşəlik ərazidə “Xanbulan”, “Bəşəru” istirahət mərkəzləri, tam müasir tələblərə cavab verə biləcək “Palmalife” oteli tikilib istifadəyə verilib. Bu cür obyektlərin ərazisində isə təmizliyə, səliqə-sahmana riayət olunmaqla bərabər qiymətlər də ucuz deyil. Yerli sakinlər hərdən “bu obyektlər imkanlı qonaqlar üçündür” deyə zarafatla dillənirlər.

Dənizin sahilində həmçinin gözəl qumlu çimərliklər salınıb və kiçik, rahat kotteclər tikilib. Yenə təkrar edirəm, sadə adamların cibinə uyğun olmayan qiymətə. Daha dəqiq desək, müasir turizm qiymətlərinə.

Rayona gələn turistlərin sayı isə ildən-ilə artır. Qonaqlar ilk növbədə rayonun zəngin flora və faunası ilə maraqlanırlar. Talış dağlarında bitən nadir və endemik ağaclar gələnləri heyran edir. Bütün dünyada məşhur olan dəmir ağacı, ipək, akasiya, palıd, evkalip, mantar ağacı və s. haqlı olaraq Lənkəran florasının inciləri sayılır. Hirkan Milli Qoruğunda isə nəsli kəsilməkdə olan ağac növlərinə daha çox rast gəlmək olur.

Lənkəran istər sıx meşələri, istər mavi dənizi, istər onu əhatələyən yamyaşıl dağları, istərsə də üzügülər, mehriban insanları ilə bu torpağa qədəm basanlara isti qucağını açır. Gedəndə isə bu cənub şəhərindən özünlə yalnız xoş və unudulmaz təəssüratlar aparırsan...

Təranə Məhərrəmova

Bakı-Lənkəran-Bakı

Kaspi.-2012.-12 iyun.-S.6.