İndi publisistika ədəbiyyatı üstələyib

İlyas Tapdıq: Bəzən heç şairə yox, orden-medala görə adama hörmət edirlər. Ona görə də mənim tərcümələrim və kitablarıma baxan yoxdur

İlyas Tapdıq 1934-cü il noyabrın 30-da Gədəbəy rayonunun Əli İsmayıllı kəndində doğulub. Gədəbəyin Kiçik Qaramurad kəndində orta məktəbi bitirdikdən sonra Pedaqoji Universitetin dil və ədəbiyyat fakültəsində təhsil alıb.

Ədəbi yaradıcılığa tələbəlik dövründə "Azərbaycan" jurnalında dərc olunan "Bakının gecəsi" şerilə başlayıb. “Uşaqgəncnəşr”də redaktor (1957-1962), “Azərnəşr”də redaktor, böyük redaktor (1962-1968), "Gənclik" nəşriyyatında böyük redaktor, redaksiya müdiri, baş redaktor (1968-1976), Azərbaycan Baş Mətbuat Müvəkkilliyində qrup rəhbəri (1976-1978), Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində televiziya gənclər baş redaksiyasının baş redaktoru (1978-1983), “Azərnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri (1989-1992), Türkiyənin Ankara şəhərində Türk Standartları İnstitutunda və Xarici İşlər Nazirliyi və kalkınma ajansında müəllim, "Azərbaycan" qəzetinin Türkiyə üzrə xüsusi müxbiri (1992-1995) vəzifələrində işləyib. Onun uşaq şeirləri dünyanın bir çox dillərinə tərcümə edilib. İlyas müəllimin 50-yə qədər kitabları çap olunub.

– İlyas müəllim, böyük ömür yolu keçəndən sonra olanları xatırlamaq sizə yaddaş ağrısı kimi görünmür ki?

– İndi elə bir yaşdayam ki, bəzən elədiklərimə baxıram ki, yadıma düşsün. Həyatım başdan-başa xatirələrə çevrilib. Bizim elə bir günümüz olmayıb ki, xalqdan, ədəbiyyatdan ayrı qalaq. Komsomol mükafatı almışam, onlarla şeirlər həsr olunub mənə, saysıs-hesabsız tədbirlərdə iştirak etmişəm. İndi olanları xatırlayanda özüm də dəhşətə gəlirəm, ömür çox tez keçdi.

– Sizin ən uğurlu və şöhrət gətirən “Gədəbəydədi” və “Palıd” şeiri barədə danışaq. İndi də adınız gələndə ilk ağla gələn bu şerilər olur.

– “Gədəbəydədi” şeiri ölkəmizin dilbər guşələrindən birinin adı ilə bağlıdır. Mənim Ağsu, Sumqayıt, Kəlbəcər, Sabirabad haqqında da şeirlərim var. Həmişə gəzdiyim yerlər barədə mənim fərqli təssüratlarım olurdu, sonralar o təssüratlar şeirə çevrilirdi. Mən torpağı hiss edirdim, ayağım toxunan kimi duyğularım dilə gəlirdi. Görünür, Gədəbəyi yaxından tanıdığıma, bələd olduğuma görə o şeir yaxşı alınıb. Şəkidə olanda mənə dedilər ki, Şəki haqqında da şeir yazmalısan, yoxsa səni burdan getməyə qoymayacağıq (gülür). Mən də dedim ki, bir dəfə Şəkini görməklə şeir yazmaq olmaz, gərək Şəkiyə, Şəki insanının həyatına, bu yerlərin təbiətinə bələd olam ki, nəsə yazam. Məni apardılar, “Gələrsən Görərsən” qalasına, Kiş kəndinə, Şəki Xan Sarayına, Marxala və s. Xeyli gəzəndən sonra “Şəki” şeirini yazdım. Bizim ədəbiyyatımızda təbiət təsvirləri zəifdir və monotondur. Amma mənim yazdığım şeirlər vətənpərvərliyimin nəticəsidir, həm də fərqlidir. “Kəlbəcər” adlı şeirim də var. O şeir “Gədəbəydədi” şeirimdən heç də geri qalmır. Aşıq Şəmşir mənə dedi ki, İlyas “Gədəbəydədi” şeirinlə üzbəüz oxuna bilən başqa bir şeir yaz ki, aşıqlar onu üzbəüz oxuya bilsinlər. Kəlbəcər aşıqları belədir ki, daha çox öz aşıqlarından oxuyurlar. Azərbaycanın hər qarışı mənim üçün əzizdir. “Palıd” şeiri Azərbaycanın simvoludur. “Palıd” şeirində ictimia fikirlər deməyə çalışmışam, o vaxtı elə şeirlər yazmırdılar. O, şeirdə o dövrdə bəzi sındırılan, bəzi məğrur qala bilən insanların siması var. O şeirlər həm də böyük bir sistemi ehtiva edirdi. İndi elə ictimai şeirlər yazan yoxdu. Palıdı qırmaq istəyən çox olur, qurd yeyə bilmir deyə, hamı palıdın ağaclarının paxıllığını çəkir. Mən ağaclara həmişə təkcə meyvə ağacı kimi yox, uzun ömürlü qocalar kimi baxmışam.

– O dövürdə ədəbiyyata böyük bir maraq var idi, indi isə vəziyyət çox da ürək açan deyil. O qayğı ilə, indiki qayğısızlıq sizə çətin gəlmir ki?

– İndi diqqət var, amma o qayğını, diqqəti başa düşən adam yoxdur. İndi poeziya ilə nəfəs alan insan tapılmaz olub. İndi publisistika ədəbiyyatı üstələyib, hamı asan yazıla bilən yazıların arxasınca qaçır. Şeir böyük dözüm, böyük ürək istəyir. İndi böyük ürəkli insanlar azdı. Ona görə də Azərbaycanda uzun müddət böyük ideyalı əsərlər yaranmayacaq. Məsələn, Rəsul Rzanın, Səməd Vurğunun elə şeirləri var idi ki, o şeirləri indi yazıla bilmir və bilməz də. İndi yazılan şeirlər, qafiyəsiz, vəzinsiz, yadda qalmayan elə-belə şeylərdi. Adamın o əsrlərə şeir deyəməyə dili də gəlmir. Bugünün şeiri günümüzün, zamanın dərdlərini aça bilmir, taleyini verə bilmir. İndi söz hadisələri ifadə etmək imkanında deyil. Bu böyük bir faciəyə nişandır. Ən ali nemət olan söz belə acizləşib. S.Vurğun şeirlərində dünyanın böyük insanlarına qiymət verirdi, tarixi yenidən şərh edirdi. Məsələn, Qacara, Napaleona və s. O dövrün haqsızlığının səbəblərini açıb-göstərirdi. Özü də poetik şəkildə, çox gözəl bir poetik dillə. Ona görə də dərhal həmin şeirlər dillərə düşürdü, hamı görürdü ki, haqsızlıq nədir. İnsanlar böyük şəxsiyyətlərin simasında dərk edirdilər ki, haqsızlıq dünyanı uçura, məhv edə bilər.

Sovet realizmində mən klassik qəhrəmanların, şahların təmsil olunmasına ədəbi biclik kimi baxıram, çünki o haqsızlıqları görən S.Vurğun həm də Stalini tərifləyirdi, amma Qacarı pisləyirdi. Qacar Səməd Vurğun üçün təhlükə deyildi deyə, onun haqsızlığını faş edirdi, amma Stalinə mədhiyyə yazırdı. Sonra da bəzi tənqidçilər deyir ki, Səməd Stalinə demək istədiyini Napelonun adına yazırdı. Məncə, bu məqam bir qədər də S.Vurğunu bağışlamaq eşşqindən doğur, ciddi ədəbiyyat münasibəti kimi isə, məncə, qəbul olunmazdır.

Oxucu bilirdi ki, S.Vurğun sözü kimə deyir. 20-25 il əvvəl dövrdə sovet pastortu ilə dünyanı gəzmək olurdu, amma indiki pasportla hara getsən yadsan. Sovet dövürün gözəlliklərini unutmaq olmaz. O dövürdə ədəbiyyatımız böyük inkişaf edirdi, ədəbiyyat coşub-çağlayırdı. İnkişaf indiki kimi birtərəfli, müəyyən adamlar üçün deyildi. İnkişafın bəhrəsi hamı üçün idi. İndi daha çox əziyyət çəkənlər qıraqda qalır. Azərbaycan müstəqilliyi bizim ən böyük nemətimizdir, amma bu gün ikitərəflilik var. S.Vurğun Sovet rejimi ilə xoşbəxt idi. Elə bir rejim yaratmaq lazımdır ki, hamı hiss eləsinki, onun əli hər yerə çatır. İndi biri Ayı, Ulduzu göydən endirmək istəyir, digər isə özünü yerdən güclə qaldırır.

– Sizə Xalq Şairi adı verilməməyi ilə bağlı narazılığınız yoxdur ki?

– Yox, Xalq Şairi adını almaq üçün gərək yuxarılara müraciət edəsən, mən bu barədə hələ heç kəsə bir kəlmə deməmişəm, nə də demərəm. Bu saat Xalq Şairi olmağın heç bir üstünlüyü yoxdur. O ad Sovet dövrünün həvəsləndirici bir vasitəsi idi. Şairin əgər vətəndaşlıq mövqeyi varsa, qələmi varsa, istedadı varsa, o adam şairdir, özü də xalqın şairidir. Xalqın əleyhinə olan şair anlayışı yoxdur, ona görə də bütün əsl şairlər, Xalq Şairidirlər. Ad müəyyən şeylərə görə verilir. Mənim Xalq Şairi adına ehtiyacım yoxdur, heç vaxt da olmayıb. Heç vaxt Xalq Şairi olmaq kimi məqsədim olmayıb, heç bir şeirimi o adın eşqi ilə yazmamışam.

– Nazim Hikmətlə də görüşmüsünüz.

– Hə, o vaxt Bakıya gələndə görüşmüşük. Nəriman Həsənzadə və mən Nazimin də qatıldığı tədbirdə şeir oxumuşduq, bizdən çox razı qalmışdı, şeirlərimizi bəyənmişdi. N.Hikmətiin şeirləri dünyəvi şeirlərdir, təəssüf ki, o dövürdə Nazimi sevmirdilər. 1989-cu ildə Türkiyədə olanda müsahibə verəndə onun adını çəkdim, çap eləyəndə baxdım ki, adını çıxarıblar.

– Sərdar Əsəd sizinlə yaxın dost olub, onu özünü öldürməsində maddi əsasların da olduğu istisna edilmir. Amma siz isə Sovet dövrünün böyük qayğılarından danışırsız. Görünür, o dövürdə də hamıya münasibət eyni olmayıb, “ögey övladlar” həmişə olub.

– İntihar hər bir ölkədə olur. Sərdarın şeirləri də, kitabları da çap olunurdu, məncə, onun intiharı təkcə maddi təminatla bağlı deyil, başqa səbəblərdən olub.

– Sovet dövründə təbliğat da birmənalı xarakter daşımayıb, məncə.

O dövürdə heç nə elə-belə olmurdu. Müxtəlif dillərdə şeirlərim çox çap olunub. Çap olunmağım mənim xüsusi nüfuzum sayəsində olmayıb. Dostluq cəmiyyətinin xətti ilə çox kitablarım yayılıb. O dövürdə də bu tip şeylər hər adama olmurdu, müəyyən münasibətlərə görə olurdu. Yevgeni Yevtişenkonun əsərləri Cabir Novruz qədər yayılmırdı, daha çox yayılırdı. Çünki onu Moskva mühiti təbliğ edirdi. İndi bəzi adamlar tanınmalarını az qalırlar öz ad-sanları ilə bağlasınlar. Mənim “Meşədə hadisə” əsərim 1 milyon tirajdan çox çap olunub. Amma çap olunan, tirajlanan əsər anlayışının böyük əhəmiyyəti yoxdur, əsas odur ki əsərin öz dəyəri olsun. Dəyəri olan əsər 10-15 tirajla cap olunsa da gec-tez öz dəyərini tapacaq.

– Bizim ədəbiyyatımızda müharibə ancaq “qurban vermək” faktı kimi yadda qaldı. Niyə ədəbiyyatımızda müharibə yad mövzu kimi işlənilib?

– Ümumiyyətlə müharibə bizim əxlaqımıza yaddır. Biz nə qədər vuruşsaq da öldürməyi öyrənməmişik, biz sülh xalqıyıq. Ona görə də daim təcavüzlər daha çox bizə olunub. İndiki ailələr uşaqlarını müharibədən kənarda saxlayırlar. Biz amma müharibənin dəhşətini öz el-obamızda yaşamışdıq. Ona görədə indiki gənclər müharibəyə yad amil kimi baxırlar, elə yazıçılar da. O vaxt pambıq yığanda pambığını müharibə üçün yığırdı. Amma indi bir yanda müharibədi, bir yanda toy-bayram. Yəni xalq müharibəni bütöv dərk edə bilmədi. Bədəbəxtliyin içində xoşbəxt yaşayırıq. Başımıza gələnlərlə, davranışımız arasında ziddiyyət var. Bu ziddiyyətdən isə əsl ədəbiyyat nümunəsi yarana bilməz.

– Gənc yazarların yazdıqlarına münasibətiniz necədir?

– İndiki gənclər özlərindən çox razıdır. Elə bilirlər ki, Füzulidirlər. Biz Nizamiyə, Füzuliyə doğru yol gedirik, onlardan kənar heç nə yazmamışıq. Bizdən əvvəlki nəsil böyük işlər görüblər, əsl dəyər onlar idi. Orta yaşlılardan Elçin Hüseynbəylinin yolunu, üsulunu bəyənirəm.

– Siz ədəbiyyata gələndə sizə böyük qayğı olubmu?

– Olub, amma həmin qayğı boş yerə deyildi, istedadımın ilkin işartısını duymuşdular. Osman Sarıvəlli mənim haqda məqalə yazıb. Nə Rəsul Rza, nə Səməd Vurğun gənclərə pislik eləməyiblər, əksinə böyük qayğı göstəriblər. Lazım olanda isə haqlı tənqid ediblər. İndi tənqid yoxdur, hamı təriflə məşğuldur. Ədəbiyyatı tənqid yetişdirir. İndi ki tənqidçilər tənqid dəftərini qatlayıb qoyublar qırağa, hamısı təriflə məşğuldurlar. İndi Yaşar Qarayev, Məmməd Arif kimi tənqidçilər yoxdur. Yaşar Qarayevin yanında şeir oxuyanda qorxardıq. Şeir deyən kimi həmin şeirin necə yarandığını, bu fikirlərin hardasa işlənib-işlənməməyini deyərdi. Ona görə də biz bu cür adamlardan öyrənərdik. İndi hamı bir-birinə oxşar şeirlər yazır, amma dinən yoxdur. Ədəbiyyat hətta ədəbiyyat adamı üçün də ögeyləşib, sözün təəssübünü çəkən adamlar qeybə çəkilib.

– Tərcümələrinizdən xəbərim var. Amma nədənsə tərcümələrinizi kitab kimi çap etdirməmisiniz?

– Çap eləməyə imkanım yoxdur. Tutçevdən, Robert Bönündən elədiyin tərcümələr qalıb. Müstəqillik dövründə mənim dövlət dəstəyi ilə kitabım çıxmayıb. Müstəqillik dövründə ancaq Xalq şairi olanların kitabını çıxardılar. Mənimsə örden-medalım, xüsusi adım yoxdu. O dövürdə M.Rahimi hamı təbrik edirdi ki, Məmməd müəllim sizi təbrik edirik, axır ki, orden aldınız. Çünki o vuruşa-vuruşa alırdı. Amma S.Vurğuna dövlət özü o adı, medalları verdi. Görünür, əsrlərə qiyməti də orden-medalla verirlər. Bəzən heç şairə yox, orden-medala görə adama hörmət edirlər. Ona görə də mənim tərcümələrim və kitablarım hələ diqqətdən kənarda qalıb, baxan yoxdur

– İndiki şeirimizdə ahəng yoxdur, sizcə bu nəylə əlaqədardır?

– İndiki şeiri səsdən ayrı salıblar, şeirlər səslənmir. İnanmırsızsa gedin istənilən jurnalda çap oluan şeirlər baxın. Buna görə də şeirləri oxucular oxumurlar. N.Hikmətin şeirləri başdan-başa havadır, intonasiyadır, ahəngdir. Bugün yazılan şeirlərin intonasiyası yoxdur, ona görə də nə ağıza uyur, nə də dilə yatır. Axırda da heç kəsin olmur. Şeir gərək öz intonasiyasın, öz səs tonun yaratmış olsun.

– Bu gün uşaq şeirin bu qədər zəif olması, sizcə, nəyələ bağlıdır?

– Uşaq şeiri dərin idrak şeir deyil, uşaq şeiri öyrədici şeirdir. O şeirlərdə gərək həyat həqiqətlərini güclü əks etdirə biləsən. İndi uşaq şeiri yazan adamların çoxu həyat detallarını bilmirlər. Mən beş yaşımdan işləmişəm. Həyat detallarını çox yaxşı bilirəm. Dumana düşməyən, qara düşməyən adamlar uşaqlar üçün təbiət şeirləri yazırlar. İndi texnika hər şeyi üstələyib, o vaxt uşaq əyləncələri yox idi. İndi uşaqlar əyləncələrə inanırlar, şeirlərə yox.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-10-12 mart.-S.15.