Axundovun «reabilitasiyası»

«Sübhün səfiri»nə iki fərqli baxış

Redaksiyadan: Noyabrın 28-də görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundzadənin 200 illik yubileyi ilə bağlı çəkilmiş «Sübhün səfiri» filminin təqdimatı oldu. Mərasimdə iştirak edən «Kaspi»nin əməkdaşlarının film barədə fərqli fikirləri formalaşmışdı. Filmə iki fərqli baxış rakursundan nəzər salaraq əməkdaşlarımızın təəssüratlarını təqdim edirik.

Axundovun «reabilitasiyası»

“Nizami” kinoteatrının yolunu tanıyandan belə qələbəlik görməmişdim. Xüsusən bərpadan sonra. Hiss olunurdu ki, tamaşaçılar ölkədə istehsal olunan filmə tamarzıdırlar. İstehsalatda olan filmlər arasında təqdimatı qabaqlayan isə “Sübhün səfiri” ekran əsəri idi. Rejissor Ramiz Həsənoğlunun quruluşunda, Xalq yazıçısı Anarın ssenari müəllifliyi ilə.

Təbii ki, zal dolu idi, hətta “yaruslar” da. Elə qabaqcadan yazıçının nüfuzuna güvənib də zalın dolu olacağına əminlik şəksiz idi. Rəsmi dövlət adamları da vardı, incəsənətin ayrı-ayrı sahələrini təmsil edənlər də, jurnalistlər də, tələbələr də. Mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Ədalət Vəliyev film haqqında danışaraq hansı zərurətdən çəkildiyini və s. məziyyətlərini izah etdi. Səhnəyə dəvət olunan ssenari müəllifi Anarla rejissor Ramiz Həsənoğlu da ürək sözlərini dilə gətirdilər. Yaradıcı heyət adından isə baş rolun – Mirzə Fətəli Axundzadə rolunun ifaçısı Xalq artisti Rasim Balayev danışdı. Bir qədər kövrəkliklə, bir qədər incikliklə, bir qədər sevinclə. Elə yığcam çıxışı ilə də həm kinomuzun durumuna nəzər saldı, həm gedən proseslərə toxundu, həm də filmin hansı çətinliklərlə ərsəyə gəldiyini ifadə etdi. Heç şübhəsiz, çəkilişlərə vərdiş edən, amma hələm-hələm əlinə yaxşı imkan düşməyən aktyorlar üçün kinoda çəkilməməyin sudan kənara atılan balıq kimi yaşamağa bərabər olduğunu onların özlərindən yaxşı heç kəs bilə bilməz. O üzdən də yaradıcı heyətin üzündə sevinc vardı.

Təbii ki, filmi Azərbaycan kinosunda hadisə adlandıranlar olacaq. Ya M.F.Axundzadənin 200 illiyi ilə əlaqədar çəkilməsi, ya klassikaya müraciət olunması baxımından, ya çoxdan ciddi bir filmin tamaşaçılara təqdim olunmaması ilə əlaqədar olaraq.

Filmdə M.F.Axundzadənin həyat və yaradıcılıq yoluna artıq qocalmış və ölüm yatağında olan dramaturqun yaddaşı ilə nəzər salınır. Anarın başqa ssenarilərində olduğu kimi. Belə ki, Axundzadənin həyatı – uşaqlılıq illərindən tutmuş dünyasını dəyişənə qədər dönəmlər ekrana gəlir.

Axundzadənin sükutu

Filmdə bəzi təhriflərə yol verilib. Bu detal hər şeydən əvvəl Azərbaycan xalqının həyatında böyük işlər görən, ancaq “ateist” kimi tanınan mütəfəkkirin üzərindən “Allahsız” damğasının götürülməsinə cəhdlə bağlıdır. Məsələn, rus canişinləri Axundzadənin harada dəfn olunacağını müzakirə etdikləri, dramaturqun özünün müsəlman qəbiristanlığında dəfn olunmaması ilə bağlı vəsiyyəti olduğu halda görüşünə gələn şeyx ömrünün son anlarını yaşayan mütəfəkkirlə “bu dünya” və “o dünya” barədə moizə oxuyur. “Hər şeyi Yaradan bilir” deyən şeyxin sözlərinə Axundzadənin cavabı yalnız sükut olur. Bununla da ssenari müəllifi böyük dramaturqun üzərindən “ateist” damğasını sanki silməyə çalışır.

Bundan əlavə, gənc Fətəli (Nicat Həbibov) müəllimi Mirzə Şəfi Vazehə “mən də ruhani olmaq istəyirəm” deyə cavab verəndə, müəllimindən “Özünü bu cahillərin arasında pis eləmə” cavabını alır. Amma dərsliklərdə və görkəmli dramaturqun tərcümeyi-halında Mirzə Şəfinin cavabı “sən də ikiüzlü olmaq istəyirsən?” sözləri olub.

Axundzadənin yaşadığı dövrün ab-havasında mühüm rol oynayan maarifçilər və qabaqcıl düşüncəli insanlar – Abbasqulu ağa Bakıxanov, Həsən bəy Zərdabi, Bestujev Marlinski, M.V.Lermontov və s. şəxsiyyətlərə filmdə çox az kadrlar həsr olunub. Rejissorun seçimindəki yanlışlıq Axundzadənin əsərlərinin mayasını təşkil edən - həyat səhnələrini yaradan aktyorların ifasında üzə çıxır. Dilarə Əliyeva, Qorxmaz Əlili və b. aktyorların epizodik rolları süni ifalarla yadda qalır.

Gözdən “qaçan” qüsurlar

Baş rolun ifaçısına gəlincə, elə təkcə Rasim Balayev sanki bütün səhnələri öz ardınca çəkib aparırdı. Mübaliğəsiz deyirəm, əgər bu obrazı Rasim Balayev oynamasaydı, bəlkə də ekran əsəri baxımlı olmazdı. Abbasqulu ağa Bakıxanovun obrazını yaradan Fəxrəddin Manafovun rolu isə filmdə yalnız epizodik səhnələri təşkil edir. Bu günə qədər bir-birindən gözəl rollar oynayan aktyor sanki bu filmə “xala xətrin qalmasın” deyə çəkilib. Axundzadənin həyatında mühüm rol oynayan Mirzə Şəfi Vazeh (Ayşad Məmmədov) rolunun ifaçısı da obrazda səmimi görünmür. Həmçinin Həsən bəy Zərdabi rolunu oynayan Məmməd Səfanın ifası görkəmli maarifçinin obrazını tamamlamır. Bunu da rejissorun tələsik seçimi kimi dəyərləndirmək olar. Axundzadənin həyat yoldaşını- Tubu xanım obrazını yaradan aktrisa isə siması hamıya tanış Məlahət Abbasovadır. Rejissor onu çəkilişlərə Türkiyədən dəvət edib. Aktrisanı qocaldıb Tubu xanımın obrazına salmaq əməliyyatı isə o qədər uğurlu alınmayıb. Hərçənd aktrisa bütün imkanlarından istifadə edərək rolu canlandırmağa çalışır, fəqət, “səs” və “qrim” buna mane olur.

Ekran əsəri bədii bioqrafik janrdadır. Hiss olunur ki, filmin çəkilişində kinostudiyanın mümkün texniki imkanlarından istifadə olunub. Müxtəlif məkan səhnələri – Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədəki çəkilişlər Axundzadənin həyat və fəaliyyətinin zənginliyini özündə əks etdirməsi baxımından maraq doğurur. Filmin musiqisinə də söz ola bilməz. Bəstəkar Cavanşir Quliyev elə filmin məzmunu və ruhu ilə tam səsləşən musiqi yazıb.

Filmdə rejissorun gözündən “qaçan” qüsurlar çoxdur. Vazalardakı GMO edilən və ya butafor meyvələr, Bestujov Marlinskiyə təqdim olunan İsmayıl bəy Qutqaşınlının “yeni” çapdan çıxan, amma vərəqləri sapsarı “Rəşid bəy və Səadət xanım” kitabı, “Axundov” soyadının bir epizodda “Axundzadə” kimi işlənməsi və s.

Reabilitasiya filmi?

Film barədə tamaşaçılardan birinin fikri belə oldu ki, bu, reabilitasiya filmidir. Yəni ən yaxşı halda ekran əsəri müəllif filmi ola bilərdi. O mənada ki, həyat yolu hamıya bəlli olan bir şəxsiyyət haqqında yenidən eyni və dəyişməyəcək həyatı yazmağa nə ehtiyac? Yəni böyük mütəfəkkirin həyatı haqqında ayrıca bir ssenari yazmağa və onun müəllifi kimi təqdim olunmağa ehtiyac yox idi. O mənada ki, Axundzadənin həyat və yaradıcılığı haqqında bilgilər xüsusən, sovet dövründə oxuyan insanlar üçün əlifbanı bilməyə bərabərdir. Digər tərəfdən “Uzun ömrün akkordları” və “Qəm pəncərəsi”nin şinelindən çıxan “Sübhün səfiri də məhz bu qəlibdə, eyni süjet xəttində təqdim oluna bilərdi. Həm də daha çox televiziya tamaşalarının peşəkar rejissoru kimi tanınan Ramiz Həsənoğlunun “Cavid ömrü” filmində olduğu kimi qüsurlar burda da yox deyil. Bu, bir daha televiziya rejissorluğunun ayrı format olmasını təsdiqləyir.

Deyildi ki, film TURKSOY-un xətti ilə Türkiyədə də göstəriləcək və M.F.Axundzadə ilinə bu ekran əsəri ilə yekun vurulacaq. Filmin uzaqgedən əlaqələrlə başqa festivallara da gedə biləcəyini təxmin etmək olar. Əsas budur ki, nəticə olsun.

Heç şübhəsiz, son söz tamaşaçınındır. Əlbəttə, əgər tamaşaçı filmi görə bilsə. Yəni ki, bu film də digər çəkilən filmlər kimi bircə təqdimatdan sonra yığışdırılıb rəflərə qoyulmasa.

Təranə Məhərrəmova

Kaspi.-2012.-30 noyabr.-S.6.