Ədəbiyyat dava-dalaş meydanı deyil

Yazıçı Eyvaz Zeynalov: “20 ildir bir sözü deyib qurtara bilməyən “pəltək” yazıçılarımız var”

Eyvaz Zeynalov çoxsaylı hekayələr müəllifidir. Onun “Əli metroda işləyir”, “Çöngə pulu” və s. hekayələrini çox bəyənirəm. Onu ədəbi mühitin “səyyah yazıçısı” da adlandıra bilərik. Çünki bir neçə dəfə ədəbi mühitdən uzaqlaşmaq məcburiyyətində qalıb, sonra yenə öz doğma məkanına - söz sənətinə qayıdıb.

E.Zeynalov öz yazıları ilə görünməyi sevən, az-çox mətn ortaya qoymağa çalışan qara-qışqırıqdan uzaq adamdı. Söhbətimiz əsasında, ədəbiyyata münasibətinin necə saf və təmənnasız olması da aydın oldu. “Qarabağ hekayələri” adlı kitabını yenicə oxuyub bitirmişəm. Həmin hekayələrdə, - “dodaqbüzməli cümlə” olsa da deyəcəm - insan əzabı və niskil, düzü, mənə çox təsir etdi. Təəssüf ki, bugünkü “dartma yaxam çırıldı” ədəbi mühitində onun siması uzunboy qrafomanlar arasında görünmür. Şükür ki, həqiqi dəyərlər tam itməyib... Eyvaz müəllim son vaxtlar bir çox nailiyyətlərə imza atıb: bu illərdə onun Türkiyədə və Gürcüstanda kitabları çap olunub. Təbrik edirik...

- Hekayələrinizin çoxu situastik, “ani” hekayələrdir. Yəni yazıçı süjeti an üzərində qurur. Sanki süjet hekayənin reflektiv hissəsidir. Həmin reflektiv nöqtəyə toxunaraq ümumi hadisələrə yön verirsiniz. Bu cəhəti üslub kimi necə izah edərdiniz?

- Vallah, mən bir belə oxuyuram, amma hələ indiyə qədər hansısa “izim” də yazmaq barədə, hansısa üsul barədə fikirləşmirəm. Mənim formalaşmış yazı üsulum var, hər hansı hadisə məni narahat edəndə, daxilən özümü ifadə etmək istəyəndə oturub yazıram, vəssalam. Mənim “Qəlibə sal” adlı 9-cu sinifdə yazdığım bir hekayə var idi. O da eynən bu indiki üslubuma yaxın idi.

- Eyvaz müəllim, bizim yazıçıların çoxu öz yazı proseslərini təsəvvür edə bilmirlər. Bu nə ilə bağlıdır?

- Nə bilim, vallah, bəlkə də mən izah edə bilmirəm, amma yazını çox da üsluba çəkmək, formaya salmaq, sonra da bu haqda danışmaq, məncə, lazım deyil. Öz yaradıcılıq mətbəxim barədə deyə bilərəm ki, mən bu cür oyunlara getmirəm. Əsas çalışıram ki, yazdıqlarımın tərbiyəvi, ictimai məzmunu olsun. Yazıçı və insan kimi həyata fikrimi bildirmək istəyirəm. Əgər bu işin öhdəsindən gələ bilirəmsə, deməli, uğur qazana bilirəm.

- Üslub suallarından yayınsanız da bir cəhətin üstündə, məncə, dayanmağa dəyər. Çünki bu sırf sizin yaradıcılığınızla bağlıdır. Azərbaycanda bəzi yazıçılar var ki, ayrı-ayrı hekayələrinin dili və üslubu yeknəsək, qəhrəmanlarının səsi eyni tonda olur. Sanki, bütün hekayələrdəki hadisələr bir adamın başına gəlir. Onlar özləri də xəbərsizdirlər ki, bütün ömürləri boyu cəmi bir hekayə yazıblar. Sizin hekayələrinizdə isə tale və dil rəngarəngliyi var. Bu məsələyə münasibətiniz necədir?

- Hə, bunu izah edə bilərəm. Çünki bu cür üslub rəngarəngliyə böyük önəm verirəm. Mən həmişə özümü təkrarlamamağa çalışıram. Sən çox düz müşahidə etmisən. Yazıçılar var ki, 20 illik yaradıcılığına baxıram, oxuyuram, eyni şeylərdən danışır və yazır. 20 ildir bir sözü deyib qurtara bilməyən “pəltək” yazıçılarımız çoxdur. Onların əsərlərinin obrazlarını bir-birindən fərqləndirə bilmirəm. Yazıçının hekayələri bir-birinə qarışmamalıdır, bir-birini əvəz edə bilməlidir. Bir hekayəni digər hekayənin içinə yerləşdirə bilirsənsə, deməli, yerləşdirdiyinin içində boşluq var imiş.

- Uzun müddət müəllim işləmisiniz, pedaqoji fəaliyyətdən uzaqlaşmaq çətin olmadı ki?

- Yox, bəziləri dedi ki, gəl məktəbdə çalış, amma getmədim. Ağdam alınandan sonra qəzetlərdə və jurnallarda da işləməyi təklif edənlər tapıldı. Fəqət gördüm ki, həmin orqanlardan alacağım əmək haqqı ilə heç cür dolana bilməyəcəyəm. Ona görə müəllimliklə və qəzetçiliklə məşğul olmadım. Bizim ailə də babat dolanmış, görüb-götürmüş bir ailə olub. Ona görə öz şöhrətimi onların qayğılarından üstün tutmadım. Fikirləşdim: lap desinlər ki, hə bir Eyvaz Zeynalov var, yaxşı yazıçıdı, belədi, elədi. Bəs bu uşaqlar sabah böyüyüb deyəcəklər ki, özün yazıçı oldun, amma bizi bir günə çıxartmadın. Onda balalarımın üzünə necə baxacağam? Sən cavansan, vaxt gələcək başa düşəcəksən ki, ailədəki əksər narazılıqlar, kişinin düşüncəsiz olmasından irəli gəlir. Kişi yüz ölçüb bir biçməlidi. Azərbaycan ailəsində ali strukturunu quran kişidir. Ona görə yazı-pozunu atdım. 10 il ədəbiyyatla məşğul olmadım. Ailəmi tam çətin vəziyyətdən çıxarandan sonra yenidən yazmağa başladım. Uşaqların əlini çörəyə çatdırdım, işləməyə başladılar. Ondan sonra yenidən yazmağa başladım: hekayələrim dərc olundu, ard-arda üç kitabım çıxdı.

- Belə çıxır ki, ədəbiyyata bir neçə dəfə gəlmisiniz.

- Üç dəfə həyatımda bu cür hadisələr olub. Universiteti bitirəndən sonra çıxıb getdim Rusiyaya, çünki parta arxasından durub gəlmiş adam necə yazıçı ola bilərdi? Həyatdan yazmaq istəyirdim, amma həyatın nə olduğunu bilmirdim. Sonra 80-ci illərdə gəzdim, çalışdım, müxtəlif ölkələrdə oldum. Daha sonra yenə yazmağa başladım. Ən məhsuldar yaradıcılıq dövrüm həmin illərdə oldu.

- “Qisas” povestinizdə qəribə ziyalı tipi yaratmısınız? Ziyalı söyüş söyür. Söyüş söyəndən sonra peşman olur. Sizcə, peşman olmaq insana nə verir?

- O povestdə qəhrəmanım doğru düşünür, amma hər şey əksinə olur. O axırda bütün bezginliyi ilə onu alçaldanları öldürmək istəyir, amma bacarmır. Nəhayət, bezir və söyüş söyür. O elə başa düşür ki, söyüş söydü və bu yolla qisasın aldı, əzabını ifadə elədi. Amma əksinə o ziyalı kimi alçaldı. Amma günahkar həm də bu mühitdir, vətənin ziyalısını belə vəziyyətə salırlar. Ziyalı tiplər çoxdu. Mənim yaratdığım ziyalı tipi çaşmış, bir az da dərinə getsək, çaşdırılmış ziyalı tipidir. “Qisas” povesti kontekstində peşman olmaq dərk etməkdir.

- “Əli metroda işləyir” hekayənizin əsas qayəsi sadə humanizmdir: Əli hər gün metroya gəlib yer tutur sonra yerini şikəstə, qocaya verir. Çünki metroda oturub özünə yer tutanlar qoca, qadın bilmədən heç kəsə yer vermirlər. Alt məna daha dərin mətləblərə açar olur: vəzifə, mənsəb sahibləri də yerindən, kürsüsündən həmin qanmazlıqla qalxmırlar. Cəmiyyətə əlillərə, qadınlara, öz yerində oturmalı olanlara- yerini özgələrə verə biləcək adamlar lazımdır. Bu həm də yazıçı mesajıdır. Bu gün yazıçıların mesajı cəmiyyətə çatırmı?

- İndi sən deyirsən, mənə də maraqlı gəlir. Amma mən yazanda kiməsə mesaj ötürmək və hekayəni bu cür mənalandırmaq haqqında düşünmürəm. Lakin sən diyən məqamı da gərək götür-qoy edim. Bu gün yazıçıların mesajı cəmiyyətə çatmır, çünki yazıçıyla oxucu arasında kitab oxunmaması kimi böyük sədd var. Oxucu yazıçını tanımırsa, əsərini oxumursa, mesajını necə alsın? Əlifbanın dəyişməsi, internet, televiziya oxucuların az qala kökünü kəsdi. Bir də dolanışıq məsələsi insanları ədəbiyyatdan uzaqlaşdırıb. Çörəyin ərşə çəkildiyi zamanda yaşayırıq. Çox çətindir. Ona görə də yazıçı mesajı və ədəbiyyatın təsir gücü anlayışı gözə görünmür.

- “Qisas” povestinizi yenidən işləmisiniz, məna tamam dəyişib. Yenidən yazıya qayıtmağını və dəyişikliklər etmək nəylə bağlıdır?

- Bir sözlə deyim ki, bütün bunlar hamısı ehtiyacdan yaranır. Elçin kimi görkəmli yazıçılar öyünürlər ki, sovet dövründə yazdığım əsrlərə heç bir düzəliş etmədən bu gündə çap etdirirəm. Amma mən belə deyiləm, yazılarıma qayıdıram, bu da təbii ehtiyacdan yaranır. Düşünürəm ki, o cür yazmaq olmaz.

- Yaratdığınız obrazlardan hansınınsa psixoloji məqamı sizə qaranlıq qalıbmı?

- Yox, çünki mən qəhrəmanlarımın necə düşünəcəyi barədə əvvəlcə düşünmüşəm. Onların bütün düşüncələri mənə aydındır.

- Bugünkü ədəbi tənqid ədəbiyyatın simasını göstərə bilirmi?

- Əvvəla, tənqidin lazımlılığı barədə düşünmək lazımdır. Bu gün gənclər yaşlı yazarları ona görə tənqid edirlər ki, öz düşündükləri kimi mətnlər umurlar onlardan. Amma bu mümkün deyil. Axundov da buna görə Füzulini bəyənmirdi. Amma onlar da yaxşı bilirlər ki, səhvə yol veriblər, çılğınlıq ediblər. Mənim də əsərlərimə qarşı mənasız tənqidlər çox olub. Avam obrazdan inqilabçılıq uman adamlar görmüşəm

- “Azadlıq radiosunu” keçirdiyi hekayələr müsabiqəsinin qalibi olanda demişdiniz ki, “Bu cür mükafatlar lazımdır. Çünki evdə soruşurlar ki, bu qədər yazırsan, bunların nə xeyri var e”. Ümumiyyətlə, yazıb qiymətləndirilməməyin yaratdığı təəssüf hissi təkcə yazıçıya yox, həm də ailəsinə pis təsir edir.

- Bəli, demişəm. Adam müəyyən yaşa çatandan sonra təəssüflənir. Sovet dövründən qalma heç bir qayğı yoxdur. İstəyirəm ki, məni də tanısınlar, mənim də yazılarımı oxusunlar, mənim də əsərlərim qiymətləndirilsin. Həm də evdə-eşikdə də adama deyirlər ki, axşama qədər yazırsan, dincəlmirsən, nə xeyri var ki? Gərək ailə üzvlərin də görə ki, sənə qiymət verirlər, yazdıqların heç olmasa diqqət çəkir.

- “Yazıçı qul əməyidir” fikriylə razısınız?

- Əlbəttə razıyam. Kiçik bir şeiri beynində hərləməyə nə var ki? Böyük həcmli əsərləri düşünmək, necə yazacağını müəyyənləşdirmək çox çətinidir.

- Amma unutmaq olmaz ki, şairlik daha çox ruhi məsələdir?

- Razıyam. Yazıçı həyatı görür, onu təsvir edir. İstər yazıçı olsun, istər şair, əsas istedad məsələsidir.

- Ən çox yazılarını oxuduğunuz imzalar kimlərdir?

- Bu gün mən əsasən Azad Qaradərəli, Nəriman Əbdülrəhmanlı, Əlabbas, Aslan Quliyevin əsərlərini oxuyuram.

- Aslan Qulivev və Əlabbasdan da müsahibə götürmüşəm. Onlar da siz sadaladığınız imzaları, belə demək olsa öz qrupunuzun əsərlərin oxuduğunu deyirdilər. Həmişə elə bir-birinizin adını çəkirsiniz. Bu təbliğat dəstəbazlığı, yazıb bir-birinə oxutdurmaq sindromu nə vaxta qədər davam edəcək?

- Yox, sadəcə biz dostuq. Mənə elə gəlir ki, onların hər biri seçilirlər. Bir-birimizin əsərlərinə fikirlərimizi bildiririk. İstedadlı adamları təbliğ eləmək vacib məsələdi.

- Amma maraqlıdır ki, sizin qrup başqa ədəbi qruplaşmalardan fərqli olaraq bir-birini “qırmırlar”.

- (gülür) Mən onları müxtəlif illərdə tanımışam, biz bir-birimizin əsərlərini haqlı olaraq təbliğ edirik. Bir-birimizə dayaq dururuq. Səhvlərimiz olanda deyirik. Hər şey bir mənalı deyil. Adi söhbətlər, ədəbiyyat söhbətləri bizə çox böyük stimul verir. Biz ədəbiyyatı dava-dalaş meydanına çevirmək istəmirik. Əslində heç ədəbiyyat dava-dalaş meydanı da deyil.

Fərid Hüseyn

Kaspi.- 31 dekabr 2011 – 2 yanvar 2012.- S.15.