Yazıçı siyasətin ayağına getməməlidir

Azad Qaradərəli: «Mən məmur kimi ədəbiyyatla məşğul olanları, ədəbiyyatın şöhrətindən yararlanmaq istəyənlərə xor baxıram»

Azad Qaradərəli 1955-ci ildə Zəngilan rayonunun Qaradərə kəndində doğulub. Pedaqoji Universitetin filologiya fakültəsini bitirib. Bir müddət müəllim işləyib. 1993-cü ildə Zəngilanın ermənilər tərəfindən işğalından sonra ailəsilə birgə Bakıda yaşayır. Uzun müddət Azərbaycan dövlət radiosunda çalışıb. İlk nəsr kitabı 1987-ci ildə çap olunub. 2011-ci ildə nəşrə başlayan “Yazı” ədəbiyyat dərgisinin baş redaktorudur. Azad müəllimin çox maraqlı hekayələri var, “Ulartı” adlı hekayəsi isə mənim fikrimcə, Qarabağ haqqında bu günə qədər yazılmış ən gözəl əsərlərdən biridir. Azad müəllimlə həmsöhbət olmaq xoş idi bizə.

- “Yazı” jurnalının ərsəyə gəlməsi hansı zərurətdən doğdu?

- Jurnalı zamanımız və mühitimiz özü tələb elədi. Mən deməzdim ki, jurnalı təkcə mənim əməyimin nümunəsidir, yox. Bildiyiniz kimi, jurnal kollektiv əməyin bəhrəsidir. Bu jurnal ətrafında Eyvaz Zeynalov, Rəhim Əliyev, Aslan Quliyev, Əlabbas, Aydın Tağıyev, Şöhrət Qaraoğlu kimi ciddi imzalar toplaşıb. Mən onlara güvənib bu jurnalı çap etdirirəm, özü də bu jurnal heç bir maddi dəstəksiz çap olunur. Və biz artıq bir ilə yaxın müddətdə adamlara göstərməyə çalışdıq ki, sponsursuz da jurnal buraxmaq olar.

Bir dəfə Rəhim Əliyevin bağında oturub yeyib-içirdik, Rəhim dedi ki, Dostoyevski qardaşı ilə birgə jurnal çap etdirib. Mənə çox maraqlı gəldi, Dostoyevski kimi adam oturub başqalarının yazılarını oxuyurmuş. Yəni istedadlı adamlar həm də zəhmətsevər olur.

Mənim yazılarımı ilk dəfə Sabir Əhmədli çap edib, o kişi mənim xeyrixahım olub, Əkrəm Əylisli yazılarımı çap etməsə də, mənə məktublar yazıb ürək-dirək verib. Sonralar çətin çap olundum. Bu gün “Ədəbiyyat” qəzetində çap olunmaq mənimçün maraqsızdır, çünki o qəzetin səviyyəsi məni qane etmir. “Ulduz” jurnalı daha çox gənclərin jurnalıdır, istəsələr də çap olunmaram ta. “Azərbaycan” jurnalında da az-çox yazılarım çap olunub, amma gec çap olunub. “Yazı” jurnal isə daha çox 70-ci illərin sonu 80-ci illərin əvvəli ədəbiyyata gələnlər yazarların jurnalıdır. Amma biz bütün bunlarla yanaşı, gənclərə də hər nömrədə yer ayırırıq, məsələn sənin, Şəhriyar Hacızadənin, Bəxtiya Hidayətin, Cavidanın və s. gənclərin şeirlərini çap etmişik. Bəxtiyar Hidayətin şeirlərini çox sevirəm, amma onun şeirlərində bir siyasi motiv var ki, o Bəxtiyarın potensiyalının tam açılmasına mane olur. Yazıçı siyasətin ayağına getməməlidir, yazıçı elə etməlidir ki, siyasət onun ayağıana gəlsin. Yazıçının siyasəti, siyasi düşüncəsi yazılarında açıq və birmənalı olmamalıdır. Gərək yazıçı siyasətdən yazanda elə yazsın ki, siyasət onu uduzdurmasın.

Bundan başqa, hər nömrəmizdə “Güneydən səslər” rublikasında Güney Azərbaycan şairlərindən seçmələr veririk. Eləcə də, müxtəlif tərcümələr veririk. Dünyanın yönünü tutmağa çalışırıq, əgər biz dünyaya arxamızı demirəm, bir balaca böyrümüzü çevirsək, böyük faciələrlə üzləşə bilərik. Gərək elə edəsən ki, dünyadan geri qalmayasan.

Jurnalda “Semiotika labarotoriyası” adlı xüsusi bölüm var ki, burda elmi-intellektual yazıların çapına yer ayırırıq. Maraqlı nəsr əsərləri də dərc edirik. Mənə elə gəlir ki, bu gün Azərbaycan nəsri ən təmiz və ən güclü dövrünü yaşayır. Çünki Sovet dövründə yaxşı əsərlərlə yanaşı axmaq əsərlər də çox çap olunub. Ona görə də gərək biz bu gün elə çalışaq ki, əlimizdə olan imkanlardan faydalı yararlanaq. Yalnız belə halda uğur əldə etmək olar. Əgər bir jurnalda üç nəsr əsərindən biri yaxşıdırsa, deməli, o jurnalı oxumağa dəyər.

- Bugünkü ədəbi orqanlara və təmayüllərə qarşı münasibətiniz necədir?

- Bu gün Azərbaycanda üç cür qruplaşmalar var. Birincisi AYB-çilər, ikincisi AYO-çular və bir də müstəqil yazıçılar. AYB-də təəssüflər olsun ki, yaxşı mənzərə görmürəm. Mən də istəyərəm ki, o orqan yaxşı bir ədəbi orqan olsun, mən də oranın üzvü, təmsilçisi olum. Heç bir ədəbi qrumun üzvü deyiləm. Məni AYB-ə üzv olmağa dəvət ediblər son dövrlərdə, amma getməmişəm. Gənc vaxtı mən sənədlərimi vermişdim, amma sənədlərimi it-bata saldılar. Sonra da maraqdan düşdüm. Bu gün AYB-də bir buxov var, onlar həmin buxovdan azad ola bilmirlər. AYO-da isə az da olsa yaxşı yazarlar var. Məsələn, Aqşin çox gözəl şairdi. Amma onun nəsr əsərini qəbul eləmirəm. Nasirin şeir yazmasını, şairin nasirlik etməsi mənə doğru görünmür. Hüqo da şeir yazırdı, amma heç kəs ona şair demədi. Mən çox istəyərəm ki, Azərbaycanda elə bir təşkilat olsun ki, ya bütün yazıçıları bir yerə toplaya bilsin, ya da heç bir təşkilat olmasın

Üçüncü qrup isə mənim kimi heç bir qurumun üzvü olmayan yazıçılardan ibarətdir. Hər üçündə istedadlı adamlar var. Mən bircə məmur kimi ədəbiyyatla məşğul olanları, ədəbiyyatın şöhrətindən yararlanmaq istəyənlərə xor baxıram. Şərəf Rəşidov Özbəkistan Kommunist partiyasının birinci katibi idi, romanlar yazırdı, amma yadda qalmadı. Amma eyni sözü Mirzə İbrahimaova demək olmaz. O vəzifə tutmamışdan əvvəl də, vəzifədə olanda da, lap sonralar da yazıçılıqla məşğul oldu. Eyni sözlər Anar və Elçinə də aiddir, onlar peşəkar yazıçıdırlar. Amma ədəbiyyatda qalmaq istəyən məmurlar da var. Onlar yazmaqdansa ədəbiyyata sponsorluq eləsələr daha yaxşı olar. Onlar jurnal-qəzet buraxdıra, gənc, evi olmayan yazıçılara ev alıb bağışlasalar daha böyük iş görmüş olarlar. Bu faktdır ki, gün ədəbiyyatla dolanmaq mümkün deyil.

- AYB-dən ən narazı olan ədəbi nəsil 80-cilər olması və ordan sanki uzaqlaşdırılan yeganə nəslin də məhz 80-cılar olması təsadüfüdürmü?

- Yox, bütün bunlar təsadüfü və səbəbsiz deyil. Çünki biz 60-cılarla dandabana gəlirdik. Bizim ədəbi nəsildən də özünə yer eləyənlər oldu. O adamlar ki, yaxşı əsərlər yaza bilərdilər, amma yazmadılar, əvəzində 60-cıların yaradıcılığı haqda məqalələr yazdılar, disertasiyalar müdafiə etdilər. Bu yolla özlərinə yer elədilər. Bizim dövrün yazıçı və şairləri Əkrəm Əylislinin, Anar, İsi Məlikzadə, Bəxtiyar Vahabzadə, Mövlud Süleymanlı, Elçin, Yusif Səmədoğlunun əsərlərinin havasında ədəbiyyata gəlmişik. Amma ədəbiyyatda bir gözəl inkar qanunu da var, əgər sən özündən əvvəlki nəsli inkar etmirsənsə, onları özünə güzgü hesab edirsənsə ta sənin yazmağının nə mənası var ki?! Mən o vaxt özümü güclü bildim ki, özümdən əvvəlki nəslin yaradıcılığındakı boşluqları özüm üçün təyin elədim. Sovet dövründə mənim maraqlı bir hekayə yazmışdım, o əsəri çap etmədilər. Deməli, bir nəfər rəhmətə gedir, bir adət də var, arvadlar ölənin paltarını araya töküb ağlayırlar. Bu ölənin heç bir paltarı olmur, dostu gedib dükançıya deyir: ver bu kostyumu aparım ölünü ağlasınlar gətirib qaytararam. Dükandar vermir ki, arvadlar kostyumu əzəcəklər, göz yaşı tökülüb bulanacaq. Onda ölənin dostu deyir, əgər sən ölsən sənin bir paltarın varmı, arvadlar töküb yerə ağlasınlar? Dükandar deyir ki, “yoxdu, bircə əynimdəkidi”. Deyir mənim də elə əynimdəkidi. Yenə üzünü dükançıya tutur: “Onda sən heç bu paltarı satma, kimin ölüsü ölsə, paltarı olmasa gəlib burdan aparıb ağlasınlar, sonra da gətirib qaytarsınlar”. Bu hekayəni o vaxt jurnallara rəhbərlik edən, indi isə özlərini disident kimi qələmə vermək istəyən 60-cılar çap eləmədilər. Biz onların qüsurlarını da, əsərlərindəki boşluqları yaxşı bilirdik. Buna görə də onlar bizi heç cür təsdiq eləməzdilər (Yalnız 90-cı illərdə çap olundu o hekayə).

Tofiq Qəhrəmanov adında maraqlı bir yazıçı var idi, o xarakiri elədi, özünü doğrayıb öldürdü. O, bizim nəslin faciəsini öz ölümü ilə cavablandırmış adam idi. Öləndən sonra ona “Rəsul Rza mükafatı” verdilər. Mən indi də başa düşə bilmirəm ki, övladı da olmayan bu adama mükafat verməyin mənası nə idi? Amma bütün bunlarla yanaşı biz əlimizi-qolumuzu yanımıza qoyub oturmamalıyıq, yazmalıyıq.

- İndi hansı əsər üzərində işləyirsiz?

- Mənim “Şəhərcik” adlı romanım var birinci cümləsi belədi: “Ölkəsi ölkəcik, şəhəri şəhərcik olanlar bu roamı oxumasın, bu roman kitabsızlar üçün deyil”. Fransa boyda olan ölkəmizin kiçilə-kiçilə hansı vəziyyətə düşdüyünü hamımız yaxşı bilirik. Bir qədər qəzəblə, kinlə yazılıb. O romanı bəlkə soyuq başla baxmaq lazımdır, amma hərdən fikirləşirəm ki, isti başla bizi oxuyan yoxdu, soyuq başla kim oxuyacaq? Amma bütün bunlar məni bezdirmir, yazıram. Yazıçı bütün ekstermal vəziyyətlərdə yazmalıdır. Sənin bir xüsusiyyətin də xoşuma gəldi ki, sən həbsxanadan əli boş gəlmədin, oxuculara nəsə gətirdin. Mən həmişə yazmışam, indi də “Kma-manıc çökəkliyi” adında roman üzərində işləyirəm, ilk hissəsi də “Yazı” jurnalında çap olunub.

- Sizcə, yazıçı qəhrəmanlarını idarə etməlidirmi?

- Yazıçı əgər deyirsə ki, mən əsəri idarə edəcəm, qəhrəmana yol göstərəcəm, onda o yazı qurama alınacaq. Puşkin deyir ki, “Mən qəhrəmanımı saxlaya bilmirəm o, dekabiristlərin yanına gedir”. Məsələn, gənclərdən Seymur Baycan bədii əsərində məqalələrindən azad ola bilmir. Sanki o qarşısına məqsəd qoyur ki, mən tamam fərqli olacam. Yazıçı məqsədini qarşısına mane etməməlidir. Amma onun üç gözəl hekayəsi var. Çox gözəl hekayələrdir. Aslan Quliyevin düşüncəsi və əsərləri mənə çox maraqlıdır. O bügünə qədər ədəbiyyatımızda olmayan şeylərdən yazır. “Qızılquş və mən” adlı romanının qəhrəmanı qızlquşdur, onun əsərində hər şey danışır, dil tapır. Yazıçı gərək ya ədəbiyyatda olmayan şeyləri, ya da həmişə yanımızda olub, amma ədəbiyyatda olmayan şeyləri gətirsin ədəbiyyata.

- Ədəbiyyatda hansısa problemləri bəhanə gətirib özünə, yazmamağına haqq qazandırmağa necə baxırsız?

- Normal qəbul eləmirəm. Məsəslən, mən deyə bilərdim ki, qaçqın həyatı yaşamışam, evim olmayıb, yazmaq üçün çox az vaxtım olub və s. Amma belə deyil yazmaq üçün həmişə fürsət var. Ola bilər ki, az yazasan, potensialın tam açılmaya, amma uzaqlaşmağı qəbul eləmirəm. Məsələn, bizim ədəbi nəsildən Fəxri Uğurlu, Nəriman Əbdülrəhmanlı, Əliabbas, Eyvaz Zeynalov, Aslan Quliyev, Aydın Tağıyev, Şöhrət Qaraoğlu çox istedadlı adamlardılar, onların çox problemləri olub, amma həmişə gözəl əsərlər yazmaqdan qalmayıblar. Yazıçı heç bir bəhanəyə yol verməyən adamdır.

- Sizin əsərlərinizin dili şəhdi-şirəlidir, özü də kənd ifadələri ilə doludur. Bu gün Sovet ədəbi tənqidinin dili ilə desək “kənd nəsri” itməkdədir. Sizcə, bu günkənd nəsrinin olmaması nəylə bağlıdır?

- Ədəbiyyat hər şeydən qabaq dil hadisələridir. Mən yazarkən o şəhdi-şirəli sözlər qoşun kimi tökülüb gəlir. Yazıçının içində oturan bir mən var, əsl yazıçı odur, sən onun diktəsi ilə yazmalısan. Mənim əsərlərimin şirin dili anamdan və bu gün itkin olan kəndimizdən gəlir. Bu gün dünya ədəbiyyatının təsiri gənclərin əsərlərində aydın hiss olunur. Bu yaxşıdır, amma üzünü hərdən bəri də çevirmək lazımdır ki, yadlaşmayasan.

Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn

Kaspi.- 2012.- 6-8 oktyabr.- S.15.