“Təhsil bizim üçün bir nömrəli məsələ olmalıdır”

Akademik Teymur Bünyadov hesab edir ki, buraxılış imtahanlarının TQDK tərəfindən keçirilməsi bir çox problemləri aradan qaldırılacaq. Akademik Teymur Bünyadov «Kaspi»nin suallarını cavablandırır.

- Teymur müəllim, sizin Milli Məclisin Elm və təhsil komissiyasının sədri olduğunuz dövrdən aktual olan «Təhsil haqqında» qanun nəhayət qəbul olundu. Bunu necə qiymətləndirirsiniz?

- Müstəqilliyin ilk illərində biz «Təhsil haqqında» qanun qəbul etmişdik. Lakin bu qanun çox tələsik hazırlanmışdı və bir sıra boşluqları var idi. O vaxt ümummilli liderimiz Heydər Əliyev bizi çağırdı və dedi ki, hazırda qüvvədə olan «Təhsil haqqında» qanun çox tələsik yazılmış bir sənəddir. Onun təşəbbüsü ilə biz yeni bir qanun layihəsi hazırladıq. Bu məsələni biz xalqın müzakirəsinə verdik. Ümummilli liderimiz də bizimlə görüşündə dedi ki, çox yaxşı edirsiniz ki, layihəni xalqın müzakirəsinə çıxarırsınız. Çünki təhsil qanunu bizim taleyimizlə bağlıdır. Biz o qanunun üstündə 4 il işlədik və layihənin birinci və ikinci oxunuşda qəbul etdik. Üçüncü oxunuş müzakirələrinə qədər mənim deputatlıq müddətim başa çatdı. Növbəti 5 illikdə qanun layihəsinə Şahlar Əsgərovun rəhbərlik etdiyi komissiya baxdı. Amma o, qanunun hazırlanmasından çox, iradlara üstünlük verdi və nəticədə nazirliklə münasibətlər korlandı, qanunun qəbul olunması mümkün olmadı. Ondan sonrakı 5 illikdə Təhsil Komissiyasına rəhbərlik edən Şəmsəddin müəllim bizim edə bilmədiklərimizi etdi. O bizim hamımızdan qoçaq çıxdı. Operativ şəkildə bütün problemləri yoluna qoydu. Layihəni həm yuxarılar, həm də aşağılar bəyəndi. Artıq yeni «Təhsil haqqında» qanun qüvvədədir. Təhsilimiz bu qanuna əsaslanaraq idarə edilir.

- Amma müzakirələr xeyli uzun çəkdi. Bunu nə ilə əlaqələndirirsiniz?

- Bunu təbii qəbul etmək lazımdır. Təhsil çox həssas mövzudur. Mən bu dəqiqə də bu məsələlərdən danışanda çox ehtiyatlı olmağa çalışıram. Təhsil strateji əhəmiyyətə malik dövlət məsələsidir. Təhsil həm də xalqın bugünkü taleyi, gələcəyi ilə bağlıdır. Hansı xalqın təhsili zəifdirsə, o xalq dünya xalqları arasında çox yazıq görünər. Hansı xalqın təhsili yoxdursa, deməli, onun özü də yoxdur. Bu baxımdan son vaxtlar təhsil sistemində aparılan işləri alqışlayıram. Buraya təkcə qanunun qəbul edilməsinin deyil, digər addımları da aid edirəm. Çox yaxşı bir haldır ki, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, birinci xanımımız Mehriban Əliyeva bu məsələlərə çox böyük diqqət yetirir. Xatırlayırsınızsa, müstəqilliyin ilk illərində daha çox məscid tikintisinə üstünlük verilirdi. Qısa müddət ərzində ölkə ərazisində 800-dək məscid tikildi. Dinimizə, imanımıza, vicdanımıza qayıtmaq çox yaxşı idi. Amma açıq deməliyik ki, bizim üçün bir nömrəli məsələ təhsil olmalıdır. Bu baxımdan, son vaxtlar ölkədə xeyli sayda yeni məktəb binalarının tikilməsi bizi çox sevindirir. Elmi tədqiqat işləri ilə əlaqədar tez-tez rayonlara gedirik. Orada tez-tez təzə tikilən məktəblərlə də tanış oluruq. Həmin məktəblərlə tanış olanda adam qürur hissi keçirir. Amma təhsilimiz problemlərdən də xali deyil. Müəllimi potensialının zəifliyi, zamanla ayaqlaşmamağı bacarmamağımız, yeniliklərdən tez istifadə edə bilməməyimiz əsas problemlər kimi qeyd olunmalıdır. Təhsilimiz repetitorların ümidinə qalıb. Əslində, mən onların əleyhinə deyiləm. Bizə son nəticədə gənclərimizin bilik səviyyəsinin yüksək olması, bacarığı lazımdır. Bu dövlət, bu xalq gənclərindir. Biz bu gün varıq, sabah yoxuq. Bu gün orta məktəbdəki müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsi, bilik dairəsi tələbata cavab vermir. Kiçik bir yoxlama aparsaq, çox nöqsanlar aşkara çıxarılacaq. Bizim müəllimlərimizin bəziləri öz üzərində işləmirlər, yeniliklərlə az tanış olurlar. Bu, bizim gələcəyimiz olan gənclərimizin taleyinə mənfi münasibətdir.

- Bu yaxınlarda ölkə prezidenti orta məktəblərdəki buraxılış imtahanlarının Təhsil Nazirliyi tərəfindən deyil, tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən aparılması ilə bağlı sərəncam imzalayıb. Bu yeniliyə münasibətinizi bilmək istərdik.

- Mən bu addımı alqışlayıram. Niyə? Ona görə ki, indiyə qədər buraxılış imtahanları ilə bağlı çox xoşagəlməz xəbərlər eşidirdik. İmtahanlarda «mən ölüm, sən ölüm», güzəştə getmə halları var idi. Qiymətləndirilmə ilə bağlı da problemlər mövcud idi. Bəzən orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirənlər ali məktəblərə qəbul ola bilmirdilər. Məncə, imtahanlar TQDK tərəfindən keçirildikdən sonra bu problemlər aradan qaldırılacaq. Orta məktəb şagirdləri dərk edəcəklər ki, qıl körpüsündən keçməlidirlər. Başqa heç bir yolla qiymət ala bilməyəcəklər. Buna görə də təhsilə münasibət dəyişəcək. Həm müəllimlərin tələbkarlığı, həm də şagirdlərin məsuliyyəti artacaq. Artıq Rusiyada bu praktikadan istifadə olunur. Orada qəbul imtahanları ilə buraxılış imtahanları birləşdirilib.

- Bizdə də bunun reallaşdırılması mümkündürmü?

- Əlbəttə ki, mümkündür. Orta məktəbi bitirənlər buraxılış imtahanlarından aldıqları qiymətə müvafiq ali məktəblərə qəbul oluna bilərlər. Bununla da biz uşağa iki dəfə əziyyət verməyin qarşısını alacağıq.

- Amma son vaxtlar müəllim peşəsinin əvvəlki hörmətə malik olmadığını da qəbul etməliyik.

- Bu, məni də çox narahat edir. Bəzi müəllimlərin işə biganə münasibəti bizim taleyimizi korlayır. Mənim fikrimcə, buraxılış imtahanları ilə bağlı dəyişikliklər məktəblərimizə müsbət mənada təsir edəcək. Bu məqamda Şərqin böyük mütəfəkkiri Sədi Şirazinin müəllimlə bağlı bir fikri yadıma düşdü. O deyir ki, bir gün şah oğlunun əlindən tutub onu mədrəsəyə aparır. Oraya çatanda gümüş lövhənin üstünə qızıl həriflərlə «Valideynlərimin nəvazişindən çox, müəllimlərimin tələbkarlığına borcluyam» yazdı. Bu, çox böyük fikirdir. Bu, müəllimə verilən çox yüksək bir qiymətdir. Bizdə də həmişə müəllimə çox yüksək qiymət verilib. Hansı xalqda müraciət forması kimi «müəllim» sözündən istifadə olunur? Ancaq bizim xalqda. Bu da bizim dədə-babalarımızın müəllimə olan hörmətidir. Biz həmişə müəllimə nicat yeri kimi baxmışıq.

- Ali məktəblərdəki təhsillə bağlı problemlərimiz var. Boloniya prosesinə keçiddə problemlərlə üzləşirik. Bu barədə nə düşünürsünüz?

- Boloniya prosesinə keçidə başlamışıq. Bu, sistem ümumilikdə yaxşıdır. Amma açıq desək, hələ biz onun tətbiqinə nail ola bilməmişik. Biz hələlik onu dərk edə bilmirik. Eyni zamanda, ali təhsilin magistratura pilləsində də problemlərimiz var. Son 3-4 ilə qədər əksəriyyət magistraturanın nə olduğunu bilmirdi. Amma ali təhsildə keyfiyyətin artırılması üçün təhsilin magistratura pilləsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Magistratura ali təhsilin əsas pilləsidir. Ali təhsil alan tələbə bu pillədə kamilləşir.

- Son illər dövlət xətti ilə azərbaycanlı gənclərin xarici ölkələrin nüfuzlu universitetlərində təhsil almalarını necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu, çox nəcib bir addımdır. Biz bunun nəticələrini bir müddət sonra görəcəyik. Bu gün mən eşidəndə ki, hansısa bir ailənin övladı xaricdə təhsil alır, həmin ailəyə yaxşı mənada qibtə edirəm. Çox sevindirici bir haldır ki, bu gün Azərbaycan gəncləri dünyanın tanınmış universitetlərində təhsil alırlar. Onlar yalnız təhsil almırlar, həm də dünya görüşlərini genişləndirirlər, həyata baxışlarını dəyişdirirlər. Xaricdə təhsil alanlar bir sıra cəhətlərinə görə başqalarından fərqlənirlər. Çox yaxşı haldır ki, xaricdə oxuyub gələn gənclərimizin işlə təmin olunmasına da xüsusi diqqət yetirilir.

- Azərbaycan elminin bugünkü səviyyəsi necə, sizi qane edirmi?

- Bilirsiniz, tərbiyə yoxdursa, təhsil də yoxdur. Təhsil yoxdursa, elm də olmayacaq. Təhsili olmayan gəncdən biz hansı elmi nailiyyət gözləyə bilərik. Sevindirici haldır ki, elmimizin bir sıra uğurları var, amma çatışmayan cəhətlərimiz də çoxdur. Özü də elmimizin problemləri heç də təhsildəki problemlərimizdən az deyil. Məsələn, bu yaxınlarda Akademiyanın həqiqi, müxbir üzvlüyünə seçkilər olacaq. Ölkənin tanınmış alimləri namizədliklərini irəli sürüblər. Amma ayrılan yerlər çox azdır. Məsələn, ictimai humanitar elmlərdən tarix üzrə müxbir üzvlüyə cəmi bir yer verilib. Amma tarixin müxtəlif sahələri – etnoqrafiyası, arxeologiyası var. Bu sahələrin inkişafı üçün yüksək səviyyəli kadrlara ehtiyac var. Son vaxtlar tarix üzrə 3 akademikimiz dünyasını dəyişib, amma bir akademik yeri də verilməyib. Boş qalan yerlərə gərək seçki edəydik. Bu da böyük narazılığa səbəb olur. Digər bir problem ondan ibarətdir ki, tutaq ki, cəmi bir yer ayrılıb, dünən yumurtadan çıxanlar da akademikliyə namizədliyini verirlər. Bunların qarşısı alınmalıdır. Biz gərək ciddilərdən ciddisini seçək. Akademikliyə özünün məktəbi olan, çoxlu monoqrafiyaları çap olunan, xarici dillərdə əsərləri çıxan alimlər seçilməlidirlər. Problemlərimizdən biri də mənzil təminatı ilə bağlıdır. Bu günlərdə aspirantlar üçün mənzil tikintisi ilə bağlı verilən qərar çox yaxşıdır. Bununla belə ömrünü elmə həsr etmiş, amma hələ də mənzil problemini həll edə bilməyən alimlərimiz var. Onları da düşünmək lazımdır.

- Elmin İnkişafı Fondunun fəaliyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu fondun yaradılması təqdirə layiqdir. Amma hələlik onun gücü yetərli deyil. Fond elmimizə istənilən qədər dəstək verə bilmir.

- Milli Elmlər Akademiyası sistemində islahatların aparılması, institutların birləşdirilməsi ixtisarlarla bağlı təşəbbüslər də var. Bu təşəbbüslərə münasibətiniz necədir?

- Bir sıra xarici ölkələrdə heç akademiya yoxdur. Müstəqilliyimizin ilk illərində bizdə də akademiyanın ləğvi məsələsi gündəmə gəlmişdi. Amma ulu öndərimiz hakimiyyətə gələn kimi bu söhbətlərə son qoydu. Dedi ki, akademiya bizim milli sərvətimizdir. O ki qaldı, institutların birləşdirilməsi məsələsinə, mən bunun xeyirli olacağını düşünmürəm. Biz bundan heç nə qazanmayacağıq. Amma lap birləşdirilmə olsa da, dünya da dağılmayacaq. Düşünürəm ki, biz institutların tərkibində müəyyən ixtisarlar apara bilərik. İllərdir bu sistemdə işləyən, amma ortaya iş qoymayan xeyli sayda akademiya əməkdaşı var. Özü də indi pensiyaya çıxan elmlər namizədlərinə, elmlər doktorlarına dövlət yaxşı pensiya verir. Bu şansdan istifadə etmək lazımdır. Elmə xeyir verməyən adamlar əngəl də olmamağa çalışmalıdırlar. Belələri çoxdur. Biz onları nə qədər çiynimizdə gəzdirəcəyik?

- Teymur müəllim, ümumilikdə təhsilimizin gələcəyi ilə bağlı proqnozlarınız necədir?

- Mən çox optimist adamam. Əminəm ki, qısa müddət sonra təhsilimiz ürəyimiz istəyən səviyyəyə gəlib çatacaq. Mən buna əminəm. Bizim ikinci bir yolumuz yoxdur. Biz yalnız bu yolla getməliyik. Zaman hər şeyi göstərəcək.

İlham QULİYEV

Kaspi.-2012.-3 may.-S.9.