Milli Televiziya və Radio Şurası: 10 il

Şura öz fəaliyyətində Azərbaycan dövlətinin, xalqının və cəmiyyətinin maraqlarını daim ön planda tutur

Cari ilin oktyabrında Milli Televiziya və Radio Şurasının (MTRŞ) yaranmasının 10 ili tamam olur. Bu dövr ərzində ölkəmizdə milli teleradio sisteminin inkişafı baxımından hansı işlər görülüb, hansı problemlər aradan qaldırılıb və bu sferada hazırda mövcud vəziyyət nəcədir? Bu yazıda sözügedən suallara cavab verməyə çalışacağıq. İlk növbədə ondan başlayaq ki, məlum olduğu kimi, müstəqillik qazandıqdan sonra ictimai-iqtisadi formasiya dəyişikliyinə uyğun olaraq dövlət yayımçısı ilə yanaşı, ölkəmizin milli teleradio məkanında tədricən özəl yayımçılar da meydana çıxmağa başladı və müəyyən zaman müddətindən sonra həm onların sayı (hazırda 9 ümumölkə yayımçısı telekanal, 14 radio, 14 regional telekanal və 13 kabel televiziyası fəaliyyət göstərir), həm insanların məişətinə, cəmiyyət həyatına təsiri durmadan artmağa başladı. Məhz belə bir məqamda bütün sahələrdə olduğu kimi, televiziya və radio sahəsində də müəyyən tənzimləmələrə tələbat meydana çıxdı. Bunun nəticəsi kimi dünya təcrübəsindən çıxış edərək ölkəmizdə məşvərətçi orqan olan MTRŞ yaradıldı. İlk vaxtlarda fəaliyyəti obyektiv səbəblərdən ciddi şəkildə hiss olunmasa da, həmin dövrdə Şura özünün struktur, maddi-texniki və kadr bazasının formalaşdırılması istiqamətində ciddi işlər görə bildi. Həmçinin Şura teleradio sisteminə aid bir sıra mühüm məsələlərlə bağlı normativ hüquqi sənədlərin də yaradılmasına nail oldu. Sonrakı dövrlərdə isə Şura öz fəaliyyətində bir sıra ciddi nailiyyətlər qazandı. Şura 2005-ci ildə televiziya və radio yayımı haqqında qanunvericiliyə edilmiş əlavə və dəyişikliklərdən sonra səlahiyyətlərinin artırılması ilə məsul olduğu sferada qısa müddət ərzində xeyli dəyişikliklərə imza atdı. Belə ki, həmin ildən Şura ölkədə teleradio yayımını lisenziyalaşdırmaq, texniki standartları müəyyən etmək, teleradio yayımçılarının efirinə nəzarəti həyata keçirmək istiqamətində nəzərəçarpacaq fəaliyyət nümayiş etdirməyə başladı. 2005-2006-cı illərdə ölkədə fəaliyyət göstərən yerli televiziya və radio kanallarının lisenziyalaşdırılması işi həyata keçirildi. Bundan başqa, məlum olduğu kimi, bir müddət öncəyədək bir sıra xarici yayımçılar Azərbaycanın milli tezliklərində adi qaydada yayımlanırdı. Azərbaycan Respublikasının televiziya və radio yayımı üzrə qüvvədə olan qanunvericiliyi isə xarici televiziya və radio yayımçılarının Azərbaycan Respublikasına məxsus milli tezliklərdə yayımını istisna edir. Elə bu səbəbdən də 2007-ci il yanvarın 3-dən etibarən «Kanal D»nin, 2007-ci il iyulun 10-dan etibarən «STV» və «ORT»nin, 30 noyabr 2007-ci tarixdən etibarən «Radio Frans»ın, 1 yanvar 2008-ci il tarixdən etibarən «RTR Planeta»nın və «Radio Rossiya»nın Azərbaycan Respublikası ərazisində yayımı dayandırıldı. Növbəti mərhələdə bir sıra digər xarici yayımçılarla bağlı da eyni tədbirlər həyata keçirildi.

Yarandığı gündən Şuranın diqqət mərkəzində saxladığı ən vacib məsələlərdən biri də Azərbaycanın milli efir məkanında dövlət dilinin-Azərbaycan dilinin istifadəsi ilə bağlı olmuşdur. MTRŞ televiziya və radio yayımında dövlət dilindən istifadəni təmin etmək məqsədilə 25 iyun 2003-cü ildə «Azərbaycan Respublikası ərazisində teleradio yayımı sahəsində Dövlət dilindən istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı Xüsusi Qaydalar» qəbul etmişdir. Beləliklə də, «Televiziya və radio yayımı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunun 32.0.6-cı maddəsinin və «Azərbaycan Respublikası dövlət dili haqqında» Qanunun 6-cı tələblərinə uyğun olaraq mülkiyyət formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində təsis edilən və fəaliyyət göstərən bütün televiziya və radio kanalları qarşısında dövlət dilindən keyfiyyətli istifadə vəzifəsi qoyulmuşdur.

Məlumdur ki, müstəqillik qazandıqdan sonrakı dövrdə də Azərbaycanın milli efir məkanında rus dili öz mövqeyini qoruyub saxlayırdı.

Telekanalların efirində rus dilində müxtəlif verilişlər, filmlər yayımlanırdı. Bu isə Azərbaycan dilinin dövlət dili statusuna xələl gətirməklə bərabər, bir sıra digər sosial-mədəni problemlərə də yol açırdı. Şura tərəfindən bu istiqamətdə ilk dövrlər loyal siyasət aparılsa da, müəyyən dövrdən sonra televiziya və radio efirlərində rus və digər xarici dillərin milli efir məkanında tərcüməsiz istifadəsinə yasaq qoyuldu. Lakin bu addım da dövlət dili ilə bağlı problemin həllinə ciddi şəkildə kömək edə bilmədi. Belə ki, telekanallar xarici dillərdə olan efir materiallarını dövlət dilinə tərcümə etmək, şəxsi istehsala, yerli prodakşınların istehsalına müraciət etməkdənsə, efiri azərbaycan dilinə yaxın olan türk dilində olan efir materialları-əsasən də teleseriallarla doldurmağa meyilləndilər. Bu tendensiyanın da əndazəni aşması situasiyaya yenidən dövlətin - MTRŞ-nin müdaxiləsini zəruri etdi. Belə ki, 2009-cu ildən türk seriallarının (dublyajsız) da yayımı dayandırıldı. Şuranın bu qərarı isə xüsusilə müzakirələrə səbəb oldu. Lakin qurum mövqeyini ciddi surətdə əsaslandırmaqla həyata keçirdiyi islahatlara davam etdi.

MTRŞ mühum qərarlarından birini də 2011-ci ilin sonunda qəbul etdi. Belə ki, ötən ilin sentyabrında Prezident tərəfindən MTRŞ-yə ölkədə fəaliyyət göstərən ümumölkə yayımçısı olan telekanallar tərəfindən milli teleserial və sənədli filmlərin çəkilməsini maliyyələşdirmək məqsədi ilə 5 milyon manat pul ayrıldı. Bunu nəzərə alaraq, MTRŞ 2011-ci ilin dekabrında xarici teleserialların yayımının 2012-ci ilin may ayının 1-dən etibarət dayandırılması haqqında qərar qəbul etdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, MTRŞ-nin bu qərarının əsas mahiyyəti yerli istehsalı qorumaq və stimullaşdırmaq olmuşdur.

Göründüyü kimi, Şura keçid prosesinin asan olmadığını nəzərə alaraq kanallara milli teleserialların çəkilişləri və yayımı üçün xeyli müddət vaxt verdi. Lakin Şuranın bu qərarı da, bir sıra qərarları kimi, müzakirələrsiz ötüşmədi. Bəziləri xarici teleserialların dayandırılmasının doğru olmadığını əsaslandırmağa cəhd göstərirdilər. Lakin Şura yenə də həmişə olduğu kimi, ictimai və dövlət maraqlarından çıxış edərək atmış olduğu addımının qətiliyini bəyan etdi və müəyyən edilmiş tarixdə xarici teleserialların milli efirimizdə yayımının dayandırılmasına nail oldu.

Məlumdur ki, uzun müddət ərzində milli efir məkanımızda xarici ölkələrin serialları əsas yeri tutmuşdur. Xalqımız öz mentalitetinə, məişətinə uyğun olmayan proseslərin cərəyan etdiyi xarici teleserialları izləmək məcburiyyətində qalmışdır.

Bu mənada Şura tərəfindən çəkiləcək yeni yerli teleserialların azərbaycanlı təfəkkürünə, məişətinə, ailə münasibətlərinə uyğunluğu, Azərbaycan cəmiyyətinin, ailəsinin aktual problemlərinə həsr olunmasına, milli dəyərlərin təbliğ edilməsinə xidmət etməsi tövsiyəsi verilməkdədir.

Artıq bir neçə aydır ki, milli efirimizdə yalnız yerli istehsal olan teleseriallar yayımlanır.

Çəkilən teleserialların keyfiyyəti, baxımlı olub-olmaması və s. ilə bağlı isə son sözü tənqidçilər, izləyicilər deyə bilər. Əslində isə keyfiyyətli teleserialların çəkilməsində, nümayişində hamıdan çox yayımçılar özləri maraqlı olmalıdır. Hansı telekanal reytinqinin aşağı düşməsini, tamaşaçı itkisini özünə rəva bilməyəcəksə efirinə də keyfiyyətsiz materialların yol tapmasına imkan verməyəcəkdir. Lakin Şura da öz növbəsində telekanallara efirlərində daha keyfiyyətli, baxımlı teleseriallar yayımlamalarını tövsiyə edir.

Müşahidələr isə onu göstərir ki, bu sahədə hazırda müəyyən bir rəqabət mühiti yaranmaqdadır.

Göründüyü kimi, fəaliyyət göstərdiyi 10 il ərzində MTRŞ mərhələli şəkildə bu yazıda toxunulan və toxunulmayan xeyli sayda ciddi problemlərin öhdəsindən gələ bilmiş və ölkədə milli teleradio sisteminin inkişafına təkan verə biləcək əhəmiyyətli addımlar atmışdır. Bu isə öz növbəsində milli efirimizin timsalında özünü göstərir. Belə ki, ötən 10 illik dövrə nəzər salarkən Azərbaycanın milli efir məkanında xeyli dəyişikliklər müşahidə etmək olar. Həyata keçirilmiş tədbirlərdən sonra gözəçarpan ən vacib cəhət efirimizin yad ünsürlərdən təmizlənərək əsl milli televiziya və radio şəbəkəsinin qurulmasına nail olunmasıdır. Belə ki, əvvəldə qeyd edildiyi kimi, bir müddət öncəyədək Azərbaycanın televiziya və radio məkanında əsasən xarici istehsal olan efir məhsulları, xarici dillər dominantlıq təşkil edirdi. Hətta elə yayımçılar (məsələn, «Avropa+» radiosu) var idi ki, bir saat da olsun belə dövlət dilində veriliş yayımlamırdılar. Bu gün isə tamam başqa mənzərənin şahidi olmaqdayıq.

Digər tərəfdən ölkəmizdə dünyada çox az-az rast gəlinən bir situasiya yaranmışdı. Yuxarıda toxunduğumuz kimi, bir sıra xarici ölkə yayımçıları (həm televiziya, həm radio) yerli yayımçılarla bərabər Azərbaycanın milli tezliklərində açıq şəkildə yayım həyata keçirirdilər. Bu isə dövlətin milli təhlükəsizlik maraqlarından başqa, yerli yayımçıların hüquqlarını da pozurdu. Belə ki, yerli kanalların yayımı ölkə qanunvericiliyi ilə tənzimləndiyinə görə bir sıra hüquqi məhdudiyyətlərlə qarşılaşırdılar. Xarici yayımçılar isə öz ölkələrinin qanunvericiliklərinə uyğun yayım həyata keçirdiyindən Azərbaycan qanunlarının tələblərini nəzərə almırdılar.

Bundan başqa teleradio kanallarının efir yayımının norma və tələblər çərçivəsinə salınması sahəsində də xeyli irəliyişlər olmuşdur. Əgər əvvəllər, yəni 2005-2006-ci illərə qədər teleradio yayımçıları tərəfindən müvafiq qanunvericiliyin bu və ya digər tələbləri gün ərzində 10 dəfələrlə pozulurdusa, artıq bu gün demək olar ki, milli efirimizdə bu cür hallar xeyli dərəcədə azalmışdır və milli efir məkanında müəyyən bir nizam-intizam hökm sürür.

Milli efir məkanında nöqsanların aradan qaldırılması işində Şura tərəfindən həyata keçirilmiş inzibati tədbirlərlə yanaşı, aparılmış düzgün maarifləndirmə işi, həmçinin yayımçılarla Şura arasında yaranmış sağlam işgüzar münasibətlər də öz rolunu oynamaqdadır.

Bununla belə, iddia etmək doğru olmazdı ki, artıq milli efirimizdə bütün problemlər tam şəkildə aradan qaldırılmışdır. Bu gün də çatışmazlıqlar var və onların aradan qaldırılması istiqamətində işlər davamlı şəkildə aparılmaqdadır. Şuranın müvafiq şöbəsi tərəfindən milli efir məkanının daimi izlənilməsi – monitorinqi həyata keçirilir. Müşahidə edilən nöqsanlar haqqında dərhal məsələ qaldırılır və Şura tərəfindən lazımi ölçü götürülür.

Xarici təcrübədən çıxış edərək monitorinq prosesinə ictiaimaiyyəti cəlb etmək məqsədilə şöbədə Şura rəhbərliyinin tapşırığı əsasında «qaynar xətt» (498-18-82) də yaradılmış və tamaşaçı zənglərinin qəbulu və araşdırılması həyata keçirilir.

Digər tərəfdən onu da qeyd etmək lazımdır ki, artıq teleradio yayımçıları da fəaliyyətlərini qanunvericiliyin tələblərinə uyğun qurmağa meyil göstərirlər. Bunun da nəticəsidir ki, son dövrlər Şura tərəfindən yayımçılara qarşı ciddi inzibati tədbirlər həyata keçirilməmişdir.

Sonda, təvazökarlıqdan uzaq olsa da, qeyd edilməlidir ki, Şura fəaliyyəti dövründə teleradio yayımının tənzimlənməsi istiqamətində kifayət qədər mühüm işlər görmüşdür. Zaman-zaman Şura tərəfindən verilən bəzi qərarlar ictimaiyyətin bir sıra nümayəndələri tərəfindən etirazla qarşılansa da, müəyyən dövrdən sonra bu qərarların doğruluğunu və əhəmiyyətini hər kəs etiraf etməli olmuşdur. Mübaliğəsiz demək olar ki, Şuranın bu vaxtadək istənilən məsələ ilə bağlı qəbul etdiyi qərarlar, bu, istər dövlət dili ilə bağlı, istər xarici teleradio kanallarının milli tezliklərdə açıq şəkildə yayımının dayandırılması, istər xarici serialların yayımının dayandırılması ilə bağlı olsun, sırf Azərbaycan dövlətinin, xalqının, cəmiyyətinin maraqlarına xidmət etməkdədir.

Təbiidir ki, qəbul edilmiş qərarların, görülən işlərin əksəriyyəti əslində, bu günlə yanaşı, ölkəmizin, xalqımızın gələcəyi üçün də mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Təvəkkül Dadaşov,

MTRŞ-nin Ekspertiza,

proqramlaşdırma və analitik

şöbəsinin müdiri

Kaspi.- 2012.- 4 oktyabr.- S.7.