Mənəvi-əxlaqi dəyərlər ənənələr və novasiyalar işığında

Müasir cəmiyyətimizdə mənəvi-əxlaqi sahənin və əxlaqi şüurun mövcud vəziyyəti, onların inkişaf meylləri istər gündəlik həyatda, istərsə də elmi-nəzəri səviyyədə müzakirə olunan mühüm məsələlərdən biridir. Burada müxtəlif yanaşma tərzlərindən çıxış edilərək çoxsaylı fikir və mülahizələrin irəli sürülməsi mənəvi-əxlaqi sahənin inkişafı mexanizminin çoxtərəfliliyi və mürəkkəbliyindən irəli gəlir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra məlumdur ki, cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və mənəvi əsasları mühüm dəyişikliklər dövrünə qədəm qoydu. Onilliklər ərzində ümumi mülkiyyətə əsaslanan iqtisadi münasibətlər, birpartiyalı siyasi sistem tənəzzülə uğradı. Onların əvəzinə bazar iqtisadiyyatı münasibətləri və çoxpartiyalı siyasi sistem təşəkkül tapdı, cəmiyyətin yeni sosial strukturunun formalaşması prosesi başladı. Bütün bu dəyişikliklər ictimai şüurun bütün səviyyələrinin və formalarının, o cümlədən əxlaqi şüurun, bütövlükdə isə mənəvi-əxlaqi sahənin yeni xüsusiyyətlər və dəyərlər əsasında formalaşmasını stimullaşdıran ilkin şərt kimi çıxış etdi. Əxlaqi şüurda və cəmiyyətin mənəvi həyatında baş verən dəyişikliklər müxtəlif ziddiyyətlərlə müşahidə olunmağa başladı. Sözsüz ki, bu ziddiyyətləri doğuran səbəblər içərisində əxlaqi şüur və davranışlar sistemində mövcud olan stereotiplərin, vərdişlərin yeni ictimai münasibətlərin xarakterindən doğan novasiyalarla qarşılaşması, cəmiyyətin mənəvi təşkilinin çoxvariantlığı, sosial qrupların maraq və tələbatlarının müxtəlifliyi mühüm yer tuturdu. Digər tərəfdən ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə edən bu dəyişikliklərin cəmiyyətin sosial strukturu kontekstində insan faktoruna təsir göstərməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki cəmiyyətdəki yeniləşmələr zamanı insanın bu proseslərin mərkəzi faktoru kimi çıxış etməsi onun yaradıcılıq imkanlarını, mənəvi dünyasını və həyat tərzini müəyyənləşdirən mənəvi-əxlaqi dəyərlərin daşıyıcısı olması ilə bağlıdır. Məlumdur ki, əxlaqi münasibətlərin məzmunu konkret tarixi şəraitin, mövcud sosial-iqtisadi amillərin təsiri altında formalaşır. Əxlaqi münasibətlərin xarakteri öz əksini əxlaqi şüurda və onun məzmununda tapır. Uzun illər ərzində Azərbaycanın da daxil olduğu keçmiş SSRİ məkanında əxlaqi münasibətlər sistemi və əxlaqi şüur sosializm cəmiyyətinin sosial strukturunun və hakim siyasi ideologiyanın təsiri altında formalaşmışdır.

Həmin dövrün ideologiyasının ali məqsədlərindən irəli gələn kollektivçilik prinsipi nəinki sosialist məkanı daxilində, ümumiyyətlə bütün dünyada kommunizm idealları uğrunda mübarizə aparılmasını nəzərdə tutan ideyalardan qaynaqlanırdı. Burada fərdin əxlaqı kollektivçiliyin çərçivəsi ilə, ayrıca götürülmüş kollektivin maraqları isə daha geniş birlik kimi qəbul olunan dövlətin maraqları ilə məhdudlaşdırılırdı və ona tabe idi. Kommunizm ideallarına inanan sovet adamı özünü sovet cəmiyyətinin tələbləri daxilində əxlaqi tənzimləmənin fərdi subyekti kimi təsəvvür edirdi. Eyni zamanda, sovet adamlarını birləşdirməli olan mənəvi-əxlaqi məkanın coğrafiyası daha geniş hesab olunurdu. Çünki, kommunizm quruculuğunda “bütün ölkələrin proletarları”, “bütün sovet xalqı” və s. iştirak etməli, nəzərə alınmalı idi ki, kommunist əxlaqı daha ümumbəşəri xarakter daşıyır və bəşəriyyətin gələcək əxlaqı da yalnız onunla bağlıdır. Həmin dövrdə ümumi mülkiyyətə əsaslanan istehsal münasibətləri əxlaqi şüurda mühüm cəhət kimi formalaşmış kollektivin maraqlarına riayət etməkdə ifadə olunurdu. Bu maraqların əsas mahiyyəti isə ondan ibarət idi ki, bütün vətəndaşlar öz istək və maraqlarını kollektivin maraqlarının təmin edilməsi fonunda reallaşdıra bilərlər. Bütün bunlar isə son nəticədə öz əksini kollektivçilik, vətənpərvərlik və s. əxlaqi prinsiplər, eyni zamanda xeyirxahlıq, azadlıq, həyatın mənası, xoşbəxtlik və s. kimi ali əxlaqi dəyərlərin məzmunun müəyyənləşməsində tapırdı.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sferasının və əxlaqi şüurun inkişaf dinamikasını təhlil etsək görərik ki, burada pozitiv cəhətlərlə yanaşı, bəzən də xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri ilə uzlaşmayan meyllərin ortaya çıxdığı müşahidə olunmağa başladı. Bu isə daha çox keçmiş siyasi ideologiyanın təsiri altında formalaşan əxlaqi şüurun yeni iqtisadi və siyasi münasibətlərin təsirinə məruz qalması ilə bağlı idi. Çünki nəinki əxlaqi, eləcə də iqtisadi, siyasi və s. şüur tipləri ictimai gerçəkliyin müxtəlif tərəflərinin əks olunması prosesidir. Buna görə də ictimai gerçəklikdə baş verən dəyişikliklər və yeniləşmələr adekvat olaraq öz əksini əxlaqi, iqtisadi, siyasi və s. şüur tiplərində tapır.

Qeyd edək ki, müasir dövrdə Azərbaycanda əxlaqi münasibətlərin ümumbəşəri dəyərlər əsasında formalaşması ölkədəki sosio-mədəni ilkin şərtlər çərçivəsində baş verir. Bu şərtlər içərisində ölkəmizin dünyəvi, demokratik dövlət olması xüsusi edilməlidir. Mövcud sosio-mədəni ilkin şərtlər isə əxlaqi şüurda dövrün tələbi ilə uzlaşmayan və yalnız birbaşa keçmiş siyasi sistemlə bağlı olan xüsusiyyətlərin aradan qalxmasını şərtləndirir. Nəzərə alınmalıdır ki, əgər sovet dövründə cəmiyyətin iqtisadi münasibətlər sistemindən və sosial strukturundan irəli gələrək nəinki əxlaqi şüurda, bütövlükdə ictimai şüurda kollektivçilik prinsipi əsas yer tuturdusa, bazar iqtisadiyyatı və demokratik siyasi sistem şəraitində fərdiyyətçilik prinsipi və şəxsi təşəbbüskarlıq ön plana çıxır. Bu halda vətəndaşın özünün fərdi düşüncə və maraqlarından çıxış etməsi onun əxlaqi motiv və məqsədlərinə, onların əsasında formalaşan əxlaqi davranışına güclü təsir göstərir.

Azərbaycanda dünyəvi və demokratik dövlətin mövcudluğu şəraitində azad vətəndaş özünün əxlaqi qərarlar qəbul etməsində, əxlaqi davranışın müxtəlif tipləri arasında seçim aparmasında tam sərbəstdir. Lakin bu sərbəstlik heç də “cəmiyyətin rəyi məni maraqlandırmır, özüm bilərəm nə edərəm” düşüncəsi əsasına əxlaqsız davranışlara bəraət qazandırılması kimi başa düşülməməlidir. Əxlaqi münasibətlər fonunda azadlığa əxlaqi dəyər kimi yanaşılmalı, onun özündə xalqımızın milli adət-ənənələri ilə mütərəqqi novasiyaların sintezini ifadə etdiyi dərk olunmalıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, əxlaqi şüura sirayət edən neqativ cəhət əxlaqi motivlərdən doğan davranışlara, oradan isə əxlaqi tələbləri (insanlara, ailəyə, Vətənə, təbiətə və s. münasibət) reallaşdıran əxlaqi münasibətlərə təsir göstərə bilər. Bəzən əxlaqi azadlıq anlayışının mahiyyətini düzgün qiymətləndirməyənlər belə hesab edir ki, əgər fərd azaddırsa, o, istədiyi hərəkəti edə bilər və əxlaqi davranış tərzini, normalarını özü istədiyi şəkildə müəyyənləşdirməlidir. Lakin əxlaqi azadlığa bu cür yanaşma davranışda özbaşınalığa və volyuntarizmə yuvarlanmaq demək olardı. Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, “əxlaqi azadlıq” anlayışı və onun mahiyyəti fəlsəfi-etik fikir tarixində daim geniş müzakirələrə səbəb olan məsələlərdən biridir. Fəlsəfi-etik fikir tarixində əxlaqi azadlıq və onun özündə daşıdığı məzmunla bağlı müxtəlif baxışlar mövcuddur. Fikrimizcə, onların içərisində əxlaqi azadlığa əxlaqi zərurətlə fərdin subyektiv davranışının vəhdəti kimi baxan yanaşma tərzi daha məqsədəuyğundur. Bu həm də əxlaqi azadlığın mahiyyətini azadlıq və zərurət kateqoriyaları arasındakı nisbət çərçivəsində izah etməyə imkan verir. Çünki əxlaqi azadlıq dedikdə azadlığı maksimalist mənada (yəni, nə istəyirəm onu da edə bilərəm) başa düşmək yanlış olardı. Nəzərə alınmalıdır ki, əxlaqi davranışların cəmiyyətdə mövcud olan əxlaqi normalardan və milli mentaliteti səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən kənar çıxması əxlaqi anomaliyaların baş verməsinə imkan yaradardı. Digər tərəfdən, əxlaqın əsas funksiyalarından biri tənzimləmə funksiyasıdır. Onun vasitəsilə əxlaq cəmiyyətdə hamı üçün ümumi norma rolunu oynayan davranış tərzini tənzimləyir.

Məsələnin digər tərəfi isə ondan ibarətdir ki, həqiqətən də insanın azadlığı ona istək və arzularından, həyata baxışlarından irəli gələrək əxlaqi davranışlarında sərbəst seçim etmək imkanı verir. Lakin əsas məsələ bu istək və arzuların hansı şəkildə reallaşdırılması yollarından ibarətdir. Məlumdur ki, elə arzu və istəklər ola bilər ki, onlar əxlaqi qəbahətlərə imkan yaratmaqla insanı uçuruma yuvarlandıra bilər. Bu baxımdan arzu və istəklərin əsas götürülməsi əxlaqi azadlığın mühüm göstəricilərindən biri olsa da, əgər onlar davranışda nizamsızlığa və ölçü həddinin itirilməsinə gətirib çıxararsa, mənəvi-əxlaqi nöqteyi-nəzərdən fərdin normal həyat tərzi yaşamasında çətinliklər yaranar. Buna görə də əxlaqi azadlıq hər bir fərdin əxlaqi baxımdan vacib olanın yerinə yetirilməsi üçün əxlaqi məsuliyyət daşımasını nəzərdə tutur. Əxlaqi məsuliyyət insanın ailə, cəmiyyət və dövlət qarşısında üzərinə düşən əxlaqi vəzifələrini dərk etməsi deməkdir. Əxlaqi məsuliyyətin əsas xüsusiyyətlərindən biri bundan ibarətdir ki, o, əxlaqi davranışlarının tənzimləyicisi olmaqla, insanlarda özünənəzarət və özünüqiymətləndirmə kimi keyfiyyətləri formalaşdırır. Bu isə hər bir insanın özünün əxlaqi davranışlarını təhlil etmək qabiliyyətinə malik olmasını zəruri edir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan cəmiyyətində əxlaqi azadlığın mövcudluğu şəraitində vətəndaşların öz istək və arzularını sərbəst şəkildə reallaşdırmaq imkanlarından istifadə etmələri onların əxlaqi məsuliyyətini daha da artırır. Nəzərə alınmalıdır ki, cəmiyyətdə insanların birgəyaşayışının təmin edilməsində əxlaqi məsuliyyətin böyük rolu vardır. Belə ki, əxlaqi münasibətlər sistemində əxlaqi məsuliyyət məsələsinə etinasız yanaşılması insanlar arasında birgəyaşayış normalarının zəifləməsinə gətirib çıxarardı. Buna görə də fəlsəfi-etik fikir tarixində “insanlığın inkişaf dərəcəsi müəyyən mənada əxlaqi məsuliyyətin dərəcəsi ilə ölçülür” tezisinin irəli sürülməsi təsadüfi deyildir.

Sözsüz ki, bu gün cəmiyyətimizdə əxlaqi münasibətlərin ümumbəşəri və dünyəvi dəyərlər əsasında inkişafı üçün milli adət-ənənələrlə müasir dövrün, informasiya cəmiyyətinin xüsusiyyətlərindən doğan meyllərin uzlaşdırılması vacibdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sosio-mədəni ilkin şərtlər (Azərbaycan dövlətinin dünyəvi xarakter daşıması, demokratik siyasi kurs seçməsi və s.) bu uzlaşmanın reallaşmasında mühüm rol oynayır. Mənəvi-əxlaqi dəyərlər sisteminin və əxlaqi şüurun mütərəqqi ideallar əsasında formalaşması və inkişaf etməsi həm də bu sahədə aparılan dövlət siyasəti ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu baxımdan əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş azərbaycançılıq ideologiyasında cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinin inkişaf prioritetlərinin dəqiq müəyyənləşdirildiyi xüsusi qeyd edilməlidir.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsində gedən proseslərlə bağlı 2001-ci il 13 avqust tarixli bəyanatı özündə ehtiva etdiyi məqsəd və vəzifələrin ümumbəşəriliyinə görə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Sənəddə bəzi KİV-in ölkədə yaradılmış demokratik şəraitdən, fikir və söz azadlığından sui-istifadə edərək insanların şərəf və ləyaqətini təhqir etməsinin yolverilməzliyi, eyni zamanda cəmiyyətin mənəvi həyatında özünü göstərən mənfi meyllər və onların doğurduğu xoşagəlməz halların aradan qaldırılmasının zəruriliyi və digər məsələlər özünün hərtərəfli əksini tapmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinin mütərəqqi dəyərlər əsasında inkişafına yönəlmiş siyasi kursu bu gün Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən sistemli və məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilməkdədir.

Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı, əxlaqi münasibətlərin ümumbəşəriliyinin, onların həm milli adət-ənənələrlə bağlılığının, həm də müasir dövrün tələblərindən doğan novasiyalara açıqlığının təmin edilməsində, daha geniş mənada götürsək, bütövlükdə əxlaqi şüurun formalaşmasında ailə, təhsil, ədəbiyyat və incəsənət, kütləvi informasiya vasitələri və s. qarşısında mühüm vəzifələr dayanır. Hamıya məlumdur ki, ailədaxili tərbiyə əxlaqi şüurun formalaşmasına təsir göstərən mühüm amillərdən biridir. Əxlaqi keyfiyyətlər insanda bütün həyatı boyu formalaşır və inkişaf edir. Lakin əsas əxlaqi norma və keyfiyyətlərin bünövrəsi insanın uşaqlıq, yeniyetməlik və gənclik yaşında qoyulur. Uşağın ilkin yaş dövrləri əsasən ailənin təsiri altında keçir. Uşaqlar valideynlərinin davranışlarından əxlaqi nümunələr götürür, onların əxlaqi norma və ali əxlaqi dəyərlərlə bağlı fikirlərini mənimsəyirlər, identifikasiya yolu ilə özünü valideynlərinə oxşatmağa çalışır. Onlar müəyyən yaşa çatdıqdan sonra əsas tərbiyəçi funksiyasını məktəb yerinə yetirir. Lakin ailədə uşağa məktəbəqədərki dövrdə hansı əxlaqi keyfiyyətlərin aşılanmasının böyük əhəmiyyəti vardır. Bir çox görkəmli pedaqoqların qeyd etdiyi kimi, uşağın evdə aldığı tərbiyə ilə məktəbdə aldığı tərbiyənin üst-üstə düşməsi müsbət haldır. Məktəbli müəlliminə və sinif yoldaşlarına o halda inanır ki, məktəbdəki əxlaqi tərbiyə ilə evdə aldığı tərbiyə üst-üstə düşsün. Əgər ailədə yüksək əxlaqi dəyərlər qorunursa, uşaqların əxlaqi şüuru və mənəvi dünyası düzgün istiqamətdə formalaşır.

Cəmiyyətdə mənəvi-əxlaqi dəyərlərin inkişaf edərək zənginləşməsi təhsilin ayrılmaz komponenti olan tərbiyə işinin təşkil olunması səviyyəsi ilə sıx şəkildə bağlıdır. Məlumdur ki, özünün əxlaqi keyfiyyətləri və davranışları ilə ölkəmizə layiq vətəndaşların formalaşmasında təhsil müəssisələrinin üzərinə mühüm vəzifələr düşür. Məhz təhsil müəssisələri xalqımızın çoxəsrlik milli-mənəvi dəyərlərinin və ali əxlaqi keyfiyyətlərin gənclərin əxlaqi şüurunda dərin kök salmasında əhəmiyyətli rol oynaya biləcək özünəməxsus məkandır. Müasir informasiya texnologiyalarının geniş vüsət aldığı, xüsusilə internetdə müxtəlif əxlaqi davranış tərzlərinin təbliğ edildiyi bir şəraitdə gənclərdə milli adət-ənənələrə sadiqlik hissini möhkəmləndirmək təlim-tərbiyə işi ilə məşğul olan insanların qarşısında mühüm vəzifələr müəyyənləşdirir. Bu sahədə ən vacib məqam milli adət-ənənələrlə müasir dövrün reallıqlarından doğan novasiyalar arasındakı qarşılıqlı bağlılığı rasional şəkildə uzlaşdırmaqdan ibarətdir. Bu isə sözsüz ki, müəllimlərdən adət-ənənələrlə novasiyalar arasındakı qarşılıqlı təsiri, cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinin inkişaf xüsusiyyətlərini dolğun şəkildə dərk etməyi, bunun əsasında şagird və tələbələrə əxlaqi norma, keyfiyyət və dəyərləri aşılamağı tələb edir. Unutmaq olmaz ki, təhsil şəxsiyyətin mənəvi-əxlaqi dünyagörüşünün formalaşmasının mühüm şərti və onun sosiallaşmasının əsas faktorlarından biridir. Məhz təhsilin tərbiyəvi aspekti müasir dövrün və milli adət-ənənələrin reallıqları kontekstində əxlaqi şüur və davranışların təkmilləşməsi yolunda mühüm amil kimi çıxış edir.

Cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinə və əxlaqi şüurun formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən faktorlardan biri də ədəbiyyat və incəsənətdir. Ədəbiyyat və incəsənət insanların dünyagörüşünün formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır, onu dəyişməyə, ali əxlaqi dəyərlərin bünövrəsini qoymağa qabildir. Məlumdur ki, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərindən kənar əxlaqi dəyərlərin inkişafı, insanlarda özünütərbiyə və özünənəzarət hissinin formalaşması mümkün deyil. Bu əsərlər cəmiyyətin tərəqqisinə böyük stimul verən biliklərin zənginləşərək nəsillərdən-nəsillərə ötürülməsini təmin edən unikal formadır. Ali mənəvi dəyərlər sistemi, əxlaq normaları, bilik və vərdişlər elm, mədəniyyət və ədəbiyyat xadimlərinin əsərlərində öz əksini tapır. Ədəbiyyat və incəsənət əsərləri tərbiyəedici funksiyası vasitəsilə ictimai şüura təsir göstərir və qabaqcıl, ümumbəşəri idealların ötürücüsü kimi çıxış edir. Ədəbiyyat və incəsənət yalnız əxlaqi dəyərlərin qeydə alınması və yayılması ilə kifayətlənmir, eyni zamanda onları nəsillərdən-nəsillərə ötürərək zənginləşdirir. Yaxşı əsərə görə insan özünün mənəvi dünyasını zənginləşdirməyi və hissələrini tərbiyə etməyi öyrənir. Yalnız müəyyən mədəni səviyyəyə malik olması insanın özünüdərketməsində mühüm əhəmiyyət daşıyır. Özünüdərketmə isə özünənəzarət və özünütərbiyə ilə birlikdə əxlaqi dünyagörüşün mühüm cəhətlərindən biri kimi çıxış edir.

Azərbaycanda mənəvi-əxlaqi münasibətlər sisteminin inkişafına təsir göstərən amillərdən biri də kütləvi informasiya vasitələridir. Müasir dövrdə KİV elə bir sosial instituta çevrilmişdir ki, o, nəinki ictimai şüurun, bütövlükdə cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinin hansı dəyərlər əsasında formalaşmasına ciddi təsir göstərir. KİV müxtəlif əxlaqi yönümlər və davranış tərzləri ilə bağlı əxlaqi şüurda informasiya mübadiləsini təmin edən mexanizm kimi imkanlarına görə özünəməxsusluğu ilə seçilir. O, həm də əxlaqi şüurun formalaşması prosesində inteqrasiya və yaradıcı funksiyalar yerinə yetirmək xüsusiyyətlərinə malikdir. Bu baxımdan KİV-də yayılan informasiya axınının cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi sahəsinə təsiri hazırda alimlər, ekspertlər, ədəbiyyat və incəsənət sahəsində çalışan insanların geniş müzakirə etdiyi məsələlərdən biridir. Müşahidələr və təhlillər göstərir ki, bəzən müasir kommunikasiya mühitində xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri ilə uzlaşmayan və müasirlik adı altında təqdim edilən müxtəlif materialların ictimai rəyə çatdırılması, əxlaqi şüura qeyri-etik davranış nümunələrinin təlqin edilməsi mənəvi-əxlaqi sahənin xoşagəlməz təsirlərə məruz qalmasına gətirib çıxara bilər. Fikrimizcə, bu kontekstdə KİV-in, xüsusilə televiziya kanallarının fəaliyyəti ilə bağlı bəzi məsələlərə toxunmaq yerinə düşərdi. Məlumdur ki, Azərbaycanda söz və fikir azadlığı şəraitində televiziya kanalları istənilən mövzu ətrafında verilişlər hazırlamaq, xəbərlər yaymaq hüququna malikdirlər. Təqdirəlayiq haldır ki, dövlət televiziyasında və özəl kanallarda xalqımızın çoxəsrlik adət-ənənələrinin və əxlaqi dəyərlərinin, həmçinin onların zənginləşməsində mühüm rol oynaya biləcək yenilik və müasirliyin təbliğinə geniş yer verilir. Azərbaycan elmi və mədəniyyətinin inkişafı sahəsində, dövlətçilik tarixində böyük xidmətləri olmuş görkəmli şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətini, xalqımızın milli adət-ənənələrini tamaşaçı auditoriyasına çatdıran verilişlər hazırlanır. Bütün bunlar ölkə vətəndaşlarında, xüsusilə gənclərdə mənəvi-əxlaqi dəyərlərə sadiqlik hissinin möhkəmlənməsi, əxlaqi şüurun müsbət meyllər istiqamətində formalaşması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Lakin bu müsbət cəhətlərlə bir araya sığmayan hallara da rast gəlinir. Bu, əsasən özəl televiziya kanallarında “şou biznes” adı altında hazırlanan verilişlərin əxlaqi şüurun özündə birləşdirdiyi əxlaqi norma, keyfiyyət, prinsip, ideal və dəyərlərə mənfi təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Bəzən televiziya kanallarında Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinin inkişafında heç bir xidmətləri olmayan şəxslərin “görkəmli musiqiçi” və yaxud “sənətkar” kimi ictimai rəyə sırıdılmasına çalışılması insanlarda ikrah hissi yaradır və dolayısı ilə telekanalın nüfuzuna xələl gətirir. Məişət səviyyəsində dedi-qodulara həsr olunan verilişlərin tamaşaçı auditoriyasına çatdırılması, mənasız qəddarlıq, qətllər, insanların kobud davranışı, ədəbsiz söz və ifadələrin KİV-in yaydığı materiallarda özünə yer tapması yolverilməzdir. Xüsusilə, bu cür verilişlərin yayılması yaş dövründən və psixologiyasından irəli gələrək hadisələrə daha həssas yanaşan uşaqlar üçün zərərlidir. Bu məsələlərdə sözsüz ki, valideynlərin də üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Buna görə də onlar uşaqların bu cür verilişlərə baxmasının qarşısını almalıdırlar. Uşaqlar yaş dövrünə və psixologiyasına uyğun verilişlərə baxmağa istiqamətləndirilməlidir. Burada televiziya kanallarının üzərinə düşən əsas vəzifələr sırasına mədəni-maarifləndirici verilişlərin sayının daha da artırılması və adət-ənənələrlə novasiyaların uğurlu sintezini yaratmağa malik olmaq və s. daxildir.

Yuxarıda göstərilənləri ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrün reallıqları fonunda Azərbaycan cəmiyyətinin sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi sahələri ilə müqayisədə mənəvi-əxlaqi münasibətlər sisteminin inkişafı prosesi daha mürəkkəb mexanizmə malikdir. Milli adət-ənənələrlə novasiyaların məqsədyönlü, uğurlu sintezi əsasında əxlaqi şüurun formalaşdırılması və inkişafı prosesi aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Mənəvi-əxlaqi münasibətlər sisteminin dövrün tələbləri ilə uzlaşdırılması məsələsində ailə, təhsil, ədəbiyyat və incəsənət, kütləvi informasiya vasitələri və s. qarşısında mühüm vəzifələr dayanır.

Vüqar Səlimov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2012.-11 may.-S.8-9.