Tofiq Quliyevin kino musiqisi

Mənim nəslim (mən artıq 72-ni başa vurmaq üzrəyəm) görkəmli bəstəkar Tofiq Quliyevin musiqisi ilə böyüyüb boya başa çatmışdır. Bu böyük ustadın ürəklərə məlhəm olan lirik mahnıları televiziya ilə, radioda səslənəndə gənclik illərim yada düşür. Xüsusilə də maestronun mahnılarını dahi müğənni Rəşid Behbudov və Şövkət Ələkbərova ifa edəndə.

Bu günlərdə milli mahnı mədəniyyətimizin önündə gedən böyük ustad, ictimai xadim, operetta və fortepiano əsərlərinin müəllifi, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Tofiq Quliyevin 95 yaşı ictimaiyyət tərəfindən qeyd olunanda bu dahi insanla görüşüm, onunla söhbətlərim yadıma düşdü.

Soyuq qış günlərinin birində Azərbaycan Dövlət Film Fondunda tanınmış kinorejissor, xalq artisti, dövlət mükafatı laureatı Eldar Quliyevin doğum gününün 50 illiyi ilə bağlı yubiley tədbiri keçiriləcəkdi. Tədbirin aparıcısı mən təyin olunduğum üçün yubilyar haqqında lazımi materiallar toplayırdım. Düşündüm ki, oğul haqqında ata sözünü eşitmək də maraqlı olardı. Bununla əlaqədar bəstəkar T.Quliyevlə əvvəlcədən zəngləşib onun görüşünə getdim. Əvvəllər Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı keçmiş Səadət Sarayının fəaliyyət göstərdiyi binanın birinci mərtəbəsində yerləşirdi.

Otaq çox soyuq olduğundan Tofiq müəllim paltoda oturmuşdu. Söhbətimiz çox maraqlı keçirdi. Əvvəlcə mən Eldar Quliyev barəsində ata sözünü eşitmək istəyirdim. O, bu haqda danışmaq istəmədi. Mənim təəccüb etdiyimi görüb dedi: “Ata üçün öz övladı haqqında danışmaq, söz demək çətindir, çünki eşidən fikirləşəcək ki, valideyinin qaydasıdır övladını tərifləmək.”

Amma mənim dönə-dönə xahiş etdiyimi görüb sözünə davam etdi: “Təvazökarlıqdan uzaq da olsa deməliyəm. Eldar yaxşı oğuldur. Onun uşaqlığı indi də gözlərimin qabağındadır. Əksər uşaqlar kimi dəcəl idi, dalaşmağı da vardı. Amma kin saxlamazdı, barışmağa birinci özü təşəbbüs göstərərdi. Bu da onun xeyirxahlığından irəli gəlirdi. Mütaliəni uşaqlıqdan sevirdi.

Mən Eldarın daha bir keyfiyyəti barədə danışmaq istəyirəm. Prinsipiallıq onun üçün ən vacib cəhətlərdəndir. Dediyi sözdən qaçan deyil, çətin də olsa yerinə yetirməlidir.

Moskvada kino institutunu bitirib Bakıya qayıtdıqdan sonra bir gün mənə dedi ki, R.İbrahimbəyovun “9-cu Xredtovıda” hekayəsini oxuyub, çox xoşuna gəlib, onu ekranlaşdırmaq istəyir. Bu əsəri mən də oxumuşdum. Bizim həyatımız haqqında əsl həqiqətləri olduğu kimi təcəssüm etdirən çox cəsarətli əsər idi. Mən onu fikrindən daşındırmağa çalışdım, dedim ki, institutu təzəcə qurtarmısan, belə kəskin mövzulu əsərə müraciət etmək sənin üçün tezdir. Cavansan, başqa mövzu seç, sənin üçün çətin olar. O, fikrindən dönmədi. “Bir cənub şəhərində” filmini çəkdi. Film o vaxtı birmənalı qarşılanmadı. Amma sənət əsəri kimi çox güclü idi. Mən elə indi də bu fikirdəyəm ki, “Bir cənub şəhərində” filmi Eldarın ən dəyərli əsəridir.”

Bu qısa söhbətdən sonra fikrimə nə gəldisə getməyə tələsmədim. Tofiq müəllimlə, bu sadə insanla, lakin görkəmli sənətkarla görüşüb söhbət etməyi çoxdan arzulayırdım. İndi belə bir fürsət əlimə düşmüşdü. Fürsəti fövt etmək istəmirdim. Sükutu pozub dedim: “Tofiq müəllim, biz hər ikimiz kino işçisiyik. Gəlməyinə gəlmişəm, istəyirəm bir-iki suala Sizdən cavab alam.”

O, gülümsəyib dedi: “Məndən nə kino işçisi. Mən bədii və sənədli filmlərə musiqi bəstələmişəm. Bir də ki, bəzi kinorejissorlarla dostluq əlaqəm var, vəssalam.” Mən bəzi faktları onun yadına salası oldum: “Sizin milli kinomuzun inkişafındakı xidmətləriniz böyük və əvəzolunmazdır. C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında bir müddət musiqi üzrə baş redaktor işləmisiniz. 1940-cı ildə kinoya ilk dəfə musiqini bəstəkar Niyazi ilə birgə rejissor M.Mikayılovun “İyirminci bahar” sənədli filminə yazmısınız. Ümumiyyətlə 30-dan artıq filmə musiqi bəstələmisiniz. Hətta bir professional dirijor kimi filmlərə yazdığınız musiqi nömrələrinin əksəriyyətinə özünüz dirijorluq etmisiniz...”

Birdən bəstəkar sözümü kəsib yarızafat, yarıciddi dedi: “Sən ki, mənim kino yaradıcılığımı məndən yaxşı bilirsən. Daha nə sual.”

– Sizin yaradıcılığınızdan az-çox xəbərim var. Amma bu barədə Sizin özünüzdən eşitmək istərdim, – deyə ona müraciət etdim. Tofiq müəllim aram-aram danışdıqca mən qeydlərimi aparır, o, isə hərdən susub fikrə dalırdı. Xeyli söhbətdən sonra birdən gözlənilmədən dedi:

– Bura çox soyuqdur. Xəstələnib eyləyərsən. Söhbətimizin qalanı sənə məlumdur.

Mən görkəmli sənətkarla xüdahafizləşib küçəyə çıxanda asta-asta qar yağırdı. Nə qarın yağması, nə də havanın çox soyuq olması mənə təsir etmirdi. Çünki fikrim Tofiq müəllimin yanında idi.

Bir neçə gündən sonra Dövlət Film Fondunda kinorejissor, xalq artisti Eldar Quliyevin yubileyini yüksək səviyyədə keçirdik. Atanın oğul haqqında fikirləri də iştirakçılar tərəfindən maraqla qarşılandı. Tofiq müəllimlə söhbət zamanı apardığım qeydlər arxivimdəki 92 nömrəli qovluqda yadigar qaldı. Bu gün həmin qeydlərlə və böyük sənətkarla bağlı fikirlərimi oxucularla bölüşmək istəyirəm.

** *

Tofiq Ələkbər oğlu Quliyev... Azərbaycan Dövlət Caz orkestrinin, dövlət estrada orkestrinin yaradılması və estrada musiqisi bu məşhur sənətkarın adı ilə bağlıdır. O, estrada orkestrinin rəhbəri, dirijoru və pianoçusu olmuşdur. T.Quliyev caz-estrada bəstəkarı, kino musiqisinin ilk yaradıcılarından biri kimi tanınmışdır.

T.Quliyevin bu sənətə bağlılığı uşaq yaşlarından başlamışdı. O, orta məktəbdə oxumaqla yanaşı Bakıda konservatoriya yanındakı fəhlə fakültəsində də musiqi təhsili alırdı. Cəmisi 23 il ömür sürmüş müəllim, gənc bəstəkar Asəf Zeynallının tövsiyyəsi ilə 1923-cü ildə Tofiq satirik şair M.Ə.Sabirin “Dərsə gedən bir uşaq” şeirinə mahnı bəstələyir. Gənc musiqiçi sonralar professional bəstəkar kimi insan qəlbini riqqətə gətirən, insanı mənən saflaşdıran bir çox dəyərli əsərlər yaradır. Onun ana laylasıtək şirin, həzin mahnıları dillər əzbəri olur.

Bəstəkarın nəinki ruhumuzu təzələyən yüzlərlə nəğməsi, həm də operettaları, dram tamaşalarına və kinofilmlərə bəstələdiyi musiqi əsərləri, simfoniyaları yüksək səviyyədə yazılmış sənət inciləridir.

T.Quliyev Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında oxumuş, üçüncü kursdan P.Çaykovski adına Moskva Dövlət Konservatoriyasında təhsilini davam etdirməyə göndərilmişdir. Tələbəlik illərində və Konservatoriyanın aspiranturasını bitirib Bakıya qayıtdıqdan sonra o, müxtəlif janrda əsərlər yaratmışdır.

1941-ci ildə Niyazi rejissor R.Təhmasib və A.Beknazarovun “Səbuhi” tarixi – bioqrafik filminə musiqi bəstələmək üçün dəvət olunur. Sonradan başqa bir işlə bağlı o, bu filmdən imtina edir. Öz yerinə isə T.Quliyevi məsləhət görür. Tofiq müəllim danışırdı ki, mən bu qrupda işə başlayanda Niyazi film üçün bir musiqi parçası yazmışdı. Mən təklif etdim ki, titrdə onun da soyadı yazılsın, Niyazi razı olmadı. Niyaziyə borclu qalmamaq üçün onun sonralar üzərində işlədiyi filmə mən də musiqi parçası bəstələyib dostuma hədiyyə etdim. T.Quliyevin bu filmə yazdığı musiqi nömrələri rejissor ideyasının açılmasına, hadisələrin tamaşaçılar tərəfindən düzgün qavranılmasına kömək etdi.

Bundan sonrakı illərdə bəstəkarın musiqisini yazdığı onlarla əsər, o cümlədən “Bəxtiyar” (1955), “Ögey ana” (1958), “Telefonçu qız” (1962), “Möcüzələr adası” (1963), “Sən niyə susursan?” (1966), “O qızı tapın” (1970), “Nəsimi” (1974), “Dərviş Parisi partladır” (1976), “Xoşbəxtlik qayğıları” (1976), “Əzablı yollar” (1982), “Musiqi müəllimi” (1983) və s. bədii filmlər ekranlarda uğurla nümayiş etdirilmiş, bu uğurun qazanılmasında T.Quliyevin də böyük zəhməti olmuşdur.

Bəstəkarın bəstələdiyi mahnılar, musiqi parçaları sadəcə əlavə nömrə deyil, əsərin dramaturji inkişafının mühüm üzvü kimi filmə daxil olmuşdur. Beləliklə də, mahnılar baş qəhrəmanların xarakterinin açılmasında, hadisələrin inkişafı prosesində iştirak etmişdir.

Təsadüfi deyil ki, xalq musiqisi ilə estrada musiqisinin sintezindən yaranmış və özünəməxsusluğu ilə seçilən lirik mahnılar və incə duyğular ifadə edən melodiyalar bir müddətdən sonra filmlərdən ayrılaraq xalq arasında populyarlıq qazanır və müstəqil həyatını yaşamağa başlayır, “Onu bağışlamaq olarmı?” filmindəki “Bahar mahnısı” və “Tərlanın mahnısı”, “Görüş”dəki “Axşam mahnısı”, “Qızmar günəş altında” filmindəki “Eldarın mahnısı”, “Qızların mahnısı və xoru”, “Qaynana”dakı “Şən mahnı” və “Biz mehriban ailəyik” mahnısı, “Bəxtiyar”dakı “Zibeydə” mahnısı, “Görüş”, “Ögey ana” və “Qızmar günəş altında” filmlərindəki simfonik süitalar, “Telefonçu qız”dakı “Qulamın mahnısı” (M.Babayev ifa edir), “Bakı haqqında mahnı”, “Ögey ana”dakı Dilarənin “Laylay”sı, “İnşaatçılar mahnısı”, İsmayılın “Kəndimiz” mahnısı və uşaq xoru, “Möcüzələr adası”ndakı ritmik “Neftçilərin mahnısı” və digər nəğmə və melodiyalar bu gün də el içində, televiziya və radio dalğalarında səslənir, insanlara sevinc bəxş edir.

Azərbaycanın xalq artisti, bəstəkar A.Əlizadə “İstedadın gücü” məqaləsində (“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 21.03.1980) görkəmli sənətkar T.Quliyevin kino yaradıcılığından bəhs edərkən yazmışdır: “Mahnı onun kino musiqisində aparıcı rol oynayır. Müəllif mahnılarla qəhrəmanların obrazını, onların qarşılıqlı münasibətlərini, hadisələrin və konfliktlərin mahiyyətini açmağı bacarır. Filmlərə bəstələdiyi musiqidə mahnı güclü ifadə vasitəsinə malikdir.

Bəstəkarın istedadı ələlxusus musiqili filmlərdə özünü biruzə verir. Burada ilk növbədə bəstəkarın musiqi yazdığı iki serialı “Şir evdən getdi” və “Qaynana” filmlərinin adını çəkmək lazımdır. “Şir evdən getdi” filmində mahnının köməyi ilə və onu inkişaf etdirməklə müəllif bütün personajların qarşılıqlı münasibətlərini, kədərli və fərəhli əhvalatları, xeyirlə şərin mübarizəsini üzə çıxarır. “Qaynana” kinokomediyasında T.Quliyev həmişəki kimi özünə xas olan film qəhrəmanlarının yığcam, lakonik xarakteristikasını yaratmışdır.”

1979-cu ildə Aşqabatda XII Ümumittifaq kinofestivalında filmin musiqisinə görə bəstəkar T.Quliyev priz, aktrisa N.Zeynalovaya diplom verilmişdir.

Azərbaycanın xalq artisti N.Məmmədovun bəstəkar T.Quliyevin kino musiqisi barədə filmləri də maraqlıdır: “T.Quliyev 30-dan artıq filmə musiqi yazmışdır. Kino musiqisi bəstəkara çox böyük müvəffəqiyyət gətirmişdir.

T.Quliyevin “Səbuhi”, “Bəxtiyar”, “Ögey ana”, “Möcüzələr adası”, “Şir evdən getdi” və başqa filmlərə bəstələdiyi bir çox mahnısı, həm də filmlər dillər əzbəri olmuşdur. Q.Qarayevin təbirincə desək, T.Quliyevin kino musiqisində mahnı başlıca dramaturji mühərrikdir, təkanverici qüvvədir. Həm qəhrəmanın portreti, həm təbiət təsviri, həm də ümumi emosional mühit məhz onun mahnılarında öz təcəssümünü tapır, mahnı bir növ filmin leytmotivinə çevrilir. Bir mahnıda musiqi əsərin dramaturgiyasına xidmət edir.”

Böyük yaradıcılıq yolu keçmiş T.Quliyevin kinematoqrafiya sahəsindəki fəaliyyəti heç də bununla bitmir. O, eyni zamanda 20-dən artıq sənədli filmin, o cümlədən “Qayğı” (1943), “Şəfa nəğməsi” (1944), “Qardaşlıq köməyi” (1944), “Əbədi Odlar ölkəsi” (1945), “Çağırışa cavab” (1947), “Bakıdan Göygölədək” (1947), “Sovet Azərbaycanı” (1950, film 1951-ci ildə IV Kann Beynəlxalq kinofestivalında münsiflər heyyətinin Xüsusi mükafatına layiq görülmüşdür), “Alagöz yaylağında” (1955), “Bakı və bakılılar” (1958), “Mən Bakıda yaşayıram” (1986) kinolentlərinin, “Nəğməkar torpaq” (1981) film-konsertinin bəstəkarıdır. 1965-ci ildə “Tacikfilm” kinostudiyasında rejissor Boris Kimyagərovun çəkdiyi “Arabaçı Həsən” bədii filminin də bəstəkarı Tofiq Quliyevdir.

1991-ci ildə C.Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında rejissor Tofiq İsmayılov “Sənətkarlarımızın portreti” silsiləsindən görkəmli bəstəkarın həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Özüm və zaman haqqında” sənədli filmini çəkmişdir.

2009-cu ildə isə oğul ata haqqında – rejissor Eldar Quliyev görkəmli bəstəkar barədə 44 dəqiqəlik “Nəğməli ömür” bədii-sənədli filmini yaratmışdır.

Tanınmış jurnalist Azad Şərif şair Rəsul Rzanın sözlərinə bəstəkar T.Quliyevin bəstələdiyi “Üzüyümün qaşı firuzədəndir” lirik mahnısı ilə bağlı maraqlı bir hadisə danışdı. Dedi ki, lap çoxdanın əhvalatıdır. İranda ezamiyyətdə olarkən Tehranda qızıl dükanına baş çəkdim. Dükanın sahibi bakılı idi. Keçən əsrin 20-ci illərində bu şəhərə köçmüşdü. Mən həyat yoldaşımın xahişi ilə Tehrandan onun üçün qaşı firuzə olan üzük almalı idim. Sahib firuzə adını eşitcək gülümsədi və dedi:

– İndi Tehranda hamı qaşı firuzədən olan üzük alır.

Mənim təəccüb etdiyimi görüb əlavə etdi:

– Bu yaxınlarda Rəşid Behbudovun konsertləri olmuşdu. Bu konsertlərdə o, mütləq “Üzüyümün qaşı firuzədəndir” mahnısını ifa edirdi. İki həftəlik qastrol iki ay yarım davam etdi. İndi bu mahnını, şəhərin bütün azərbaycanlı ailələrində oxuyurlar...

Azərbaycan klassik musiqisinə olan böyük sevginin nəticəsidir ki, Tofiq Quliyevin yüksək səviyyədə bəstələdiyi hər bir əsər onun yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutur. Və hələ sağlığında milli bəstəkarlıq məktəbinin korifeylərindən biri kimi tanınan görkəmli bəstəkar Tofiq Quliyevin ölməz adı Azərbaycan musiqi və kino tarixinə əbədi olaraq qızıl hərflərlə həkk edilmişdir.

Aydın Kazımzadə,

əməkdar incəsənət xadimi

Kaspi.-2012.-17-19 noyabr.-S.7.