28 May milli iftixar, milli qürur günümüzdür

Kim onu necə yad edəcək...

İstər XX əsrin əvvəllərində, istərsə də sonunda əməli və amalı ilə Azərbaycan gəncliyinin, ictimaiyyətinin qəlbində sonsuz sevgi və sayğı ilə anılan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu gün daha çox siyasi xadim, Cümhuriyyətin banisi, jurnalist, publisist kimi təbliğ edilir. Müxtəlif janrda olan bədii və ədəbiyyatşünaslığın tarixinə və inkişafına həsr edilən elmi əsərləri onun həm də bir yazıçı, tədqiqatçı olduğunu bəyan edir. Tədqiqatçı alimlərin də bu haqda maraqlı fikir və mülahizələri var. Məsələn, çoxsahəli və çoxşaxəli elmi-nəzəri, siyasi-ictimai, ədəbi-bədii irsə malik olan M.Ə.Rəsulzadəni Rusiya EA Tarix İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru, professor İsakov Salavat Midhətoviç “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə” adlı məqaləsində həm də onu bir yazıçı kimi qələmə verir.

“Ədəbiyyatı... millətin ruhunu əks etdirən gözəl ayna” - adlandıran M.Ə.Rəsulzadə ədəbiyyatın xalq arasında geniş yayılmasını, onun kütləyə təsiri və nü-fuzunu vacib sayırdı. Ədəbi və bədii aləmə ilk dəfə şeirlə gələn M.Ə.Rəsulzadə irsi ilə tanış olarkən bir daha əmin olduq ki, ədib yazıçı olmaq niyyəti ilə qələm çal-masa da öz ideya baxışlarını təbliğ etmək üçün bədii yaradıcılıqdan bir vasitə kimi istifadə edib.

Rəsulzadəşünasların fikrincə “XX əsrin əvvəllərində özünün bədii yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında milli-azadlıq mövzusunun əsasını qoymuş, qarşı tərəfdən isə ədəbiyyatın bu özül üzərində ucalmasına təsir göstərmişdir”. Nəticədə həmin dövrdə ədəbiyyatımızda və mətbuatımızda milli-azadlıq ideyalarını təbliğ edən yüzlərlə əsərlər meydana gəlmişdir.

1903-cü ildə yazdığı “Müxəmməs” adlı ilk şeirində maarifçi mövqedə çıxış edən müəllif 1905-1906-cı il siyasi hadisələrindən sonra qələmə aldığı “Növhə” şeirində xalqı düşdüyü bu bəlalardan qurtarmaq üçün milli azadlığa səsləyərək Çar Rusiyasının milli ədavət və ayrıseçkilik siyasətini tənqid edərək yazırdı:

Yenə fitnə alıb meydan,

Müftinlər sürür dövran,

Gözəl Qafqaz olub viran

1907-ci ildə “Füyuzat” jurnalında çap olunan “Həsb-hal” şeirində artıq azadlıq mübarizəsindən başqa yol görmədiyini bəyan edən müəllif burada həyat devizini əks etdirirdi. Və yaxud “Təsəvvürati-əhraranə” şerində azadlıq təsəv-vürləri mənasını bəyan edən şair

Gərək insan ola azadi-mütləq,

Bu insandan alınmaz həqqi-bərhəqq-

deyərək yalnız xalqını deyil bütün bəşəriyyəti azadlığı uğrunda mübarizəyə səs-ləyirdi.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadənin şeir yaradıcılığının ətraflı öyrənilməsi üçün onun “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyası çox diqqətəlayiq əsərdir. Müəllifin monoqrafiyasına “Mənzum bir xülasə” adı ilə daxil etdiyi “Nizami” poetik nümunəsi maraqlı və diqqətəlayiqdir.

Bədii yaradıcılığın bir çox janrlarında qələmini sınayan M.Ə.Rəsulzadə bir-birindən maraqlı şeirlər, hekayələr yazmış, dramaturgiya ilə məşğul olmuş, dünya klassiklərindən tərcümələr etmiş, xatirələr qələmə almışdır.

Müəllifin ədəbi ictimaiyyətə bəlli olan “Qaranlıqda işıqlar” və “Nagahan bəla” adlı iki pyesi hələ o zaman yazarların və ədəbi mühitin marağına səbəb olmuş, diqqətini cəlb etmişdir. Belə ki, “Qaranlıqda işıqlar” pyesi 1908-ci ilin dekabr ayında “Nicat” maarif və xeyriyyə cəmiyyətinin köməkliyi ilə Bakıda tamaşaya qoyulur. Dövrün istedadlı aktyorlarından Hüseyn Ərəblinski və Hüseynqulu Sarabskinin əsas rollarda iştirak etdiyi bu pyes ədəbi mühit tərəfindən çox gözəl qarşılanır və mətbuatda resenziyalar, məqalələr çap olunur. Belə məqalələrdən biri də “Tərəqqi” qəzetində “Bitərəf” imzası ilə çap olunub. Məqalədə əsərin yeniliyi, dili, məzmunu haqqında geniş məlumat verilir.

Ədibin bir pərdədən ibarət olan ikinci pyesi “Nagahan bəla” isə 1907-ci ildə “Təkamül” qəzetində çap olunub. Bir il sonra isə pyes Rəhimbəy Məlikov tərəfindən rus dilinə çevrilərək 1908-ci ildə “Bejenes” qəzetində dərc olunur.

Doğrudur M.Ə.Rəsulzadənin dramaturji fəaliyyəti bu iki əsrlə məhdudlaşsa da bədii-publisistik yaradıcılığında dramatik janrın forması, xüsusiyyətləri özünü əks etdirir. Ona görə də dramaturgiyası kimi nəsr əsərləri də ədəbiyyatımızın maraqlı nümunələrindəndir. Məsələn, 1913-cü ildə yazdığı “Bədir xan” hekayəsinə diqqət yetirək. Tarixi mövzuda yazılan hekayədə, İranda Nəsrəddin şahın dövründə baş verən hadisələr, İran xalqının ağır həyatı təsvir edilir. Hekayənin ən uğurlu cəhəti mövzu seçimi və ətalət çirkabında batan məzlum Şərqi azadlığa, mübarizəyə çağırış ruhunun olmasıdır. Hekayənin əsas qəhrəmanı Nəsrəddin şahın sevimli pişiyi Bədir xandır. Lakin Bədir xan hekayənin əsas qəhrəmanı kimi düşünülsə də, əsas məqsəd onun ətrafında cərəyan edən hadisələrin fonunda Nəsrəddin şah siyasətinin ifşasına yönəldilmişdir.

Və yaxud diqqət yetirək 1926-cı ildə yazdığı “Qəzetçi Seyyid” hekayəsinə. Müəllif Seyyid obrazının timsalında xalqına təmənnasız xidmət edən, bütün var-lığı ilə xalqının istiqlalı uğrunda mübarizə aparan, sonda isə bolşeviklər tərəfindən həbs edilərək dəhşətli işgəncələrə məruz qalan, lakin əqidəsindən, amalından dön-məyən sadə bir vətənpərvər, millətsevər Vətən övladının obrazını yaradır.

Ümumiyyətlə M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi-bədii irsi ilə tanış olarkən bir daha şahidi oluruq ki, ədibin bir çox “publisistik yazıları da kəskin süjetinə, formasına, yazı tərzinə görə bədii əsəri xatırladır və bunların müəyyən qismi qeyd-şərtsiz nəsr nümunəsi kimi səciyyələndirilməlidir”.

M.Ə.Rəsulzadə və Stalin. Bu iki tarixi şəxsiyyət və siyasi xadim haqqında bir çox fikirlər, mülahizələr xatirələr mövcuddur. Bu fikirlərin doğru və dürüstünü Rəsulzadə özünün “Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri” adlı memuar janrında yazılmış əsərində əks etdirir. Stalinin ölümündən az sonra ilk dəfə “Dünya” qəzetində silsilə şəklində çap olunan bu əsər yalnız türk ictimaiyyətində deyil, bütün dünyada böyük maraq doğurur. Əslində əsər yalnız Stalin haqqında deyil, o zaman Azərbaycanda aparılan milli azadlıq hərəkatı haqqında dolğun təsəvvür yaradan, geniş məlumat verən bir əsərdir və XX əsrin əvvəllərindən 1922-ci illərə qədər Stalinlə bağlı olan hadisələr təsvir edilir. Burada eyni zamanda onunla yanaşı Atatürk, N.Nərimanov, Kamo, Çiçerin, Məhəmməd Əli Rəsuloğlu və digər tarixi şəxsiyyətlər haqqında məlumat verilməklə yanaşı həm də münasibət bildirilir. Əsər həm də M.Ə.Rəsulzadənin bioqrafiyasının da bir çox qaranlıq mətləblərini işıqlandırır. Onun Bakıda inqilabi hərəkata qoşulduğu illər, Moskvaya aparılması, mühacirət etməsi və s.

1903-cü ildən 1920-ci ilin aprelinə qədər Azərbaycan mətbuatında döv-rünün tanınmış jurnalisti, publisisti olan M.Ə.Rəsulzadə xalqın siyasi şüurunun oyanışında və yüksəlişində ədəbiyyatın, mətbuatın əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirirdi. “Azərbaycan cümhuriyyəti” əsərində milli mətbuatın təsiri və köməyi ilə əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mədəni mühitin inkişafından, milli fikrin formalaşmasından bəhs edirdi.

Ədibin 1920-ci ildə Azərbaycanda yazdığı sonuncu əsər “Əsrimizin Səyavuşu”dur. Bildiyimiz kimi, 1920-ci ilin aprel işğalından sonra M.Ə.Rəsulzadə təx-minən üç aya qədər İsmayıllının Lahic kəndində Əli Əhmədoğlu adlı bir nəfərin evində sığınacaq tapır. Və bu məşhur əsərini də orada qələmə alır. Bu haqda müəllif xatirələrində yazırdı: “Lahicda bir vətəndaşın evində müsafir idik. Bu evdə kiçik bir kitabxana var idi. Bir qismi farsca, bir qismi türkcə, bir qismi də rusca kitab və dərgilərdən ibarət olan bu kitabxananın, məncə ən diqqətəlayiq cildi Firdovsinin “Şahnamə”si idi. “Şahnamə”ni razılıq alıb oxumağa başladım. Şərqin ən böyük romantik əsəri o zaman çox həssas olan ruhumu istila etdi... Əvvəlcə aşina olduğum dastanı ilk dəfə oxuyurmuş kimi oldum. O qədər sevdim, o qədər anladım ki, bir daha təkrar etdim.

Yüksəkdən oxudum. Arkadaşıma dinlətdim. Heç şübhə yoxdur ki, ilham almışdım. Arkadaşıma: “Tarixin Səyavuşunu dinlədin. İndi sənə əsrimizin Səyavuşunu yazacağam -dedim”.

Beləliklə, çox qısa bir vaxtda “Əsrimizin Səyavuşu” iki nüsxədə yazılır və müəllif həbs edilərkən nüsxələrdən biri ələ keçməmək üçün cırılıb atılmış, ikinci nüsxə isə bir kəndlinin evində qorunub saxlanılaraq üç il sonra İstanbula çatdırılaraq ilk dəfə 1923-cü ildə orada çap olunur.

Tədqiqatçı alimlər bu əsəri yalnız M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığında deyil, bütövlükdə “ədəbiyyat tariximizdə siyasi ədəbiyyatşünaslıq nümunəsi” kimi çox yük-sək qiymətləndirərək onu janrına görə “ədəbiyyatımızın bənzəri olmayan nümunələrindən” adlandırırlar. Fəlsəfə elmləri namizədi Əbülfəz Qarayev əsərin janrı haqqında belə yazırdı ki: “Biz bu əsərə fəlsəfi-bədii epos kimi baxırıq. Səbəb isə, bizcə, birincisi, cəmiyyət quruluşu haqqında düşüncələrin dərinliyində, ikincisi, əsərin yüksək bədii stilində, müəllifin oxucuları ovsunlayan obrazlı dilindədir”.

“Əsrimizin Səyavuşu” tarixi mövzuda yazılsa da burada tarixi həqiqətlərlə çağdaş reallığın qovuşmasından bir fəlsəfi ruh duyulur. Ona görə də əsərin fəlsəfi mahiyyətini inkar etmək qeyri mümkündür.

M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-nəzəri yaradıcılığının ən mühüm qolunu, əlbəttə klassik irsimizin tədqiqi ilə bağlı araşdırmaları təşkil edir. Bu baxımdan müəllifin “Azərbaycan kültür gələnəkləri” və “Azərbaycan şairi Nizami” kimi sanballı təd-qiqat əsərləri xüsusilə təqdirəlayiqdir. Çünki, müəllif məhz bu əsərində bir çox ədəbiyyatşünas alimlərimizdən fərqli olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini ana dilli ədəbiyyatla başlamaqla ədəbiyyat tariximizin yaşının daha qədim olduğunu vurğulayır. Azərbaycan ədəbiyyatında fars dili mədəniyyətinin mövcudluğunu dönə-dönə qeyd edən M.Ə.Rəsulzadə bu fikirlə bir tərəfdən fars dilli ədəbiyyatı Azərbaycan milli ədəbi faktoru kimi səciyyələndirmiş, digər tərəfdən isə türk olan Azərbaycan sənətkarlarının İran fars mədəniyyətinin inkişafında aparıcı mövqeyini əsaslandırmışdır. Ana dilli ədəbiyyatdan danışarkən Şah İsmayıl yaradıcılığını ön çəkən müəllif “türk ədəbiyyatının parlaq günəşi” adlandırdığı Füzulini də bu baxımdan yüksək qiymətləndirir.

“Klassik ədəbiyyatımız üçün Füzuli nə isə, çağdaş ədəbiyyatımız üçün də Mirzə Fətəli odur” fikrini söyləyən M.Ə.Rəsulzadə milli mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, ictimai-siyasi fikrimizin inkişafında rolu olan klassiklərimizə, onların yaradıcılığına böyük qayğı və sayğı hissi ilə yanaşmış, onları yüksək qiymətləndirmişdir.

Heç şübhəsiz ki, M.Ə.Rəsulzadənin klassiklər haqqında tədqiqatlarının zirvəsində duran “Azərbaycan şairi Nizami” monoqrafiyasıdır. Çox ciddi yaradıcılıq axtarışlarının məhsulu olan əsər Nizami şəxsiyyətinin, ədəbi irsinin mübahisəli məqamlarının öyrənilməsi baxımından xüsusilə diqqətə layiq bir əsərdir.

M.Ə.Rəsulzadə klassiklərlə yanaşı müasir ədəbi prosesin təhlilinə də diqqət yetirmişdir. Cümhuriyyət illərinin təsviri ilə başlanan “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı əsərində müəllif C.Məmmədquluzadə, S.S.Axundzadə, Ə.Cavad, H.Cavid, C.Cabbarlı və başqalarının yaradıcılığını təhlil etməklə yanaşı hər birinin bənzərsiz yaradıcılıq dünyasına malik olduğunu fəxrlə vurğulayır.

Məqaləni sona yetirərkən özümdə hiss etmədən təqvimə baxdım. Sabah 28 maydır. İstiqlal mücahidimiz M.Ə.Rəsulzadə 28 mayı “Milli Azərbaycan hərəkatının ən böyük günü” adlandırırdı. Məhz bu böyük milli iftixar, milli qürur günümüz də hər kəs onu bir cür anacaq. Kimi siyasi xadim, böyük mütəfəkkir, dövlət xadimi, jurnalist, publisist, kimi də Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi kimi yad edəcək. Oxucum və mən bütün bunlarla yanaşı onu həm də özünəməxsus bir yazıçı və istedadlı tədqiqatçı alim kimi də yad etdik.

Qərənfil Dünyamin qızı,

BDU-nun Mətbuat tarixi

kafedrasının müəllimi,

fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2012.-26-28 may.-S.7.