SÜRREALİZM – SÜLH REALİZMİ DEYİL

Sürrevlizmə çoxları reallıqdan kənar təsəvvür kimi baxırlar. Görünməyənin konturları beyin müstəvisində şəklini dəyişə bilər, lakin reallığın öz enerji çəkisi olduğu üçün mahiyyət eyni qalır.

Zahir adlanan hər cür görüntü bizə həmişə ümumi mənzərə təsiri bağışlayır. Məsələn, yer üzərində mütəhərrik və mükəmməl maddi formaların biri olan“su” töküldüyü, daxil olduğu, zəbt etdiyi yerin şəklini alır, ya da qüvvələr nisbətində stixiya konturlarında yayımlanır.

Bu, birinci görünüşün illuziyasıdır. Əslində, sadəcə yerdəyişmələr baş verir. Proses tam halda öz sərhədlərini suyun təbii çevrilməsində – su, buxar, yağış, qar kimi dairələrdə tamamlayır. Qlobal istiləşmə və buzlaşma məsələsi gündəmdə olduğu zaman məlum olub ki, dünyada su sistemi heç zaman dəyişməyib, sabit qalır.

Beləliklə, ”toplananların yeri dəyişəndə cəm dəyişmir” prinsipiylə bərqərardır dünya!

Heyhat bu, yalnız – Cəmə aiddir. “Dünya” dediyimiz reallıqda toplananların yerdəyişməsi ağrısız-acısız ötüşmür.

Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Anarın zahirən sadə, anlamlı görünən, təmiz, aydın dillə yazılmış əsərləri, əslində, dərin bədii konfliktlər üzərində qurulmuşdur. Bu konfliktlərin heç birinin işıqlı sonluqlarla bitməməsi dünyanı ziddiyyətlərin idarə etməsinə işarədir.

Bədii konfliktin psixoloji modelləri

Mən Anarın ”Ağ liman” povestindəki və ”Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanındakı psixoloji insan tiplərini Hippokratın, Karl Qustav Yunqun və rus alimi İvan Pavlovun dünya psixologiya elmində önəm verilən, qəbul olunan psixoloji modellərinə saldım və yazıçının böyüklüyünə bir daha əmin oldum. Hippokratın insan temperamentlərinə, İvan Pavlovun əsəb sisteminin durumuna görə səciyyələndirdiyi sanqvinik, xolerik, fleqmatik və melanxolik tip modelləri ayrı-ayrılıqa Anarın psixoloji insan tiplərinə dar gəldi.

Bizim bəyənmədiyimiz marksizm-leninizm klassikləri insanı ictimai varlıq hesab etməkdə haqlıdılar. Bu baxımdan İsveçrə alimi Karl Qustav Yunqun kollektiv şüuraltını da əhatə edən modeli daha dolğundur. O, 1912-ci ildə yazdığı “Şüuraltının psixologiyası” əsərində ilk dəfə süuraltı mexanizminin fenomenlərini dərindən araşdırmış, xarici və daxili təzahürlərinə görə dörd əsas fərqli davraniş modelini təqdim etmişdir.

Cəmiyyət şəxsiyyəti formalaşdırırsa, onun məhsulu olan şəxsiyyətin cəmiyyətə qarşılıqlı təsiri də inkarolunmazdır. Bəşər övladının ziddiyyətli təbiəti çox dəyişkəndir; buna qəflət, təsadüf kimi fatal halları da əlavə etsək, bütün modellərin şərti olduğu anlaşılır. Yəni təmiz sanqvinik, xolerik, fleqmatik və melanxolik insan yoxdur, sadəcə, hərədə bir xasiyyət üstünlük təşkil edir. Məsələn, Zaur xaraktercə sanqvnik tipinə uyğun olsa da, bu uyğunluq, oxşarlıq Tamın cüzi təsirə məruz qalanda dəyişən kölgəsidir. Hər an Spartakın istehzalarını və təkəbbürünü qəlbində böyüdür, acizliyini hiss edir. Onun nisbi sərbəstliyində, Təhminənin adətən sonu həmişə ölümlə qurtaran səmavi azadlığında yarımçıq konturlar, boşluqlar meydana çıxır. Melanxolik Təhminənin “mədəni” insan kimi yaşamaq istəyi, bəlkə də komfort arzusuyla Spartakın maraqları üst-üstə düşəndə ortada ilahi məhəbbətə, ülvi hisslərə yer qalmır. Burada son mənzil yoxdur, üç yol ayrıcında qalmaq var! Haraya gedəcəyinə əmin deyilsən, nə edəcəyini kəsdirə bilmirsən.

Dünyada hər kəs xoşbəxt olmaq, rahat, sakit yaşamaq istəyir. Bunun iki yolu var: konfliktlərdən uzaq olmaq, bütün münaqişələri vaxtında həll etmək.

Tənqidçilər ”Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanını müasir ”Zaur-Təhminə” sevgi dastanı kimi şərh etsələr də, zənnimcə, əsərdə ən “müsbət” obraz Spartakdır.

Anar Spartak obrazıyla qüsurlu cəmiyyətin saxta azadlıq prinsiplərinin üstünə gedib.

Spartak mükəmməl psixoloji tiplərə daha uyğun gəlir. Qətiyyətinə görə xolerik qrupuna düşə bilər, lakin o da həmin sırada tam əhatə olunmayacaq. Daha təbii və dünyəvidir, təmsil etdiyi cəmiyyətin mükəmməl modelidir. Bütün həyatıyla “mən buyam” deyir. Zaur kimi ələ baxmır, bir ay üç kilo “yaxşı” ətin puluna qulluq etmək istəmir. Yaşamağa çətinlik çəkmir. Başqalarına problem yaratmır, çünki başqalarının yaşadığı kimi, görmək istədiyi kimi yaşayır.

Qanun yazmır, qanun-qayda bilmir. Onun üçün həyat bu günü “layiqli” yaşamağın dolğunluğudur, çünki əhatəsində hamı buna cəhd edir. Bu qaydanı öz adı kimi mənimsəyib, ona arxalandığı üçün cəmiyyətin aparıcı qüvvəsinə çevrilir.

Əsərdə Spartak reallığının səhnədəki kimi açılıb örtülən pərdələri həqiqət ilğımları yaradır. O, cəmiyyətin qanunlarını diktə edən icraçıdır. Həm də maddi nemətlər bölgüsüylə razılaşmayaraq “əndazədən” çıxır və üzvü olduğu cəmiyyətə müxalif təsəvvür yaradır.

İnsan ömrünü beyninin əmrlərinə uyğun qurur. Şəxsiyyəti cəmiyyətin quluna çevirən bir neçə mühüm amil sırasında tamah və iddia bəşər övladı yaranandan aparıcı yerini heç nəyə vermir. Elə insanlar var, ömür yolları alın qırışları kimi bir xətt olub, pozulmur, yaşadıqca dərinləşir. Üzdədilər və tez görünəndilər. Bu baxımdan mənfi obraz kimi qəbul olunan Spartakın şaxəsiz şəxsi həyat prinsipləri Zaurun psixoza və mazoxizmə, sonda isə Təhminəyə qarşı sadizmə çevrilən əndişələrinə, Təhminənin yelbeyinlik dərəcəsinə çatan səmimiyyətinə üstün gəlir.

Yaşam pisi-yaxşını, mənfi-müsbəti olduğu kimi əks etdirən palitradır. Ayrılıqda diqqət çəkməyən solğun rənglər harmoniyada gözəl görünməklə, özgələrə xüsusi ton, kalorit verirlər. Sadəcə, Spartak bu rənglərin içindəykən onların cazibəsini, sehrini duymur, kənardan qaba və kobud dörünür. Təhminə ağır xəstə olanda sevgilisi Zaur yanında olmur, əvəzində Spartak ona əvəzsiz yardım göstərir.

Yaxşılığının əvəzini gözləməyən qaba Spartakı, ölüm ayağında olan tənha, köməksiz qadını gözləri yolda qoyan romantik Zauru hansı tiplərə aid edək?

Həyat başdan-başa konfliktlərdən ibarətdir, sürprizlər bitib tükənmir. Konfliktlər cəmiyyətdəki qadağalara və adət olunanlar arasındakı həddə dirənəndə xəyanətkar barışığa, qüvvələrin sazişinə keçid imkanı yaranır. Onlardan qaçmaqla daxili diskomfort yaranır. Bununla qəhrəmanların “özləri özləriylə” konflikti güclənir. Onlar cəmiyyətdən qopurlar.

Ruhi fırtınalar cismani ağrıların fonuna çevrilir.

Hər şey bir xətt üzərində yenidən başlayır, çünki insan ömrü özü də zamanla konfliktdədir.

Ədəbiyyatın reallıq kabusu

Maddilikdə əks olunan, qorunan nə varsa, verdiyini verir, tutduğu yer qədər də “zəbt edib,” maddiləşir.

Nədənsə, evləri 6 mərtəbəli yox, daha çox 5 mərtəbəli tikirlər. Məsələ sözdə deyil, həmin rəqəmdəki dayanıqlıq, həmin mərtəbədə görülən işin enerji yüküdür. Səmavi biliklər bizə irsən verilir, spektiklər ağız büzüb kağız üzərindəki işarələrə, dildəki səslənmələrə etina etmirlərsə, ən azından beyinləri bu məqamları qəbul etmir. Aləmin, bütün Qalaktikanın vahid bir sistem olduğundan xəbərsizdilər. Belə çıxır ki, 5 mərtəbəli evin 6-cı mərtəbəsi maddiliyə uyğun gəlməsə də, insan duyumunun reallıqdakı altıncı mərtəbəsidir. Anar bu barədə yazır: “Həyat Allahla insanın birgə yaradıcılıq məhsuludur. Hətta o qədər real görünür ki, reallıqdan seçilmir”.

6-cı mərtəbə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında reallıq kabusudur.

Reallıq olmasa da, reallıqla ortaqdır, həm də onun elementləriylə təşəkkül tapıb zənginləşmişdir. ”Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanınında bu, belə əksini tapır: “Zaur and içə bilərdi ki, lift məhz altıncı mərtəbədədir”.

Qərb ədəbiyyatının sevimli personajları olan kabuslar sağlıqlarında zorakılığa, təcavüzə məruz qalaraq öldürülmüş insanlardır. Dirilərin həyatına müdaxilə edərək onları incidən insanları təqib edir, qisas almağa çalışırlar. Cəmiyyətin kabusları isə cəmiyyətin ipə-sapa yatmayan üzvlərinin dikbaş arzularıdır. Qoruq-qadağa, ənənə və etiketləri pozan Təhminənin səhnədəki və pərdəarxası davranışı fərdidir. Təpkilər, təbədüllatlar, əzab və etirazlar qadağanın şirinliyini dadıb, əl çəkmək istəməyən Zauru tək buraxmır, izləyir.

Etiraz var, etiraf yoxdur ki, suya çəkilib təmizliyə çıxasan.

5-ci mərtəbənin 6-cı mərtəbəsi Tanrıyla aramızdakı səddır.

Yer kürəsində iki ölçülülük (ağ-qara, gecə-gündüz, yer-göy) hökm sürür. Hər şeyin üzü və astarı var. Reallıq da iki hissədən ibarətdir – biz və divarın arxası. Bütün hallarda BİZ birik və bölünməzik. Divarın, dağın o biri üzünü görmürüksə, oradakı reallığı dana bilmərik. Zaur və Təhminə cəmiyyət reallığını dərk etmirlər. Burada zorakılıq da, könüllülük prinsipləri də var. Zahirdə Təhminə inkarıyla artıq çərçivələrdən azaddır, əlinə yetəni, qüvvəsi çatanı sındırıb, dağıdıb. Həqiqətdəsə onu əhatə edən psixoloji həddlər çox möhkəmdir, dartdıqca daha da sıxılır.

Şəxsiyyətin degradasiyası – intihara bərabərdir. Altıncı mərtəbə Təhminənin azadlığının istinad nöqtəsi olmaqla, həm də dirənib durduğu sərhəd, qapı-bacası bağlı məhbəsdir. Bununla belə, Təhminə altıncı mərtəbədən beşinciyə enmək istəmir. Bu ətalət könüllü təklənmə deyil, könüllü həbsdir. Hər bir insanın həyatında elə psixoloji məqamlar olur ki, heç nəyin fərqinə varmır, dünya deyilən gözlərində dəyərini itirir.

Cəmiyyətdə yaşamaq – onun ortamına ortaq olmaqdır. Burada aşağı, yuxarı yoxdur, bir sapa düzülmək var. Sap dartıldıqca qırılacaq, qırılanda hamı tökülüb düşəcək; bir az tezi, geci var.

Sanki Zaur kimi yarı yolda dayanıb geriyə dönməyi bacaranlar qurtuluş tapırlar. Heyhat bu, qurtuluşmu? Geriyə dönəndə sapdan çıxırsan. Təsəvvür və tələb olunan həqiqətə çevrilən kimi zaman oxu ayrı dönəmdə fırlanmağa başlayır. Bu zaman Tam parçalanır, mahiyyət dəyişilır. Yalnız güclülər bu həddi yarıb keçə bilərlər, heyhat yenə itki qaçılmazdır. Başqa enerji ölçüsündə yad enerjiylə yaşamaq mümkün deyil, yəni qeyb olmalısan. Bu qeyb – cismin məhvi olan ölümdür.

Təhminə ölən kimi reallıq divarında çatlar əmələ gəlir. Təhminə reallığı Zaur aləmindən qopduğu üçün şüuraltı vəzifəsini yerinə yetirib boşluğu daşlamağa, doldurmağa başlayır.

Heyhat bunlar ”həminki” deyil; reallıq ortadakı boşluğun konturlarına uygun gəlmir.

Həmin bunlar “həminki” olmadığı üçün Təhminəni xatırladan hadisələr, oxşarlıqlar əvvəl-əvvəl stixiya konturlarında yayımlanır. Spartak həbs olunur. Ümumu hədəf olmadığından adətkar qohumlar öz aralarında konfliktə girirlər. Zaur isə deyingən dünyayla, ev-ailə qarğaşası, iş yerində sevmədiyi müdirlə başını girləyir.

Lirik əsərdəki sarkazm cəmiyyətin cəzalarıyla kulminasiya nöqtəsində sınır.

Reallığın heyrəti fantastika

Fantastikanın cazibəsi dövrü üçün sensasiya sayılan qəribə hadisələrlə oxucuları heyrətləndirməkdir.

Çox zaman həyat həqiqətləri nağılların, miflərin, fantastik əsərlərin üzərində bərqərar olur. Onlarda ömür yolumuz zaman ilgəkləriylə bir-birlərinə elə keçiblər, reallıqla təxmin olunanı, keçmişlə gələcəyi aralaya, ayıra, ayırd edə bilmirsən. Azərbaycan ədəbiyyatında fantastika janrı sahəsində müəyyən boşluqlar var. Yazılan əsərlərin çoxu maraqsızdır, zəngin fantaziyalardan, maraqlı mülahizələrdən kasaddır. Bununla belə, görkəmli yazıçılar İsa Muğanna və Yusif Səmədoğlunun bir çox əsərləriylə öyünə bilərik. Habelə təkrarolunmaz yazıçımız Anarın bu janrda bir sıra maraqlı əsərləri var.

Anarın əsərləri dəfələrlə ölkəmizdə, dünyada cild-cild, ayrıca buraxılsa da, zənnimcə, elmi-fantastik əsərləri daha geniş tədqiq olunmalıdır. “Yaxşı padşahın nağılı”, “Ağ qoç, qara qoç”, “Gecə düşüncələri”, “Qırmızı limuzin”, “Otel otağı”, “Vahimə”, “Macal”, “Əlaqə” və əsərləri bu qəbildəndir. Onlara həm də elmi deyirəm, çünki sistemli elmi mülahizələrlə fantastika hüdudlarından çıxır.

Onun bütün əsərlərində yaradıcılığına məxsus dərin psixoloji qatlar var. Əgər İsa Muğanna və Yusif Səmədoğlunun əsərlərində dəqiq tarix dönəmləri varsa, Anarın əsərlərində keçmişin, indinin və gələcəyin zaman keçidlərində həmin dönəmlərin qatları da açılıb səhifələnir. Ən başlıcası, bu keçidlərin sərhədləri hiss olunmur. Bu, ədəbiyyatımızda yeni hadisədir.

Maddi-mənəvi dəyərlər Anarın yaradıcılığında reallığın ötücü, keçici görüntüləri kimi təzahür edirlər. Yazıçı nisbiliyi belə izah eləyir: “...yapma naxışlar, aləmə nümayiş etdirilən dəyərdi”.

Yazıçı məharəti də bundadır ki, dar döngələrdə ilişib qalmasın, bu keçidləri qələm mizrabında sim kimi çalsın: “Ağ qoç, qara qoç” “utopik və antiutopik nağıllarını yazıb nəşr etdirməklə qarşıdan gələn təhlükələr haqqında xəbərdarlıq etməyə çalışdım”.

Anar bəşəri yazıçı olsa da, həmişə xalqıyla nəfəs alır. Qanlı-qadalı Qarabağ müharibəsinin başlanğıcında yazırdı: ”Dünya vətənimi esitmək istəmir, vətənim də məni!”

Mən Anarı həmişə güclü məntiqə, ayıq başa malik sağlam düşüncəli ziyalı kimi tanımışam. Həm də hesab edirəm ki, o, ”möcüzələrə” bir az spektik münasibət bəsləyir. Hiss etmişəm ki, İsa Muğannanın yaradıcılığına böyük ehtiramla yanaşsa da, “gəlmələr” barədə fərziyyələrini absalyut kimi içinə götürmür. Bu da təbiidir, çünki Anarın bədii mövzulardan şəxsi asılılığı yoxdur, hadisələrin iştirakçısı kimi çıxış etmir, yazıçı münasibəti göstərməklə yaradıcılıq sərbəstliyi qazanır. Onun yaradıcılığına dərindən bələd olanlar buna başqa cavab da verərlər, hər iki yazıçı eyni fikirdədilər, lakin hərə bu məsələyə öz baxış bucağından yanaşır. Yəni günəş Yer kürəsinin hər tərəfindən görünsə də, qəbul formaları və təsir dərəcəsi Yerin qütblərinə görə fərqlidir, kölgəlik, açıq hava və sair…yüzlərlə obyektiv amilə söykənir.

Okkultizmə bir az bələd olanlar bilirlər ki, eyni yuxuların təkrarlanması yuxunun doğru çıxacağının birinci şərtidir. Onlara vəhy yuxuları da deyirlər. Yazıçı “Əlaqə”, “Otel otağı” povestlərinin, “Qırmızı limuzin”, “Vahimə” hekayələrinin sujetlərini, fıinalını yuxuda gördüyünü deyir.

O, “tez-tez eyni yuxular” görür. Bu yuxular arzuların rəngli neqatividir.

Bu duyğuların uyğu yerı də var – ağağappaq liman.

Yəqin qəflətin ilğımı xəyallardır; ağappaq dumanda görünür insana.

Arzuların rəngi qırmızı yox, “qıpqırmızı” olmalıdır; çünki arzular insanın ümid dünyasının sınmayan tilsimləridir.

“...dəniz uzandıqca uzanır”.

“Sahil sapsarıdır. Sarı qumlar”.

“Dəniz gömgöydür. Ləpəsiz.”

1965-ci ildə Anar “Ağ liman” povestini belə gözəl hisslərlə bitirdi.

Və ağ limanın gəmiləri tezliklə “beşmərtəbəli evə” yan aldı və ”Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı yazıldı. Bu dəfə yuxu xəyalların deyil, xatirələrin sahili oldu. Demə, Təhminənin həyatında altıncı mərtəbə olubmuş: “Altıncı mərtəbədə bir ev. Pəncərə. Pəncərədə uzun, ağ, qırmızı, çəhrayı qladioluslar”.

Anar insan hisslərinin ani ritmlərini tutan, təsvirini təbiətlə rezonansda verməyi bacaran nadir yazıçılardandır. Qəribə müşahidələri var, hər cümləsi canlı rəssam tablosudur. Qeyri-adi rəssam Mircavada öz zamanında böyük qiymət verib, dəyərləndirən insanlar arasındadır. Hələ 1987-ci ildə öz ssenarisi əsasında "Bu, Mircavaddır” televiziya filmini çəkmişdir.

Mircavad haqqında film çəkən insan həyatı onun kimi başqa, fərqli ölçülərdə, rənglərdə görməliydi. Həmin görüm sərhədləri çox zaman Anarı adi oxuculardan ayırsa da, onun əhatəsindən qopub düşə bilmirsən. Yazıçı deyəndə ki, altıncı mərtəbədə mütləq səmaya açılan pəncərə, tez solan güllər olmalıdır, inanırsan. Və bu sərhədsiz reallıqda “… Dəniz uğuldayır, uğuldayırdı. Qumlar ürpərir, ürpərirdi. Təhminə qeyb olmuşdu”.

Altıncı hiss deyilən özünü kənardan görməkdir, amma bunun qiyməti var. Zaur da, Təhminə də çılpaq reallığı ruhən qəbul edib özününküləşdirə bilmədiklərinə görə iztirablara düçar olurlar. Qəhrəmanlar həyatın acı “zarafatlarından” və canlarından bezib bu boşluqların üstünü vəhşi heyvanlara qurulmuş tələlərin üstləri kimi hörürlər. Xəbis insan yaddaşları həmişə pislik və qurğuları yaxşı hifz edir. Tor və kürələrdən ibarət insan beyni özü bu funksiyaları daşıyır.

Tələyə başqa insan da düşə bilər, amma qurğu quran özü qurduğuna qurban olmayacaq.

Anarın əsərlərində zaman keçidləri elə sürətlidir, hər səhifədən bir neçə film çəkmək olar. Bu film hətta bir kibrit çöpü barədə ola bilər: ”Bu an Zaura elə gəldi ki, ağzındakı bir siqaretlə bütün dünyada lap tək qalıb.

Tərs kimi kibrit də yoxdur”.

Bu yeni filmin adı mütləq “Tənhalıq” olacaq, əsas qəhrəmanı – yazıçı Anar! Çünki bir şəxsiyyət kimi bu dünyada tək-tənhadır, yazıçı taleyiylə özünə deyil, xalqına mənsubdur.

Biz duyub-duymadığımız küll-aləmin zərrəsi, bir parçasıyıq. İnsanı yaranışdan altıncı hiss deyilən göbəkbağıyla Yaradana bağlayan bir xətt də var –sifahi və yazılı ədəbiyyat! Ədəbiyyat hisslərin, duyğuların eyforiyasıdır. Qəlb yumruğundan süzülüb axan ümiddir, həyat enerjisidir. Anar kimi yazıçılar bu enerjinin ötürücüləridir. Onların zəngin təxəyyülü enerji yükləri kimi sərbəst mövcud olur. Yaşadıqları mühitdə, cəmiyyətdə daimi yerə malikdilər. Belə qələm sahiblərini inkar etmək, silmək istəyi – köklü-köməkli ağacı budamaqdır. Xoşbəxtlikdən budanan yerlərdən daha yamyaşıl, sağlam budaqlar çıxacaq.

Əsl ədəbiyyatın əbədiyyətinin sirri belə sadədir.

MAHİRƏ ABDULLA

Kaspi.- 2012.- 22-24 sentyabr.-S.16-17.