Soyqrımı və yaxud

Üzeyir Hacıbəylinin uzaqgörənliyi

Bəzən elə düşünürük ki, mart faciəsi birdən-birə baş verdi. Lakin Üzeyir Hacıbəylinin 1905-1907-cı illərdə qələmə aldığı məqalələri ilə tanış olarkən bir daha əmin olursan ki, 1918-ci ildə baş verən mart faciəsi 1905-1907-ci illərdə baş verən soyqrımın davamıdır. Uzaqgörən publisist yalnız öz dövrünü deyil, həm də gələcəyi düşünərək yazırdı. Onun ermənilərlə bağlı dediyi və yazdığı məqalələr nəyinki, yarım əsr, heç on beş il belə gözləmədən, 1918-ci ildə özünü bir daha təsdiq etmiş oldu. Amma çox təəssüf ki, Azərbaycan xalqı sadəlövlük göstərərək bu qanlı faciələri tez unutdu və bu da onun sonrakı illərdə yeni-yeni faciələrə məruz qalmasına səbəb oldu.

Qeyri-adı istedada malik olan Üzeyir Hacıbəyli xalqımıza çoxşaxəli, əbədiyaşar zəngin bir irs qoyub gedib. Bu irsə sahib çıxmaq, onu təbliğ etmək müqəddəs borcumuz və vacib vəzifəmizdir.

Millət fədaisi olan Üzeyir bəy erməni-müsəlman hadisələrinin hər bir detallarını öz publisistikasında geniş şəkildə əks etdirib. Çünki, hələ təkcə 20-ci yüzilliyin iki on illiyində, 1905-1907, 1918-1920-ci illərdə baş verən bu faciələrin şahidi olan, acılarını yaşayan Üzeyir bəy publisistikasının əsas mövzusu idi milli məsələ. İstedadlı publisist bu yazılarında qırğının baş vermə səbəblərini, Rusiya siyasətinin əsl məqsədlərini, xalqa izah edərək onları qəflət yuxusundan oyatmağa çalışır və mübarizəyə çağırırdı. Həmin yazıları oxuduqca o dövr hadisələrinin əsl mahiyyəti bizim üçün açılır, azərbaycanlıların əzəli və əbədi düşməni olan ermənilərin ta qədim zamanlardan bizlərə qarşı törətdikləri alçaq əməllərindən hali oluruq. Və bir daha şahidi oluruq ki, bu hadisələrdən əsrlər keçməsinə baxmayaraq, bədnam erməni əməlləri, xisləti heç də dəyişməyib. Əksinə daha da azğınlaşıb, daha da amansızlaşıb.

Məlumdur ki, ermənilər uzun illərdi “Böyük Ermənistan” xülyaları ilə yaşayırlar. Bu xülyalarını həyata keçirmək üçün fürsəti əldən vermədən öz çirkin əməllərini həyata keçirirlər. Bunun üçün də hər zaman onlara havadar olan ruslardan istifadə edirlər.

Üzeyir bəy bu haqda 1906-cı ilin iyul ayında “İrşad” qəzetində təəssüf hissi ilə yazırdı ki: “Qoloşçapovun Qarabağa vali təyin edilməsi müsəlmanları daha da əndişəyə saldı. Çünki Şuşada yenə də qırğın törədilmişdi. Qarabağ müsəlmanları canişinə müraciət etsələr də, yarım milyona qədər camaatın səsinə səs verən olmadı. Qoloşçapov top və tüfəngi ilə Qarabağa yollandı. Yollanıb da o gündən Qarabağ müsəlmanlarının onsuz da qara günlərini zülmət içinə qərq etməyə başladı. Şüşa şəhəri dörd tərəfdən yanmaqdadır. Neçün, nə üstə? Çünki general Qoloşçapovun Qarabağ müsəlmanlarına qarşı olan ədavətidir ki, onun ucundan bütün şəhər böylə dəhşətli zərərə uğraşır”.

Üzeyir bəy bir necə publisistik məqaləsində, felyotonunda Qoloşçapovun rəhbərliyi nəticəsində Şuşada müsəlmanların ağır bir şəraitdə yaşamasından ürək ağrısı ilə söhbət açırdı. “Ordan-burdan sərlövhəli, “Filankəs” imzası ilə yazdığı məqalədə müəllif Qoloşçapovun çirkin əməllərindın bəhs edərək yazırdı ki: “general Qoloşçapovun provakator olduğunu sübuta yetirmək buna oxşar ki, qatığın ağ olduğunu sübuta yetirəsən. Çünki general Qoloşçapov erməni tərəfdarı olub müsəlmanları qırırdı”.

Uzaqgörən müəllif erməni-müsəlman münaqişəsinin səbəbkarlarının o dövr hakimiyyət nümayəndələrinin olduğunu əksər məqalələrində açıq şəkildə göstərirdi. Müəllif qeyd edirdi ki, ruslar öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün milli qırğından istifadə edərək erməniləri əllərində “oyuncağa” çevirərək istədiklərini edirdilər. Ermənilər də yaranan bu vəziyyətdən istifadə edərək öz arzularını gerçəkləşdirmək üçün fürsəti fota vermirdilər. Üzeyir bəy təəssüflə qeyd edirdi ki, nəticədə hər iki tərəf öz mənfur, çirkin əməllərini reallaşdırmaq üçün müsəlmanları bu yolda qurban verirdilər.

Müəllif bu mövzuda olan yazılarılarının əksəriyyətində ermənilərin yalanlarını, iftiralarını, hiyləgərliyini bütün açıqlığı ilə bəyan edirdi. Hətta müsəlmanların tanınmış, millətpərəst və vətənpərvər oğullarını nüfuzdan salmaq üçün də iftira dolu yazılar yazırlar, şaiələr danışırdılar. Xüsusən də “İrşad” qəzetinin redaktoru, “Difai” təşkilatını yaradan Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında. Çünki, Əhməd bəy erməni silahlı dəstələrini və onlarla həmrəy olan çar silahlı dəstələrinin hücumunu dəf etmək üçün 1906-cı ildə gizli “Difai” təşkilatını yaratdı. Bu təşkilat sözün əsl mənasında xalqını düşməndən qorumaq üçün silahlı müdafiə funksiyasını yerinə yetirirdi. Ona görə də ermənilər və çar hakimiyyəti Əhməd bəyi və firqənin digər fəal üzvlərini xalq arasında nüfuzdan salmaq üçün geniş təqib kampaniyasına başladılar. Təbii ki, bu işdə onlara dəstək olan ermənipərəst mətbuatdan daha çox istifadə etdilər.

Bu haqda Üzeyir bəy “İrşad”ın 30 avqust 1906-cı il tarixli sayında yazırdı: “Məlum olduğu üzrə erməni politikasının bir iqtizası da budur ki, müsəlmanlar həmişə töhmətləndirilsin və nüfuzları azalsın. Müdirimiz Əhməd bəy Ağayev haqqında bütün erməni aləminin böhtan və iftiralar deyib zurnalarında cürəbəcürə mahnılar çalmağı məlumdur”.

Ermənilər hər sahədə olduğu kimi dövlət dumasından da Ə.Ağaoğlu, H.Zərdabi, Ə.M.Topçubaşov, İ.Ziyadxanov kimi vətənpərvər oğullarımızın uzaqlaşdırılması üçün hər çürə iftiralara əl atırdılar. Müsəlman vəkillərinin dumada kı, cıxışları çox vaxt bəzi millətlərin (xüsusən rus və erməni) nümayəndələri tərəfindən qəzəb və ya kinayə ilə qarşılanar, xoşlarına gəlməzdi.

Müəllif yenə də 1906-cı ildə “İrşad”da yazırdı: “”Alik” qəzetinin Ziyadxanova bərk acığı tutubdur və necə də tutmasın ki, yazıq “Alik” böylə güman edirdi ki, cənab Ziyadxanov gedib dumada kəmali-ədəb və ərkan ilə oturub dodaq-dodaqdan tərpətmiyəcəkdir çünki “müsəlman nədir dumada danışdı nədir”. Yox. Yenə də qaidə üçün bir-iki söz danışsa da deyəcəkdir: Ay cəmaət nə ki, təqsir var hamısı biz müsəlmanlardadır”.

Burada bir haşiyə çıxmaq istərdim. 1970-80-ci illərin söhbətidir. Orta məktəbdə oxuyurdum. Televizorda Azərbaycandan Moskva Ali Sovetinə seçilən deputatlarlarla bağlı verliş gedirdi. Deputatların əksəriyyəti çoban, sağıcı və ya pambıqcı idi. Onların arasında yalnız biri əlinə yazılıb verilən kağızı üzündən düz oxuya bildi. Dəfələrlə atamdan soruşdum ki, niyə bizdən secilən deputatlar adətən belə savadsızlar olur? Axı onlar mərkəzdə milləti təmsil edir. Atam rəhmətlik hər dəfə bu sualımı cavabsız qoyardı. Uzun illər sonra anladım ki, bizdən Ali Sovetə (istər mərkəzə, istər yerli) seçilən deputatların savadsız-təhsilsiz olması elə hökumətin tapşırığı imiş. Sən demə bizim “deputat”larımızın orada işi yalnız hamı əl əalanda əl calmaq, duranda-durmaq, oturanda-oturmaq imiş. Çünki yazıqların əksəriyyəti öz ana dillərində yazıb oxumağı bacarmırdılar, nəyinki rus dilində. Mərkəzə də belə “çoban”lar sərf edirdi.

...Nə isə. Qayıdaq yenə Üzeyir bəyə. Yuxarıda qeyd etdik ki, müəllif ermənipərəst mətbu orqanlarının açıq-açığına yalan yazdığını məqalələrinin əksəriyyətində qeyd edirdi.

“Filankəs” imzalı “Ordan-burdan” sərlövhəli 3 iyul 1906-cı il “İrşad”da çap olunan məqaləsində müəllif bu dəfə Qafqazda çıxan “Tiflisski listok” qəzetinin ermənilərə tərəfgirlik etdiyini göstərir və layiqli cavabını verirdi: “Haman “Tifliski listok” qəzetəsinin “doğruçu” yazıçlarından biri bizim “İrşad”ın da yalanını tutubdur! Yazıçımız Fərhad Ağayevin “Dövlət dumasında Qafqaz vəkilləri” sərlövhəli məqaləsindən xoşu gəlməyib... Biz “İrşad”çların hamısına məsləhət görür ki, daha bir də “yalan” sözlər yazmayaq”.

Atalar burda deyiblər ha, “oğru elə bağırdı ki, doğrunun bağrı partladı”. Üzeyir bəy də bu tipli yazıların müəlliflərini “quyruq” adlandırırdı: “Cənab “quyruq” məsumanə bir tərzdə deyir ki, Dövlət dumasına erməni vəkillərinin adına tel göndərilməsində nə var ki? Bu təbii bir işdir!”.

Müəllif çox haqlı olaraq bildirir ki, ermənilər və ermənipərəst qüvvələr dumaya yalan teleqramlar göndərməkdə olduqca təcrübəlidirlər: “Doğrudan da cənab “quyruğun” bu sözləri həqdi. Məsələn, cənab quyruğun özü götürüb dumaya yazar ki, ay hürriyyət bahadırları! Müsəlmanlar xüliqandırlar! Amma ermənilər məzlum quzudular, özləri də “svoboda” istiyorlar, amma xuliqan müsəlmanlar ona razı olmayıb, bu məzlum quzuları hər yerdə qırırlar!”.

Yazımı tamamlamaq istərkən N.Nərimanovun “Bəsirət” qəzetinin 5 iyul 1914-cü il tarixli sayında çap olunan “Əqidə” adlı yazısından iki cümləni xatırladım: “Əqidə-inanılan şey, etiqad, imkan deməkdir. Yəni insan bir şeyə inanır, ona ibadət edir, onu hər şeydən müqəddəs bilib ruhunu, ağlını, tam vücudunu onun yolunda sərf etməyə çalışır...”. Bəlkə biz də bu gün bir millət olaraq bütün vücudumuzu toplayaraq, Üzeyir bəy demiş “özümüzü bu “əqrəb”lərdən qorumaq” üçün Milli birliyimizi yaradaq və bunun nəyə qadir olduğunu bir daha düşmənə göstərək!

Amma bunun üçün gərək bir əsr bundan əvvəl Ceyhun Hacıbəylinin müdrikcəsinə söylədiklərinə əməl edək: “...yalnız o xalq, o cəmiyyət tərəqqi edir ki, onlar bir-birinə möhkəm arxa durmaqla, sarsılmaz təməl əsasında mənəvi cəhətdən sıx birləşərək yaşayılar”.

Görəsən biz bir millət olaraq haçansa cəsarət və fədakarlıq göstərərək buna nail ola biləcəyikmi?

Qərənfil Dünyaminqızı,

BDU-nun Mətbuat tarixi

kafedrasının müəllimi,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Kaspi.-2013.-2 aprel.-S.15.