“Türkün mədəniyyəti bütün mədəniyyətlərin fövqündə dayanır”

Salatın Əhmədli: “Yazı yazanda insan tənhalaşır”

Sona Vəliyeva: “Şeir ədəbiyyatın elə bir janrıdır ki, o ürəyin yağını əridə-əridə gəlməsə mümkün deyil ki, vərəqə köçürülsün”

...sözün düzü bu söhbətə nə ad verəcəyimi bilmirəm. Redaksiyamızda bir bahar ətri var sanki. Niyə, bilirsizmi? Çünki, mənim nur üzlü iki müsahibim var: biri Qazaxın ab-havasında doğulub böyümüş, yazıçı-publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Salatın xanım Əhmədli, digəri isə...

...digəri isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, qəzetimizin təsisçisi, şairə Sona xanım Vəliyevadır. Mənim Sona xanımım, anama bənzəyən qadın... ilahi, mən hara düşmüşəm? Onların yaradıcılığından az – çox tanış olanlar yaxşı bilər ki, bu iki xanımı birləşdirən bir xüsusiyyət var – səmimiyyət! Və mən bu gün bu səmimiyyətin işığına bütün oxucuları toplamağa çalışacam. Qazağın sazlı-sözlü xanımı Salatın Əhmədliylə, Naxçıvanın əsalətini özündə çox gözəl nümayiş etdirən Sona xanımla bu söhbət alınacaqmı? Bilmirəm. Buyurun, bərabər söhbətləşək:

(Onu da qeyd edim ki, qonağımız Salatın xanımdır və Sona xanım cidd-cəhdlə özünü bu söhbətdən kənara çəkmək istəyir)

Sona Vəliyeva: “Söhbətimizi gəlin ayrı məcradan başlayaq axı, müsahibəmiz Salatın xanımladır.”

Salatın Əhmədli: “Çox sağ olun, mən çox şadam ki, bu gözəl görüşə vəsilə oldunuz”.

Nigar İsfəndiyarqızı: - Mənim üçün ədəbiyyat çərçivəsizdir. Sözə sığmayan, kitaba sığmayan hisslərin aşıb-daşması, bəlkə bir ananın dediyi bir doğma kəlmədə, bir atanın sevgisində, bəzən bir kəlməylə, bəzən bir dastanla, bəzən də deyilməmiş bir sözdür ədəbiyyat... Mənim üçün ədəbiyyat yazılmamış qanundur. Sizinçün ədəbiyyat nədir? Siz demək istədiklərinizi deyə bilirsizmi?

Salatın Əhmədli: - Ədəbiyyat doğrudan da hisslərin güzgüsü, bədii inikasıdır. Hisslərimizi dilə gətirib deyə biliriksə o da bizim anlamda ədəbiyyat deməkdir. Amma ədəbiyyatda öz sözümü deyib-demədiyimi ancaq oxucular deyə bilər.

-Niyə məhz bayatılar?

Salatın Əhmədli: - Bayatılar mənim növbəti kitabımdır. Bundan əvvəl təxminən iyirmidən artıq kitabım çapdan çıxıb. Düzdür, bir neçəsi həmmüəlliflə yazılıb, nəşr olunub. Bayatılar isə “Analar köç edəndə” adlı kitabımdır. Mən həmişə fəxr eləmişəm ki, anam yüz il ömür sürüb, özü də elə bir müdrik ana. İllər onu məndən uzaqlaşdırdıqca onun müdrikliyini, böyüklüyünü dərk edirəm. İndi başa düşürəm o necə anaymış, mən onun qızı olmağımla fəxr edirəm. Anam sinədəftər idi, çoxlu sayda bayatılar, rəvayətlər, tapmacalar bilirdi və mən onun dediklərini yazıya almağa başladım. Bilirsiniz, onun dediyi tapmacaların heç biri ədəbiyyatda yoxdur. Bayatılar təkrar getməsin deyə nəşr olunmuş kitabları müqayisə elədim, bir növ araşdırdım. Əgər mən Anamın dediklərinin hamısını yazıya alsaydım üç belə kitab çıxardı. Daha sonra yenə də folklora aid materialların yer aldığı haxıştalar, rəvayətlər, bayatılar, inançlar, hekayətlər topladım. Bunların hamısı sadəcə bir kənddən yığdığım folklor nümunələridir. Özüm oxuyanda heyrətə gəlirəm ki, bu, insanların ürəklərində nələr yatırmış. Bu kitabın sonuncu variantını nəzərdən keçirirəm. O bayatılar həm də mənə kömək oldu. Gördüm ki, mənim də içimdə yeni-yeni bayatılar göyərir. “Analar köç edəndə” kitabı belə yarandı. Orda bir bayatı var:

“Qızıl gülü əkəndə,

Dolu gülü tökəndə,

balalar necə dözsün,

Analar köç edəndə...”

Kitabın adını həmin o misradan götürmüşəm. Hərdən mənə şair deyirlər. Ancaq mən şair deyiləm, ilk növbədə özümü tədqiqatçı hesab edirəm. Folklorumuzu tədqiq eləmək, toplamaq çox xoşuma gəlir. Desələr ki, ən çox nəyə meyillisən, deyərəm ki, tədqiqat aparmağa.

Ulu öndərin ana dilinə olan məhəbbəti çox böyük idi. Dilimizin qorunması, dövlət dili səviyyəsinə qaldırılması bilavasitə onun adı ilə bağlıdır. Namizədliyimi də Heydər Əliyevin dil siyasətindən eləmişəm. Eyni zamanda publisistikanı xoşlayıram. Bir sıra hekayələrim var. Əlimdə dörd tamamlanmamış yazılarım var var. Onları istəyirəm başa gətirəm.

-Mən uşaq vaxtı Anamdan soruşmuşdum ki, analar hara gedirlər?

O mənə cavab vermişdi ki,

“Torpağı anasız qoymamaq üçün,

Torpağın altına köçür analar...”

Sizcə Analar hara köç eləyir?

-Analar cismən torpağın altına köçürlər, ruhən də bizimlə olurlar, onlar əbədi yaşayırlar övladlarının qəlbində. Biz də eyni köçün sırasındayıq, məndə elə inam var ki, bir gün dünyamızı dəyişəndə analarımızla, əzizlərimizlə ruhlarımız qovuşacaq.

- Çox güclü kişilərdən birinin dediyi bir ifadədir ki, kişinin şair olmağının bir önəmi yoxdur, vay o günə ki, güclü kişinin qadını şair ola.

Şair olmaq çərçivəsizlik deməkdir. Güclü bir kişinin qadını olmaq çərçivəyə məhkum olmaq deməkdir və eyni zamanda bu çərçivəsizliyi qoruyub saxlamaq... Bu, nə cür alınır sizdə?

- Güclü bir kişinin xanımı olmaq doğrudan da çətindir. Onun hər nazına dözmək, onu yeri gələndə müdafiə eləmək, qorumaq lazımdır. Mən belə hesab edirəm ki, əgər biz öz vətənimizi, dövlətimizi seviriksə, evdəki məmur kişini qorumağı da bacarmalıyıq. Axı, o xalqına lazımdır, xalqı üçün çalışır. Mən çalışıram ki, o, evə gələndə ancaq dincəlsin. Hərdən ona deyirəm ki, bir bazar gününü bizə sərf elə, cavabı bu olur ki, əgər metro işləyirsə, mən də işləməliyəm. İşi ağır və məsuliyyətlidir. Amma bir tək nəvələrinin sözündən çıxa bilmir, o da yayda. O bazar günü bağa gedə bilirik. Mən belə hesab edirəm ki, bu cür insanları qoruyub qayğısına qalmaq lazımdır.

İnsanlar bəzən olduğu kimi görünmürlər. Şərqin müdrik şairi Cəmaləddin Rumi demişkən, ya olduğun kimi görün, ya göründüyün kimi ol. Tağı müəllimin çox həssas ürəyi var. Bəzən fikirləşirəm ki, kaş elə bir aparat icad olunaydı ki, insanların ürəyindən, beynindən keçənləri göstərə biləydi. Onda kimin hansı əqidəyə qulluq etdiyi məlum olardı.

- Siz mövqe sahibi bir insanın xanımsınız həm də öz xarakterinizi ortaya qoyub onu qoruyub saxlayan birisiniz. Yəni insanlar sizə heç də Tağı müəllimin yoldaşı olaraq deyil də Salatın xanım olaraq fərqli bir rəğbətdədilər. Bunu bacarmaq çoxmu çətindir?

- O nüfuzu qazanmaq da sonradan onu qorumaq da çox çətindir. Xalqın gözü tərəzidir. Düzdür, Tağı müəllimin mənə çox köməyi dəyib, onun əməyini itirmək nankorluq olardı. Hər yerdə mənə kömək olub, arxa-dayaq olub. Ancaq o nüfuzu özün qazanırsan, gərək saxlamağı da bacarasan. Baxıb görsünlər ki, sənin gördüyün işin mahiyyəti nədir. Əgər gördüyün iş ədəbiyyatımıza xeyir verirsə, xalqımızın zövqünü oxşayırsa yazmağa dəyər.

- Salatın xanım, hardan yarandı bu ehtiyac ki, siz tədqiqatçılıqla məşğul olmağa başladınız?

-Ailədə çox gec doğulmuş bir uşaq olmuşam. Anamın qırx beş yaşı vardı. Mən böyüdükcə onlar yaşlaşırdı və mən onları bir növ nənə-baba yaşda görmüşəm. Onlar 20 –ci əsrin əvvəllərinə aid olan insanlar idi və folklor yaddaşları çox güclü idi. Mənim uşaqlığımda uzun gecələri bir gecə atam, bir gecə anam növbəylə bizə nağıl danışardılar. Biz də diqqətlə qulaq asardıq və inanardıq o nağıllara. Bu nağıllar o qədər ürəyimdə yer tapmışdı ki, Məlikməmmədi hələ də unuda bilmirəm...

Bu arada Sona xanım söhbətimizə qoşulur:

“Bəlkə də o nağıllardır sizi yaradıcılığa sövq edən. Düşmüsüz, o Simurq quşunu axtarmağa, o Məlikməmmədin sehrinə...

Salatın Əhmədli: - Tədqiqatçılıq marağım elə ordan bəhrələnib. Bir də mənim anam dağ kəndindən - Qazağın Əskipara kəndindən idi. Mən Poyludanam, ora qonaq gedəndə biz orda aşıqların dedikləri dastanlara, aşıq havalarına qulaq asardıq. Onlar dövrə vurub oturardılar, səhərə qədər saz çalıb dastan söyləyərdilər. Lap keçmişdəki kimi. Uşaqlıq yaddaşı isə heç vaxt silinmir.

Mən heyranlıqla izləyirəm. Artıq ocağı qalamışam, alışmağını təbəssümlə seyr edirəm. Əlini çənəsinə qoyub Salatın xanımı maraqlı bir üz ifadəsiylə dinləyən Sona xanım həyəcanını gizlədə bilmir:

“- Silinmir, bəli. Mən düşünürəm ki, bu gün siz folklor tədqiqatına mənbəni ordan almısınız. Siz yaşlandıqca lap yüz yaşınız da olsa yenə o yaddaş sizdə qalacaq. Yaddaşınızın o uşaq vərəqi açıldıqca daha çox tədqiq edəcəksiniz. Mümkünsüzdür ki, elə bir yerdə doğulan bir insanın folklor yaddaşı tədqiqata çevrilməsin”.

Salatın Əhmədli: - Mənə elə gəlir ki, həmin o hisslərdir, Anamdan mənə keçən. Mən bu kitabları ortaya qoymuşam. Folklora aid ikinci bir kitab “Yol gedir Naxçıvana” olacaq. Bu kitab da iki hissədən ibarət olacaq. Birincisi sırf folklora aid, ikincisi kənd adamlarının yaddaşında erməni-müsəlman davasına aid qalan xatirələrdən ibarət olacaq. Sizə misallar çəkim, orada 96 yaşlı Zaman kişinin müharibə dövründən danışmağı var, o, Ruzveltin, Çörçillin Stalinlə Krım görüşünün şahidi olub, onu təsvir eləməyi elə bir süjet xəttidir. Bir başqa yaşlı adam isə ilk məktəbin yaranmasını, müəllimləri xatırlayır. Kitaba ön sözü İsa Həbibbəyli yazıb.

Sona Vəliyeva: - O kənd Şahbuzunmu kəndidir?

Salatın Əhmədli: - Bəli, Şahbuzun... Tağı müəllimin kəndidir.

Sona Vəliyeva: – Mən olmuşam o kənddə. Qayaların, təpələrin arasında əsrarəngiz bir kənddir.

Salatın Əhmədli: - Havası çox gözəldir. Kərdilərdə əkilmiş pencərlərin, gülbəsərin (xiyarın) ətri adamı uzaqdan vurur.

Sona Vəliyeva: - Müşkinaz xanımın kəndi...

Salatın Əhmədli: - Müşkinaz xanım həm də qohumdur Tağı müəllimlə. Onun atası, babası haqqında o qədər gözəl xatirələr danışıblar ki, mən onları ikinci kitabda verəcəm. Bu birinci kitabda ancaq folklor nümunələridir. Nə qədər haxışta var orada? İndi daha kimsə haxışta üçün başqa kitab axtarmayacaq.

-Mən istəyirəm bu sualı hər ikinizə verim: sizi dinlədikcə düşünürəm ki, bizim ədəbiyyatın sizə ehtiyacı var, çünki siz ədəbiyyatımıza doğma ana obrazını gətirirsiniz. Ədəbiyyatımızda, folklorumuzda, bizim yaradıcılığımızda bu qədər səmimi məqamlar varkən, bu günün ədəbiyyatındakı bu səmimiyyətsizlik nədən qaynaqlanır?

Salatın Əhmədova: - Vallah, insanlar bəlkə də dəyişib.

-Ot kökü üstə bitməzmi?

-İndi azad dövlətimiz var, müstəqillikdir, yazılanlara məhdudiyyət yoxdur. Kimin fikri necədirsə, ürəyindən necə keçirsə açıq-aydın yazır, öz bildiklərini ortaya qoyur. Yazılmış hər hansı bir əsərdə səmimiyyət yoxdursa o oxunmaycaq, oxunsa da yaddaşlarda qalmayacaq. Qaldı ki, sualınıza, ədəbiyyatdakı səmimiyyətsizlik – bu da yəqin ədəbiyyat sahəsində bir xəstəlik, bir virusdur. Tanınmaq, ucuz şöhrət xəstəliyi. Belə olan halda ədəbi mühitdə səmimiyyətsizlik yaranır.

(Hə, bax burda bizim söhbət mənim istədiyim məcraya yönəlir, çünki artıq Sona xanımı söhbətə cəlb etmək cəhdi göstərmirəm, çünki səmimiyyətdən söhbət gedirsə müdaxilə də səmimi olmalıdır)

Sona Vəliyeva: - Səmimiyyət olmayan şeir şeir deyil. Ona görə zaman gələcək qeyri-səmimi yazılanlar özü-öz ayağıyla çıxıb gedəcək. Xəlbirdən keçəcək, üzdə nə qalacaqsa səmimiyyəti bütövlükdə ehtiva edən şeirlər qalacaq. Şeir ədəbiyyatın elə bir janrıdır ki, o ürəyin yağını əridə-əridə gəlməsə mümkün deyil ki, vərəqə köçürülsün. Şeirlər insanlara bənzəyir. Qeyri-səmimilər də yadda qalsalar da elə-belə, tənqidi nöqteyi-nəzərdən qalacaq.

-Sizin bəhrələndiyiniz və yaradıcılığınızı bənzətdiyiniz klassiklər, ədəbiyyat adamları. Sizə elə gəlirmi ki, sizin yaradıcılığınız hansısa şairin, yazarın yaradıcılığına bənzəyir və ya ən azından siz ona bənzəməsini istəyirsiniz?

Salatın Əhmədli: - hamımız yaxşı bilirik ki, o dövrdə kitab oxuyan çox idi. Yeni çıxan kitablar əl-əl gəzirdi, növbə ilə oxunurdu. Mənim ən çox önəm verdiyim Cəlil Məmmədquluzadə, İsmayıl Şıxlı, İlyas Əfəndiyevdir . Bu üç ədibə o qədər vurğunam ki, başqa söz deyə bilmirəm.

- Gəlin bir az da siz tərəflərdən danışaq. Mən sazı çox sevirəm və mənə elə gəlir ki, saza toxunsam əlimi yandırar. Düşünürəm ki, siz tərəfin adamlarının yaradıcılığında bir saz qoxusu, bir saz ab-havası var. Sanki bu şeirlər, bu misralar sarı sim üstə yazılıb...

- Ay Nigar xanım, axı, sən hardan bildin ki, mən bu qədər sevirəm sazı? Çox gözəl saz havaları var məndə, çox sevirəm. Şeir yazmağa gəlincə, yenə deyirəm, mən şair deyiləm. Məndə ancaq nəsr əsərləridir. Bir də təddiq etdiyim əsərləri kitab halında çap etdirirəm. Son illərdə professor Teymur Əhmədovla birgə bir dərslik hazırlamışıq, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Birinci cildi hazırlanıb, o yayılıb, o taylı, bu taylı Azərbaycan şairlərinin şeirlərindən ibarət idi. İkinci cildi də artıq hazırdır. Sonuncu dəfə oxuyuruq. Burda da eynilə seçmə hekayələrdir. Üçüncü cildi də başlamışıq və bu da dramaturgiyadır. Bu çox böyük bir işdir. Bizim Tehranda və Təbrizdə bu işlə məşğul olan dostlarımız var ki, bu seçmələrin toplanmasında kömək edirlər. Bizim gücümüz xaricində olardı ki, gedib bir-bir gəzib o materialları toplayaq. Mən elə yeri gəlmişkən, Hüseyn Şərqi bəyə təşəkkür edirəm, çünki, onun çox böyük əməyi var. O, bu missiyanı öz boynuna götürdü. Mənim təxəyyülümdə ən yüksək iş budur ki, ali məktəblər üçün yeni bir dərslik hazırlayırıq. Bakı Dövlət Universitetin qərarı ilə dərc olunub. Elmlər Akademiyasının xətti ilə Səməd Vurğunun bədii dilinin lüğətini hazırlamışıq, orada 215 söz, 1753 ifadənin lüğəti verilib. Hörmətli professor İsmayıl Məmmədov bu lüğətin hazırlanması missiyasını öz üzərinə götürmüş, ortaya sanmballı bir iş qoymuşdur.

- Səməd Vurğunun yaradıcılığında lüğətə ehtiyac varıydımı ki?

- Bizim filologiya sahəsinin akademikləri, professorları belə qərara gəliblər ki, bəli, buna ehtiyac var. Bu sualı verən çox olub amma kitabı əldə edib baxanda onu çox yüksək qiymətləndiriblər.

Sona Vəliyeva: - Bəlkə də var. Elə sözlər var ki, onu ədəbiyyata Səməd Vurğun gətirib. Mənim düşüncəmdə “Azərbaycan” şeiri hələ təhlil olunmayıb. Kifayət qədər tənqidi oxu təcrübəm olduğu üçün əminliklə deyə bilərəm. Elə sözlər var ki, onu Azərbaycan poeziyasına təşbeh kimi, ifadəli obraz kimi Səməd Vurğun gətirib, məs: ülkər gözlüm, bu ifadə heç bir şairdə yoxdur. Bu mənada ola bilsin ki, var. Bəlkə də Salatın xanım təvazökarlıq edib demədi ki, onlar təhlili lüğətdir. Amma yəqin ki, həmin təhlili sözlərlə yanaşı şeirdəki sözlər də təhlil olunur. Məs: Anamın dilbər gəlini, demir e, mənim sevdiyim, mənim xanımım deyir anamın dilbər gəlini, bir növ də aşıq Ələsgər sayağı bir el dilini şeirə gətirir. Bunu ancaq Səməd Vurğun deyə bilərdi.

-Eyni zamanda o şeirlər abır yüklüdür...

Sona Vəliyeva: - Əlbəttə abır yüklüdür. Səməd Vurğunun yaradıcılığında onu dövrünün bütün yazarlarından ucada saxlayan məhz o el dilidir. El dilini elə bir poeziya dilinə çevirib ki, minilliklər keçsə də Azərbaycan ədəbiyyatında bu xüsusiyyət özünü qoruyacaq. Mən hesab edirəm bu çox gözəl bir işdir.

- Qarşıdan Hüseyn Cavidin yubileyi gəlir...

Salatın Əhmədli: - Hüseyn Cavid bizim görkəmli, filosof şairimizdir. Hərtərəfli bir insan olub. Təhsilini mollaxanada alıb, daha sonra Təbrizdə, ən əsası isə İstambulda təhsil alıb. İstambuldakı beş il təhsil onun bütün dünyagörüşünü dəyişdirib. Müşgünaz xanım xatirələrində qeyd edir ki, o İstambuldan qayıdanda özü ilə 115 kitab gətirib. Ac qalıb, ancaq pulunu kitaba verib. İstambulda nəşr olunmuş bu kitablar, astranomiyaya, təbabətə, yunan tarixinə aiddir. Bunun özü də onun dünyagörüşünün göstəricisidir. Bütün əsərləri adlarından da məlum olduğu kimi tarixi əsərlərdir. Bunu ulu öndərimiz də təsdiq edib ki, Hüseyn Cavid tarixi əsərlər yazıb. Bu onun güclü mütaliəsinin nəticəsidir və əsərlərində özünü östərib.

-Bu o deməkdirmi, Hüseyn Cavid əslində Azərbaycan tarixinə çox böyük töhfələr verib amma biz onun fərqində olmamışıq?

-Bəli, o tək pyeslər yazmayıb, tarixi tədqiq edib. Biz onu oxuyanda tək əsər oxumuruq, həm də tarixi öyrənirik. Ona vaxtilə yasaqlar, qadağalar qoyulub, onun əsərləri hələ tam açılmayıb. Tədqiqatçılar ona dəfələlə müraciət edəcəklər. O, heç də nə Şillerdən, nə Şekspirdən zəif yazmayıb. Çox təəssüf edirəm ki, onun həyatı da əsərləri kimi faciəvi olub.

Sona Vəliyeva: - Cavid Əfəndi haqqında biz öz fikrimizi onun əsərlərini Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırmaqla deyəcəyik, bu, “Kaspi”təhsil mərkəziylə “Kaspi” qəzetinin birgə layihəsi olacaq. Yaxın bir zamanda, hardasa iki ay müddətinə Türkiyədə işıq üzü görəcək o əsərlər. Amma mən Cavid haqqında danışarkən ulu öndərin bir sözü yadıma düşdü: böyük bir məclisdə Hüseyin Caviddən söhbət gedəndə onu Şekspirlə müqayisə etmişdilər o isə demişdi ki, “əgər Hüseyn Cavidi dünya ədəbiyyatında ən böyük düha ilə eyniləşdirmək istəyirsizsə onda onu “Faust”un müəllifi Höte ilə müqayisə edin”. Bu, çox böyük bir bənzətmədir ona görə ki, Cavid sırf fəlsəfi, milli zirvəyə ucalıb. Daha fövqəlbəşəri bir məzmuna yüksəltmək ideyası dururdu burda. Bu gün Cavidin hansı əsərinə baxırsız baxın orda ümumbəşəri çərçivə demək olar ki, öz zirvəsinə çatıb və o daha fövqəlbəşəri məsələlər qoyub.

Bu gün dünyada, bu qloballaşan dövr dediyimiz bu zəmanədə Cavidə nə qədər ehtiyac var? Qan tökülür, Şərqdə demokratiya bərpası adı altında dağılmayan bir məmləkət yoxdur. Amma bu mümkün deyil, xalqlar öz taleyini özləri həll eləməlidir. Dünyada sülh olmalıdır. Cavid ömrüboyu bəşəriyyətin sülh şəraitində yaşamasını, ağlın, intellektin, təfəkkürün, qalib gəlməsini, mədəniyyətin yüksəlməsini arzulayırdı. Və deyirdi ki,

Kəssə hər kim tökülən qan izini,

qurtaran dahi odur yer üzünü,

Və ya

Turana qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət,

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət!!!

Bu sözü heç Höte de deyil, ancaq Cavid deyə bilərdi, çünki həm Şərq, həm Qərb ədəbiyyatını geniş şəkildə oxuyan, mənimsəyən və üstəlik ilahinin göndərdiyi o bəşəri ideyaları içində daşıyıb, ondan çıxış eləməyi ancaq Cavid bacara bilərdi.

-Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı çiçək qoxumalıdır. Bu qoxunu, bu sevdanı ötənləri oxuyanda alırıq. Amma bu gün Avropa ədəbi cərəyanlarına meyl eləyən yazarlarımız var ki, onların yazıları çox kəskin və Azərbaycan ədəbiyyatından çox uzaqdır. Eyni zamanda dünyada qəbul olunur. Bizim sevdiyimiz ədəbiyyatı dünyaya çıxarmaqçün nələr eləməyimiz lazımdır ki, ən azından onlar qədər qəbul oluna bilək?

Salatın Əhmədli: -Sualınız çox düzgündür, bizim ədəbi əsərlərin çoxu ürəkdən gələn yazılardır. Nizamini, Fizulini unutmaq olmaz. Neçə əsrlər keçib, təkrar-təkrar qayıdırıq. Müasir yazıçılar da, bədii ədəbiyyatda o çiçək qoxulu yazılar yazan yazarlar da az deyil, Qərbə meyilli yazarların olması da lazımdır. Sadəcə bizdə kitab təbliğatı zəifdir. Dünyaya çıxmaq üçün xaricdə əsərlərin çap olunması, təbliğ olunması lazımdır. Xaricdə diaspora işləməlidir. Çəkici bir yerə vurmaq lazımdır. Bir həqiqətimiz varsa bunu hamı deməlidir. Bəzən elə tədqiqatçılar meydana gəlir ki, Məs, Nizaminin bir sözündən tutub onu Azərbaycan xalqından, ədəbiyyatından uzaqlaşdırmaq istəyirlər. Bir haşiyə çıxım: bir vaxtlar İngiltərənin özündə belə bir fikir yaranmışdı ki, bu əsərləri Şekspir adlı adam yazmayıb, məsələn Con yazıb. Ağıllı bir adam çıxıb ortaya deyib ki, səninçün nə fərqi var ki, bu ingilis yazıb, ya o biri ingilis? Hər halda bu əsərləri ingilis xalqının nümayəndəsi yazıb. Fikir həqiqətdirsə onun üzərində dayanılmalıdır. Mübarizə aparılmalıdır, haqq öz yerini tapana qədər, Azərbaycan ədəbiyyatının səmimiliyini dünyaya göstərmək üçün mütləq xaricdə çap olunmalı, o kitablar yayılmalı, təbliğ olunmalı və müxtəlif görüşlər keçirilməlidir.

-Məmməd Arazdan danışmamaq günah olardı.

-Vətən mənə oğul desə nə dərdim,

mamır olub, qayasında bitərdim.

Bu torpaqsız harda, nə vaxt nə dərdim,

Xəaznımdır, xəzanımdır, xəzanım...

Məmməd Araz ana torpaqdır, vətəndir, bütöv Azərbaycandır. Onun şeirlərindəki o mübarizlik, o ruh bəlkə də bir çoxlarında yoxdur. Məmməd Araz başdan-başa səmimiyyətdir, insanın içinə nüfuz edə biləcək bir ruhdur, sevdadır.

Sona Vəliyeva: - Məmməd Araz min illər keçəcək yaşın hansı vaxtından kim əlini atıb onun kitabını götürəcəksə orda özünü görəcək. Kim sevgi şeiri axtaracaqsa Məmməd Araza üz tutacaq. Və ya vətənpərvərlik. Məmməd Araz heç kimin bu mövzuda yazmadığı bir vaxtda “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi...” şeirini yazdı ki, buna cəsarət lazım idi.

Ağır bir sənətə könül bağladım,

Bəxtimə dərdin də ağırı düşdü...

Məmməd Araz çox ağır bir sənətə könül bağlayan, amma onun səmimiyyətini içində daşıya-daşıya özünə dərd qazanan bir şairdir. Hansı şeirini desək bütövlükdə bir Azərbaycan var o şeirdə, bütövlükdə Məmməd Arazın səmimiyyəti, xarakteri var.

“...nə doğmalıq bilin, nə də ki, ayıb,

mən daha köçəri, köçəri quşam.

bu gecə üstümü örtən olmayıb,

bu gecə yamanca soyuqlamışam”

Ana haqqında kim nə yazır-yazsın Məmməd Arazın bu ifadəsini siz görməyəcəksiniz orda.

Və ya

“...Ana kədərini yaşmıdır ölçən,

Ana itirmişəm Ana yaşında”.

“...Mənim könlüm bu torpağı vəsf edərək,

Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya”

Məmməd Araz bilirdi ki, o Azərbaycana nə fransız kimi baxacaq, nə ingilis kimi. O məhz o böyük sevgisi ilə baxacaq Azərbaycana. Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatına xas olan bütün mövzuların mükəmməl məcmusu və səmimiyyəti toplusu: budur Məmməd Araz.

(Elə bu əsnada Sona xanım gülümsəyir, məni lap Məmməd Araz üstə köklədin, deyir)

-“Bağ evi, göy üzü, dəniz, küləklər,

Ürəyim sahildə bir qızıl balıq.

Bir dəli həsrət tək uzanır gecə,

Bir dəli sevda tək gəlir tənhalıq...”

Ədəbiyyatda tənhalıq mövzusu...

Salatın Əhmədli: - tənhalıqdan söz düşəndə ilk növbədə Nəriman Həsənzadə gözümün önünə gəlir. O, 55 yaşında tək qalıb, sevimli Sarası dünyasını dəyişib, 23 yaşında anadan, iki yaşında atadan yetim qalıb. Onun bütün şeirləri elə tənhalıqdan yoğrulub. Özü deyir, hər şey var, heç nə yoxdur. Bayıra çıxır, gül-çiçək dəstələri, təbriklər, alqışlar, içəri girir, heç nə yoxdur. Həmin o tənhalığın içindən yaranıb onun yaradıcılığı. O şeirlər, poemalar, dram əsərləri...

Nəriman Həsənzadənin belə bir şeiri var:

Yaş gəlib yetişir əlliyə, yüzə,

Ürək həssas olur, əyriyə, düzə,

Qulağın bir səsə, gözün bir üzə,

Ağızın bir dada ehtiyacı var...

Arvadın uşağa, qıza, gəlinə,

Kişinin arvada ehtiyacı var.

Həmin bu tənhalıqdır Nəriman Həsənzadəyə bu şeiri yazmağa vadar edən.

Tənhalıq deyəndə, insan bəzən tənha olmaq istəyir, bunu bacara bilir. An olur, yazı yazırsan və o anda sən tənhasan, bir o yazı masasıdır, qələm, dəftər və bir də sənsən. Yazı yazanda insan tənhalaşır. Bax, o məqamda daxilən tək olmasan o yazını yazmaq qeyri-mümkündür. Əgər tənhalıq olmasa o yazının içərisində səmimiyyət olmaz. Ədəbiyyatda tənhalıq mövzusu da içdən gəlir. İnsan bəzən vətənində də, ailədə də tənhalaşır. Həmin anda yaranan hisslər tənhalıq mövzusuna gətirib çıxarır.

-Azərbaycan ədəbiyyatında sizin ürəyinizdən tikan çıxaran şeirlərin müəlliflərindən bir neçəsinin adlarını deyə bilərsizmi?

-Xəlil Rza Ulutürkün, Nəriman Həsənzadənin özünün şeirləri. Bəhs etdik Məmməd Arazdan, onun elə bütün şeirlərinin əksəriyyəti mübariz ruhludur.

-Saydıqlarınızın arasında Tağı müəllim yoxdur, axı (gülüş)

-Tağı müəllimin yaxşı şeirləri var, amma mən ondan danışsam təvazökarlıqdan uzaq olar. Onu bilirəm ki, saf hisslərini köçürür varaqlara. Torpağa bağlı insan olduğundan torpağa, Vətənə, Naxçıvana aid şeirləri çoxdur. Onun hələ 1965-ci ildə Cənubi Azərbaycana həsr etdiyi şeirləri var. Qanunla yasaq edilmiş Cənubi Azərbaycan kəlməsini öz şeirində yazıb: “Cənublu, Şimallı Azərbaycan qoşa qanadımdır...”

- Bizim oxuculara sözünüz...

- Onlara ilk növbədə cansağlığı arzulayıram, bir də diləyim budur ki, kitabdan uzaq düşməsinlər. Klassikləri, müasirlərimizi oxusunlar. İnternetlə kitab bir deyil. Mən sizə bir məqamı deyim, son dövrlərdə Elxan Elatlının “Cəhənnəmdən gələn səs” romanını oxuyandan sonra daha möhkəm anladım ki, Xocalı soyqırımı nə deməkdir, erməni əsirliyində qalan soydaşlarımız hansı əzablarla üzləşiblər. Mən çox istəyirəm ki, hər gənc oxucu bu cür əsərləri oxusun. O zaman lazımi nifrət və mübarizlik hissi onda oyanacaq.

Sona Vəliyeva: Biz bu müsahibəni Salatın xanımla nəzərdə tuturduq amma səmimi söhbət olduğundan mən də qoşuldum. Çox sevindim ki, sizinlə bizim bu üç əsrin qəzeti olan «Kaspi»nin redaksiyasında görüşürük. Sizə uğurlar arzulayırıq. Sizin tədqiqatlarınız, xüsusilə folklora bağlılığınız məni valeh elədi. Çünki folklor kənddə yaranır, onu tədqiq eləmək, onu araya-ərsəyə gətirib bütün oxuculara təqdim eləmək elə bir rayon bölgəsindən çıxan oğulun-qızın işi deyil. Allah bu işdə sizə güc-qüvvət versin. Ürəyiniz dolu olanda mütləq bizi axtarıb-gəlin.”

Salatın xanım müsahibənin sonunda televiziyalarımıza da toxundu. Aparıcıların dil problemi, mətbəx proqramlarının, xarici filmlərin, xüsusən də Latın Amerikası seriallarının gənclərimizə mənfi təsirindən təəssüflə danışdı. Dəyərlərimizə sahib çıxmağı tövsiyə etdi. Və sonda onu da qeyd etdi ki, bizim kənar mədəniyyətlərə meyl etməyimizə gərək yoxdur, çünki...

Çünki Türkün mədəniyyəti bütün mədəniyyətlərin fövqündə dayanır!!!

Nigar İsfəndiyarqızı

Kaspi.-2012.-20-22 oktyabr.-S.10-11.