Tərcümə dil ənənələrini dağıtmamalıdır

Gənc tərcüməçi Oktay Kazımov: “Tərcüməyə çox sadiq qalanda gözəllik, əsəri çox gözəlləşdirəndə isə orijinala sadiqlik itir”

Oktay Kazımov 1984-cü ildə Gürcüstanda anadan olub. Orta məktəbdə gürcü dilində təhsil alıb. 2001-ci ildə Tiflis Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə, 2007-ci ildə isə həmin universitetinin magistratura pilləsinə daxil olub. O.Kazımov gənc olmasına baxmayaraq, Azərbaycan və Gürcüstan ədəbiyyat dairələrində kifayət qədər tanınmış tərcüməçidir. Bakı səfəri zamanı O.Kazımovla qonaq olduğu “Avropa” otelində görüşüb, tərcümə işi barədə maraqlı bir söhbət etdik.

– Oktay bəy, bu günə qədərki tərcümə fəaliyyətinizdən danışardıq, gördüyünüz işləri icmal kimi bilmək maraqlı olardı.

– Mən həm gürcü, həm Azərbaycan dilinə bədii tərcümələr edirəm. Gürcü dilinə etdiyim tərcümələrin çoxu orta əsr Azərbaycan ədəbiyyataına aid nümunələrdir: Kişvəri, Həmidi, Qazi Bürhanəddin, İzzəddin Həsənoğlu, Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmaddəddin Nəsimi, Həqiri və s. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından Mikayıl Müşviq, Nəbi Xəzri, müasirlərdən Səlim Babullaoğlu, Zərdüşt Şəfizadə, Günel Mövlud və sənin şeirlərini tərcümə etmişəm. Nəsrə gəldikdə, Elçinin “Beş qəpiklik motosikl”, “Parisdə avtomobil qəzası”, “Talvar” və s. hekayələrini gürcü dilinə çevirmişəm. Gürcü ədəbiyyatından Azərbaycancaya əsasən XIX və XX əsr nümayəndələrinin əsərlərini tərcümə etmişəm. Bu yaxınlarda iki pyes tərcümə etdim. Bunlardan biri Mirzə Fətəli Axundovun “Hekayəti Misyo Jordan” əsəridir. Əslində, Gürcüstanda indiyə qədər gərək M.F.Axundovun bütün pyesləri tərcümə ediləydi. Görünür, mədəniyyətimizin təbliğində müəyyən axsaqlıqlar var. Digər tərcümə etdiyim əsər isə Jalə İsmayılın “Oxşarlar” pyesidir. Bu əsəri böyük həvəslə tərcümə elədim. O əsərin aktuallığı, pyesdə səsləndirilən ideyaların çoxu əbədidir.

– Tərcümələrinizdə yaradıcılığa üstünlük verirsiniz, yoxsa orijinala sadiq qalmağa?

– Aristotel deyir ki, “Tərcümə qadına bənzəyir, gözəli vəfalı olmur, vəfalısı gözəl”. Bu fikri ilə filosof gizli işarə edir ki, qızıl orta prinsipi var tərcümədə. Yəni tərcüməyə çox sadiq qalanda gözəlliyə, çox da gözəlləşdirəndə orijinala sadiqlik itir. Amma mən həddi aşmayaraq daha çox gözəlləşdirməyin tərəfdarıyam.

– Hansı əsərləri daha yaxşı tərcümə edirsiniz, ümumiyyətlə, tərcümə prinsipiniz necədir?

– Əgər əsər hətta sifariş olunubsa da və mən özümü həmin mətndə tərcüməçi kimi görə bilmirəmsə, o əsəri tərcümə etmirəm. Gürcü dilinə əsər tərcümə edəndə gürcü oxucusunu nəzərə alıram, əgər o əsər oxucuya heç bir ismarıc ötürməyə qabil deyilsə, o əsəri çevirmirəm. Bu prinsip Azərbaycan ədəbiyyatına da aiddir. Tərcümə zamanı azad seçim olanda daha yaxşı olur. Həm də əsəri birbaşa tərcümə etmək olmaz, gərək müəyyən psixoloji mərhələlər keçəsən, öz ruhunu əsərin ruhuna yaxınlaşdırasan. Psixoloji hazırlıq olmasa, əsər insana yad görünür. Mən həmişə birbaşa orijinaldan tərcümə edirəm. Azərbaycanda tərcümələrin 80%-i vasitəçi dillərin köməyi ilə olur. Bu çox pis haldır, dildən-dilə qramatikalar dəyişir, qramatika isə hər xalqın düşüncəsinin məhsuludur, onu xalq yaradıb. Əgər əsər doğma dilinə üçüncü dildən tərcümə edilibsə, deməli, bundan öncə həmin mətn iki dəfə dəyişib və sənin oxuduğunla orijinal arasında təkcə dil-üslub fərqliliyi yox, həm də təfəkkür fərqliliyi yaranıb. Amma Gürcüstanda demək olar ki, vasitəçi dildən tərcümə etmək ənənəsi yoxdur, heç buna həvəs göstərən nəşriyyatlar da tapmaq olmaz. Azərbaycan dilinə çevrilmiş əsərlərin çoxu rus dilindən tərcümə edildiyinə görə, dünya nəsri başdan-başa rus nəsrinə oxşayır. Bu da çox faciəvi haldır.

– Hansı əsərləri tərcümə edə bilməmisiniz?

– Məsələn, Səməd Vurğunun “Şair, nə tez qocaldın sən?” şeirini tərcümə edə bilmədim, Eləcə də Füzulinin ”Can vermə qəmi eşqə ki, eşq afəti candır” rədifli qəzəlini. Çünki həmin qəzəl 15 hecalıdır, gürcü dilinə tərcümə edəndə 16 hecalı olur. 16 heca isə gürcü şairi Şota Rustavilinin şeirlərində daha çox rast gəlinir deyə, üslub oxşarlığı yaranır, qəzəl Füzulinin üslubuna sadiqliyini itirir. Eləcə də, İmadəddin Nəsiminin belə bir qəzəli var:

Sənsiz yediyim hər nə yesəm dər ilə qandır.

Gəl, gəl dodağın şərbətini canana qandır.

Bu qəzəlin xüsusi bir ritmi var, gürcü dilinə tərcümə edəndə o ritm və metrika itir. İstəmirəm ki, çevirdiyim əsərə xələl gətirim. Tərcüməçi tərcümə etdiyi yazarın üslubunun qeydinə qalmalıdır. Tərcümə dil ənənələrini dağıtmamalıdır, əksinə, yaşatmalıdır.

– Bildiyimizə görə, gürcü və Azərbaycan mərsiyələrini tədqiq edirsiniz. Bu dini mətnlər arasında hansı fərqlər və oxşarlıqlar var?

– Gürcülər dini nəğmələrə himnlər deyirlər. Qədimdə bilirsiniz ki, himnlər allahların şəninə ucaldılırdı. Himnlərin kökü Davud peyğəmbərin məzmurlarından qaynaqlanıb. Sonra yavaş-yavaş xiristian dini öz himnlərini, öz ilahilərini yaratmağa başladı. Gürcülərin də ilk ilahiləri tərcümələr idi. Gürcülər yəhudilərə xas ilahiləri tərcümə edə-edə öz orijinal himnlərini yaratmağa nail olublar. Hər himn mərsiyə deyil. Mərsiyə o zaman olur ki, onun kökündə təziyə dayansın. Məsələn, İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsi. Bu artıq bizim xalqın mərsiyələrinə oxşayır. Bildiyimə görə, Azərbaycanda Əliyar Səfərlidən başlayaraq mərsiyə janrı tədqiq olunmağa başlayır. Natiq Rəhimov Qumrinin mərsiyələrini Azərbaycanca çap etdirmişdi. O, ön sözdə yazmışdı ki, nəyə görə XIX əsrdə sevgi qəzəlləri ilə yanaşı mərsiyələr də yazılırdı? Mən buna öz yazımda belə cavab vermişdim ki, yəqin onlar təkcə müqəddəslərə deyil, həm də öz zəmanələrinə mərsiyələr deyirdilər. Çünki XIX əsrdə Azərbaycanın müstəqilliyi əlindən alınmışdı, xalq böyük faciələrlə üz-üzə idi. Oxşarlıqlar daha çoxdur. Çünki həm gürcü ilahilərinin, həm də bizim mərsiyələrin məqsədi eynidir, çünki hər iki janr dindarlarda müqəddəslərə qarşı hüsnü-rəğbət oyatmaq məqsədi daşıyır. Məsələn, mərsiyələrdə deyilir ki, filankəsin başını kəsdilər və s. Yəni baxmayaraq onlar müqəddəslər idilər, amma onlar da insan idilər. Bir sözlə, sənin də canın ağrıya bilər, amma sən də o mərhələyə çata bilərsən. Müqəddəslər o adamlardır ki, onlar Allahla dünya arasında vasitəçidirlər. Mərsiyənin bir məqsədi budur: yəni sən onların adından Allaha müraciət etsən, O, sənin müraciətini daha məqbul sayar. Azərbaycan mərsiyələri iki janrda olur, qəzəl və qoşma janrında. Azərbaycan mərsiyələri qafiyəli olur, gürcü mərsiyələri isə yox. Onlar mərsiyələrini kilsədə oxuyurlar deyə, qafiyəli, ya qafiyəsiz, bərabər hecalı və yaxud sərbəst hecalı olmasının heç bir əhmiyyəti olmur.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-30 mart.- S.15.