İrəvan Teatrı 130-cu mövsümünə qədəm qoyur

Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyaları ilə 1873-cü il, mart ayının 10-da Bakıda və elə həmin ildə Tiflisdə peşəkar Azərbaycan teatrının bünövrəsi qoyuldu. Az sonra, 1882-ci il aprel ayının 2-də isə İrəvanda peşəkar teatr yarandı. Daha sonralar Azərbaycanın demək olar ki, əksər bölgələrində, ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif janrlı teatrlar yarandı və inkişaf edə bildi. Doğrudur, onların bir qismi sonralar müxtəlif səbəblərdən fəaliyyətini dayandırmalı oldu. Lakin ümumən Azərbaycan teatr sənəti yarandığı gündən bu günə qədər keçdiyi böyük yaradıcılıq yolu ilə sanballı və qüdrətli sənət nümunələri yarada bilmişdir. O cümlədən də Cəfər Cabbarlının adını daşıyan İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı. Diqqəti çəkən bir əsas məsələ budur ki, İrəvan Teatrının tarixinin bir qədər də əvvəllərə təsadüf etməsinə dair kifayət qədər faktlar vardır və Bakı, Tiflis və digər teatrlardan fərqli olaraq İrəvan Teatrı yerli müəlliflərin yazdığı əsər əsasında yaranmışdır. Onu da demək yerinə düşər ki, İrəvan Azərbaycan Teatrının yaradıcılıq yolu, böyük kəşməkəşlərdən keçmişdir. Teatr dəfələrlə düşmən qəsdinə məruz qalaraq qapadılmış, mərkəzdən əyalətə köçürülmüş, hətta bir neçə dəfə, doğma yurdundan didərgin salınmışdır. Lakin bu qocaman sənət ocağı heç vaxt düşmənə boyun əyməmiş, öz əzmkar və fədakar fəaliyyəti ilə həmişə düşmənlə layiqli mübarizə aparmış və bu mübarizə bu gün də davam etməkdədir, həm də qəhrəmancasına!..

Əvvəlki yazılarımda Cəfər Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının 130 illik tarixinin ilk fəaliyyətə başladığı dövrdən ta deportasiya dövrü də daxil olmaqla analitik təhlillə bütün tarixinə səyahət edərək kəşməkəşli olsa da, əzmkar, fədakar, şərəfli ömür yoluna nəzər saldıq, araşdırdıq və aydınlaşdırdıq ki, İrəvan Teatrı bir sənət ocağı olaraq təkcə sənət məkanı kimi deyil, həm də bir mübarizə meydanı olaraq daima milli mənafe uğrunda çarpışan bir qalaça kimi mübarizə aparmış, döyüşmüş, müdafiə olunmuş, qorunmuş, yeri gəldikcə zərbələr endirmiş, basılmış, qələbə çalmış, ağır “itgilər” vermiş olsa da zəfər bayrağını heç zaman əlindən verməmişdir.

Budəfəki yazımızda isə bu sənət ocağının əsasən dörd mərhələyə bölünən peşəkar fəaliyyət dövrünün dördüncü dövr kimi dəyərləndirilməsi doğru olan 1989-cu ildən başlanan deportasiya həyyatındakı fəaliyyətinin şahidi olduğumuz, ictimaiyyətə bəlli olan və olmayan tarixi məqamlarına nəzər salmağa çalışırıq. Əslində bu dövrün özü də üç hissəyə ayrılır. Birinci hissəsi 1989-cu ildən 1994-cü ilə qədərki dövrü əhatə edir ki, 1994-cü ildə Azərbaycan Respublikası tərəfindən “Teatr studiya” statusundan dövlət statusuna qaldırılmışdır, 1994-cü ildən 2000-ci ilə qədərki hissəsi isə teatrın, dövlət statuslu teatr kimi formalaşma dövrü hesab olunur, 2000-ci ildən etibarən isə teatr öz yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur və uğurlarla əhatələnə bilən bir masştaba yüksəlir.

İrəvan Teatrının fəaliyyətinin dörd dövrü dedikdə, onun birinci dövrü 1882-1928-ci illəri əhatə edir ki, bu dövr onun yarandığı zamandan ilk dəfə dövlət statusu alma müddətinə qədərki bir zamanı əhatə edir və biz I məqalədə bu dövrü faktlara söykənərək, kifayət qədər dolğun şəkildə işıqlandırmışıq. İkinci dövrü 1928-1967-ci illəri əhatə edir ki, bu dövrü onun çiçəklənən və solan dövrü kimi dəyərləndirmək olar və bu tarix də bizim I məqalədə öz əksini mükəmməl şəkildə tapa bilmişdir. Növbəti dövr 1967-1989-cu illəri əhatə edir ki, bu dövr İrəvan teatrının intibah və tənəzzül dövrü hesab olunur. Bu barədə də bizim II məqaləmizdə geniş şərhlə izah verilmişdir. Teatrın IV dövrü, Ermənistan Sosialist Respublikası tərəfindən hər şeyi əlindən alınaraq, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 1989-cu ildən İrəvandan Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinə deportasiya edilməsi ilə başlayır. Və dəfələrlə min cür təzyiqlərə və qərəzli təsirlərə öz mübarizəsi ilə qalib gələn və dirçələn bu qəhrəman kollektiv bu dəfə də, lakin bu dəfə Azərbaycan Respublikasında, heç şübhəsiz ki, xeyirxah və milli qüruru yüksək olan insanların köməyi sayəsində dirçəldi, formalaşdı və inkişaf etdi. Teatr didərginlik həyatı yaşamasına baxmayaraq və heç bir şəraiti olmadığı halda Azərbaycanın nəhəng teatrları ilə bir səviyyəyə qədər yüksəldi və bütün bu uğurların nəticəsi olaraq 125 illik tarixi, dövlət səviyyəsində təntənəli şəkildə həm Azərbaycan Respublikası miqyasında, həm də Türkiyə Cümhuriyyətində qeyd olundu. Eyni zamanda yüksək bədii keyfiyyətli, böyük masştablı tamaşalar hazırladığını nəzərə alıb, tarixi boyu heç bir zaman öz binası olmadığı halda Azərbaycan dövləti tərəfindən böyük bir sarayla təmin olundu.

Azərbaycan teatr sənətini layiqincə xarici ölkələrdə təmsil edə biləcəyinə inanaraq dəfələrlə xarici ölkələrdə geniş qastrol səfərləri həyata keçirmək üçün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin etimadını qazandı. Teatr xarici səfərlərdə öz sənət qüdrətini sübut etməklə yanaşı, həm də Azərbaycanın Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin göstərdiyi etimadı layiqincə doğrulda bildi və biz bu məqalədə əsasən teatrımızın iş prosesinin bu istiqamətinə nəzər salacaq, artıq tarixə çevrilmiş bu uğurlu səfərlərin səhifələrinin bəzi məqamlarını işıqlandıracağıq.

Dediyimiz kimi, 1989-cu ildə erməni məkrinin qurbanına çevrilərək dədə-baba yuvasından Allahsızcasına didərgin salındıqdan sonra İrəvan Teatrı bütün həyatını yenidən başlamaq məcburiyyətində qaldı və çox böyük çətinliklərdən sonra, bir sıra xeyirxah adamların vətənpərvər əməyi sayəsində Azərbaycan Respublikasının qayğıları ilə himayələndi. Öncə Akademik Milli Dram Teatrının nəzdində sadəcə yenicə iməkləyən uçaq kimi “Teatr studiya” səviyyəsində, (taleyə fikir verin!.. Böyük tarixi olan, bütün tarixi boyu minbir əziyyətdən keçən, yalnız və yalnız mübarizələr sayəsində duruş gətirən bir xalqın, millətin bir sənət ocağı, Qərbi Azərbaycan nəhənglikdə bir yurdu özündə ehtiva edən, bütün fəaliyyət tarixi ilə İrəvan həqiqətlərini yeganə yaşada və dünya birliyinə sübut etmək qüdrətinə malik ola bilən, sözün əsl mənasında strateji əhəmiyyət kəsb edən bir sənət meydanı, (hətta Azərbaycanda! Və azərbaycançılıqda! Və azərbaycanlılıqda! Və azərbaycanlılar arasında!) həm də zamanın elə bir dövründə ki, milli hissin emosional gücünün tam oyanmış və gərilmiş bir zamanında!.. hər şeyi sıfırdan başlamalı olur) məhdud şərait imkanları çərçivəsində də olsa, nə yaxşı ki, fəaliyyət göstərmək səlahiyyəti əldə edə bildi. Buna da şükür! Birtəhər, yüz cür minnətdən sonra Abşeron Rayon Mədəniyyət Sarayında (Abşeronlulara təşəkkürlər!) məskunlaşdı. Boynu bükük bənövşə kimi yenidən cücərməyə, fağır-fağır boy verməyə başladı. Həmin dövrdə teatrda dövlətdən heç bir imtiyaz olmadığı halda yaşamaq, yaratmaq, dəhşətli dərəcədə mümkünsüz idi. Həm də respublikanın, istər iqtisadi cəhətdən, istərsə də ictimai-siyasi baxımdan çox ağır bir zamanında. Lakin belə sınaqlara dəfələrlə sinə gərmiş və ruhdan düşməmiş bu qəhrəman sənət məbədi bu dəfə də sinəsini ağır çətinliklərə sipər edə bildi. İmkanlara uyğun şəkildə kollektiv öncə repertuarda olan tamaşaları bərpa etməklə məşğul oldu və sonrakı illərdə bir neçə yeni əsərlərə quruluş verildi: Yusif Əzimzadə “Nəsrəddin” (1989), Panço Pançes “Əkizlər” (1989), İsa Hüseynov “Şəppəli” (1990), Zəlimxan Yaqub “Didərginlər” (1991), Süleyman Rəşidi “Allah onlara rəhmət eləsin” (1992), Şəhrabi Əliyev “Molla Nəsrəddin və Əzrail” (1994), Georgi Xuqayev “Mənim qaynanam” (1995), Vidadi Əliyev “Madam-badam” (1995), Süleyman Rəşidi “Mənim Ərdəbilim” (1995), Əli Quliyev “Dəli Domrul” (1995), Şahin Cəbrayılov “Sehirli alma” (1996), Şərəf Başbəyov “Dəmir qadın” (1997), İnqilab Vəlizadə “Xoş amallar qurbanı” (1997), Mehman Musabəyov “Div oğlu, div” (1998), Tuncer Cücenoğlu “Kor döyüşü” (1998), Hidayət “Məhəbbət yaşayır hələ” (1998), “Tənha payız yarpağı” (1998), M.B.Marinye “Oğru” (1999), Hüseyn Cavid “Maral” (2000) kimi bir-birindən fərqli janrlarda olan bu əsərlər teatrın 2000-ci ilə qədərki bir dövrünü əhatə edir.

Bu dövr, teatr üçün, sanki uzun müddət havasızlıq şəraitində saxlanmış və bu şəraitdən yenicə çıxmış bir, oksigeni acgözlüklə ciyərlərinə çəkən və hər dəfə oksigeni ciyərlərinə çəkdikcə, havasızlıqdakı şəraitin onda yaratdığı ağır spazmaya düçar olduğundan oksigeni udduqca yaranan başgicəllənməsi onu, özünə yer tapa bilməyən bir canlının aqibətinə bənzədirdi.

Kollektiv heç bir yerdən kömək almadan, yalnız bu teatrın yaşamasında milli mənafe naminə marağı olan xeyirxah insanların dəstəyi və yardımı ilə 1994-cü ilə qədər əzmlə duruş gətirə bildi. 1994-cü il 31 avqust tarixində ulu öndər Heydər Əliyevin çox böyük və tarixi-siyasi əhəmiyyət daşıyan qayğısı ilə İrəvan Teatrı həyatında üçüncü dəfə dövlət statusu aldı və teatr H.Sarabski adına Mədəniyyət Evinin bir hissəsində yerləşdirildi. Heydər Əliyevin bu qayğısı elə bir vacib hadisəni özündə ehtiva edir ki, bunun mənasının, zaman keçdikcə daha da öz həqiqəti ilə özünü ifadə edə biləcəyinə heç şübhəmiz yoxdur.

İftixar Piriyev

(ardı var)

Kaspi.-2012.-21 iyun.-S.12.