Tənqid imzalara yox, ədəbiyyata xidmət etməlidi

Tehran Əlişanoğlu: «Tənqidçi nə yazıçıya, nə oxucuya hesabat verir. Tənqidçi ancaq ədəbiyyata hesabat verir»

Tehran Əlişanoğlu peşəkar ədəbi tənqidin formalaşmasına xidmət göstərən tənqidçilərdir. Onun bəyəndiyim cəhətlərindən birincisi cari ədəbiyyat məsələlərə vaxtında qiymət verməsi, münasibət bildirməsidir. Eləcə də, çap olunan ədəbi jurnal və qəzetlər, həmçinin, müsabiqələr barədə icmal yazılar yazıb, ümumi mənzərə yarada bilmək bacarığıdır. Tez-tez onun yazılarına rast gəlmək olur deyə ədəbiyyat aləmində inanmıram ki, onu tanımayan olsun. Ona görə də Tehran müəllimi xüsusi təqdim etməyə ehtiyac duymuram.

– Sizin “Azadlıq” radiosunun hekayə müsabiqəsi ilə bağlı yazdığınız yazıda belə bir fikir keçirdi ki, artıq ədəbiyyatımızda müstəqillik mövzusu öz əksini tapır. Amma 150 hekayənin içində bir dənə də olsun müstəqilliyin xoş tərəfini göstərən əsər yoxdu. Sizcə, bu nəylə əlaqədardı?

– Görünür, yazıçılar müstəqilliyin fəlsəfəsinə hələ də yaxınlaşa bilmirlər. Mən o hekayələrdən müşahidə etdim ki, ancaq müstəqilliyin gerçəkləri, faktları, sosiallıq təsvir edilir. Söhbət ondan gedir ki, hadisələrə hər hansı mövqe görünmür, məsələn baş verənlər yaxşıdımı və ya pisdirmi, bunu bilmək olmur. Sadəcə həyatın üzünü köçürülməsini müşahidə edirəm. Hələ də mənə qəribə gəlir ki, realizm aktualdır. Çünki realizm tarixi şəraitin məhsuludu. Bir halda ki, realizm tarixi şəraitin məhsuludur, deməli realizmi yaradan o tarixi şəraitin özü hələ də bizdə var, müxtəlif məsələlər öz realist analizini tələb edir. Mən müasir dövr hekayəçiliyini təhlil edəndə gördüm ki, iki tip hekayələr var. Birincisi ənənəvi realizm estetikası ilə yazılan hekayələr, bir də modernist hekayələr. Dünya ədəbiyyatındasa postmodernizm aparıcı ədəbi cərəyandır, amma mən hekayəçiliyimizdə hələ bunu bir qədər təsir formasında görürəm.

– Sizcə, Azərbaycan ədəbiyyatında posmodernizm oturuşubmu?

– Məsələn, Kamal Abdullanın yaradıcılığında postmodernizm açıq-aşkar hiss olunur. Sonuncu “Labirint” kitabı bunu bir daha sübut elədi. Bugünkü ədəbiyyatımız modernizm dövrünü yaşayır, posmodernizmə keçid hiss olunur. Söhbət ondadı ki, bizim adlandırmalarla işimiz yoxdu, məsələn kimsə özünü posmodernist adlandırırsa ona məhəl qoymuruq, mətndən çıxış edərək yazıçının hansı ədəbi cərəyanın təmsilçisi olduğunu demək lazımdı.

– Povest janrının “itməsi” nəylə əlaqədardır?

– Ədəbiyyatda janr bölgüsü ədəbiyyatın ənənəsi ilə bağlı olan bir şeydi. Rus ədəbiyyatı ilə yaxın təmasda olduğumuz dövrdə rus ədəbiyyatının təsiri ilə povestlər yazılırdı. Tip etibarı ilə povest də hekayədir, sadəcə uzun hekayədir. Mənə elə gəlir ki, maraqlı uzun hekayələr də yazılıb, amma təəssüf ki, çox deyil.

– Saysız tənqidi məqalələr yazılır, müxtəlif əsərlər barədə mütəmadi rəylər çap olunur, roman müzakirələri olur, amma yeri düşəndə deyirlər ki, ədəbi tənqid yoxdu. İstəyərdim ki, bu anormallıqla bağlı danışaq.

– Tənqidin inkişafı ədəbiyyatın inkişafına bağlıdı. Ədəbiyyat elə inkişaf etməlidir ki, tənqidə gəlsin, yəni əsər əsər olmalıdı ki, sən də ondan yazasan. On il bundan əvvələ nisbətdə tənqiddən narazılıq etmək düzgün deyil. Tənqidçilərin tənqidinə maraq da var. Şikayətin səbəbini onda görürəm ki, ədəbiyyat tənqiddən daha sürətlə inkişaf edir. Tənqiddə bəlkə də kadr potensiyalına ehtiyac var. Kifayət qədər ədəbiyyat mətni yazılıb. Bu mətnləri kim realizə eləməlidi, əlbəttə ki, tənqidçilər. Bu şikayət də tələbin ifadəsidir.

– Ədəbi tənqid barədə narazılıqlardan biri də ondan ibarətdir ki, eyni adam haqqında onlarla yazı yazılır, amma ondan yaradıcılıq baxımından heç də fərqlənməyən digər bir yazıçının əsərinin üstündən sükutla keçilir. Sizcə, bu nə dərəcədə normaldır?

– Təbii ki, normal deyil. Bütün cəhətləri ilə yanaşı, tənqidin obyektivliyi də olmalıdır. Amma məsələ ondadır ki, tənqid imzalara yox, ədəbiyyata xidmət eləməlidi. Bəzən qısqanclıq ondan doğur ki, məşhur adamların əsərləri barədə çox yazılır, ən çox reaksiyalar həmin kəslərin əsərlərinə olur. Bu da əslində normaldır. Yazıçı necə məşhur olur, təbii ki, öz əsərləri ilə. Ondan sonra onun əsərlərini oxucular, tənqidçilər davamlı izləyirlər. Seçilməyən, hər hansı şəkildəsə imzası təsdiq olunmayan yazıçıların əsərləri sükutla qarşılanır. Amma sizin sualınızda dediyiniz tənqidi məqam da olmamış deyil. Qan Turalının roman müzakirəsinə verdiyi cavabla razıyam, o deyir ki, tənqidin arxasında dayanan elə bir ədəbi orqan yoxdu. Redaktoru olduğum “Tənqid.net” jurnalını çıxsaq, tənqidə ciddi yer verən elə bir dərgi yoxdu. “Tənqid.net” jurnalı da rüblük çıxmalıdır, amma illik çıxır. Tənqidin mənəvi sitimulu var, amma maddi sitimulu yoxdur. Tənqidlə məşğul olan insan yazılarından pul almayacaqsa, o nəylə dolanıb yazmalıdır ki? Ardıcıl şəkildə jurnalın gəlişməsinə sitimul yoxdur, “Azərbaycan”, “Ulduz” jurnallarına “Ədəbiyyat qəzeti”nə baxın orda demək olar ki, tənqidin üstündən sükutla keçilir.

– “Ədəbiyyat qəzeti”ni siz qəzet kimi qəbul edirsiniz, məncə, o qəzetin bircə kağızı qəzet kağızıdır, vəssalam. Başqa orda qəzetə aid bir şey gözümə dəymir.

– Mən səkkiz il “Ədəbiyyat qəzeti”ndə işləmişəm, mənə elə gəlir ki, o qəzet sovet dövrünün kanonlarından çıxa bilmir. Səkkiz ildə o kanonlardan çox az halda çıxa bildim. «Ədəbiyyat qəzeti» öz kanonlarının qurbanıdı, müasir ədəbiyyatla ayaqlaşa bilmir. Faktlardan söhbət getmir, məsələn bu günün ədəbi tədbirləri-filan yer alır, hərdən bir-iki gənc də çap edirlər. Ruh etibarı ilə yeni ədəbiyyat “Ədəbiyyat qəzeti»ndə əks etdirilmir. Bu da həmin qəzeti özü-öz kanonları vasitəsi ilə ədəbi prosesdən kənarlaşdırır.

– Sizin yazılarınızı imkan düşdükcə izləyirəm. Çox vaxt mötərizələrdən istifadə edirsiniz, güman edirəm bu mətndə izahları çoxaltmaq üçündü. Amma həmin mötərizələr mətnin dilini daha da ağırlaşdırır. Şəxsən məni bir oxucu kimi çaşdırır, bilmirəm mətnin özünü oxuyum, yoxsa mötərizələri.

– Əvvəla deyim ki, mənim yazılarımda mətləblər çox olur. O mətləbləri açmaq üçün mötərizələr labüddür. Həm də bu mənim üslubumdur. Yəqin mənim yazılarım həm mötərizələri həm də mətni oxuya bilənlər üçündü. Tənqidi yazılarım elmi üslubda olur, publisistik olmur deyə bir qədər çətin qavranılır. O mötərizələrə ehtiyac olmasa güman ki, istifadə etmərəm. Mənim 90-cı illərdə yazdığım məqalələr mürəkkəb sintaksislə, mürəkkəb estetika ilə yüklənmiş məqalələr idi, bugünkü məqalələrim onlarla müqayisədə toya-bayrama getməlidir. Siz hələ mənim sadə məqalələrimi oxumusunuz. Bir yazının içində bir neçə mətləb olanda, əlbəttə, mürəkkəb alınır. Mənim yazılarımın üslubunu mətləblər təyin edir. Mətləblər nə qədər çox olarsa, yazı da bir o qədər mürəkkəb olur.

– Yəni mötərizələrdən istifadə edərək hesab edirsiniz ki, özünüzü daha yaxşı ifadə edirsiniz?

– Mən hansı yazımdasa özümü ifadə edə bilmədiyinmi düşünmürəm. Elə yazım olub ki, orda mətləbi ifadə edə bilməmişəm, amma həmin yazını çapa verməmişəm. O yazıları çapa verirəm ki, nəyi niyə dediyimi yaxşı bilirəm.

– Ramiz Rövşən və Eldar Baxışın şeirləri arasındakı intonasiya oxşarlığı barəsində nə deyə bilərsiz? Sizcə, R.Rövşən E.Baxışdan təsirlənib, yoxsa əksinə?

– Təsirlənmə demək olmaz. Sadəcə eyni dövrdə yazılmış əsərlərdə bir səs, hava yaxınlığı olur. Hansısa şair zamanın üslubundan öz üslubuna çıxa bilirsə o daha çox yaşayır. Məncə, E.Baxışın poeziyası yaşadığı dövrdə də qalıb, onun fərdi üslubu yoxdur. O dövrdə, Ə.Əylislinin redaktoru olduğu vaxt “Azərbaycan” jurnalına baxsanız bir xeyli sayda o cür yazan imzalara rast gələ bilərsiniz. Əgər siz o intonasiyaya üslub deyirsizsə, o üslub R.Rövşənin poeziyasında sonrakı dövrə daşınır, E.Baxışın şeirlərində isə elə həmin dövrdə də qalır.

– Bugünki şeirlərdə bu dərəcədə oxşarlığı necə analiz edərdiz?

– Hər dövrdə eyni intonasiya ilə yazanlar olur. Bəxtiyar Vahabzadə üslubu dəb olanda onun kimi yazanlar çox idi, yaxud da Məmməd Araz üslubu seviləndə onun şeirlərinin intonasiyasında yazanlar az deyildi. Bugünkü şeir hələ R.Rövşən dairəsindən çıxa bilmir. Əslində, R.Rövşən üslubu da bu gün tam şəkildə şeirmizə təsir göstərmir. O ab-hava da dağılıb, amma yerində hələ də yeni bir şey yaranmayıb.

– Amma bu gün yazılan sərbəst şeirlər hansısa şairin şeirlərinə bənzəmir. Sadəcə onlarla şairin şeirləri bir-birinə oxşayır, vəssalam.

– Çünki sərbəst vəzində yaxşı yazıb yeni etalon təklif edən şair yoxdu. Sadəcə yaxşı tərz təklif edən Aqşin, Etimad Başkeçid kimi imzalar var. Zahir Əzəmətin “Divar yazıları” kitabındakı şeirlər də maraqlı tərz təklif edirdi.

– Ədəbiyyatda ani keçidlərə münasibətiniz necədir? Məsələn, 3-4 il əvvəl şeir yazanların sayı çox idisə, son iki ildə roman yaradıcılığı sürətləndi, indiysə hekayə yazanların sırası genişlənib.

– Bütün dövrlərdə dəblər tendensiyası olur. Müəyyən janrlar dəbə minir və yazarlar istəyir ki, o janrda yazsınlar. Amma belə olmamalıdır, kim özünü hansı janrda daha yaxşı ifadə edirsə o janrda da yazmalıdır.

– Müzakirəyə çıxarılan əsərlərin hamısının o səviyyədə dartışma konusuna çevrilməyə doğurdanmı layiqdirlər?

– Hələ olmayıb ki, hansısa əsər haqqında yaza bilməyim. Elə əsər olub ki, zəif olub, amma müəllifi peşəkar olduğuna görə yazmışam. Düşünmüşəm: bu yazıçının başqa yaxşı əsərləri var. Məsələn, Elçin Hüseynbəylinin “Yol ayrıcında qaçış” romanı barədə yazmışdım ki, bu əsər onun boyundan aşağı olan bir əsərdir, xalturadır. Yaxud da Əli Əkbərin romanı barədə də tənqidi fikirlərimi demişəm. Biz həm də yazıçıların müzakirəyə verdiyi cavabları izləyirik. Görürük ki, yazıçılar özləri istəyən şeyləri bizim aşkarlamağımızı istəyirlər, ədəbi tənqidin rəyi onları çox da maraqlandırmır. Tənqidçi nə yazıçıya, nə oxucuya hesabat verir. Tənqidçi ancaq ədəbiyyata hesabat verir.

Fərid Hüseyn

Kaspi.-2012.-3-5 noyabr.-S.15.