“Fətəli xan”ın acı taleyi - fotolar

Kino tariximizdən

1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsi faşist Almaniyası üzərində Qələbə ilə başa çatandan sonra Sovet İttifaqı dinc həyata qayıtdı, faşistlər tərəfindən dağıdılmış və yerlə-yeksan edilmiş şəhər və kəndləri, xalq təsərrüfatını bərpa etməyə başladı. Ölkənin bütün kinostudiyaları öz işlərini yenidən qurmaqla məşğul oldular. Lakin filmlər çəkmək üçün kinolent çatışmırdı. Müharibə illərində olduğu kimi, müharibədən sonra da kinoplyonka qıtlığı özünü göstərirdi. Ona görə də kinostudiyalarda bədii filmlər nadir hallarda istehsal olunurdu. Sənədli filmlər az da olsa çəkilirdi. Beləliklə, kinematoqrafçılarımızın əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş yaradıcılıq planları həyata keçməmiş qaldı. Belə bir vəziyyət isə kinomuzun inkişafını xeyli ləngitdi. Müharibə qurtarandan sonrakı on il ərzində Bakı kinostudiyasında iki bədii və bir bədii-sənədli film istehsal olundu.

Hələ 1942-ci ildə Azərbaycan KP MK “Azərbaycanın istedadlı və tanınmış ədəbiyyat və incəsənət xadimlərini görkəmli dövlət xadimləri haqqında yüksək bədii səviyyəli əsərlər yaratmağa çağırmışdı.” Bu çağırışa cavab olaraq yazıçı Ə.Məmmədxanlı “Fətəli xan” bədii filminin ədəbi ssenarisini yazıb kinostudiyaya təhvil verdi. Bundan sonra ssenari müzakirə olunarkən bir sıra dəyişikliklərə məruz qaldı. Digər tərəfdən də, rejissorların və aktyorların təyin olunub, sonra yeniləri ilə əvəz olunması işin gedişatına mənfi təsir göstərdi.

1942-ci ildə görkəmli sənətkar, novator şair, bacarıqlı istehsalat təşkilatçısı Rəsul Rza kinostudiyaya direktor təyin olundu. O, ilk gündən kinostudiyadakı çətin vəziyyətin aradan qaldırılması, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün yollar arayır, konkret olaraq əməli tədbirlər həyata keçirirdi. Belə ki, 1943-cü il oktyabrın 21-də Bakı kinostudiyasında keçirilən istehsalat müşavirəsində 1943-1944-cü illər üçün istehsalat planı müzakirə olunarkən direktor geniş şəkildə çıxış edib demişdi: “İrəlidə bizi böyük işlər gözləyir. “Arşın mal alan”, “Qubalı Fətəli xan” və “Robinzon Kruzo” bədii filmlərinin istehsal planı artıq təsdiq olunmuşdur... “Qubalı Fətəli xan” iri həcmli tarixi film olacaq. Bu film kino sənətinin bütün gücünü göstərməli, bizim bayrağımıza çevrilməlidir. Məhz bu filmlə biz sovet kinematoqrafiyasının ön cərgəsinə çıxmalıyıq. Ssenari öz poetikliyi, mənalı məzmunu, fəlsəfi ümumiləşdirmələri, xalqımızın tarixi keçmişini göstərməsi ilə fərqlənir. Bizim milli yazıçılarımız tərəfindən yazılmış bu ssenari Komitədə (SSRİ Dövlət Kinematoqrafiya Nazirliyi – A.K.) razılıqla qarşılandı və çox kiçik düzəlişlərlə qəbul olundu. “Robinzon Kruzo”nu “Mosfilm”lə birgə çəkəcəyik. Bu, ilk stereoskopik kino olacaqdır. Çəkiliş qrupları artıq məlumdur... “Fətəli xan” rejissorlardan Adil İsgəndərov, Mikayıl Mikayılov və operator Əsgər İsmayılova tapşırılmışdır. Digər operator isə dəvət olunacaqdır... Rəssam Nüsrət Fətullayevdir.”

1944-cü il avqustun 18-də kinostudiyanın bədii şurasında filmin rejissor ssenarisi müzakirə zamanı tənqid olunur. Rejissorlara düzəlişlər aparmaq tövsiyə edilir. Yalnız bundan sonra filmin çəkilişinə icazə verilir. Baş rollara aktyorlardan Rza Əfqanlı (Fətəli xan) və Mirvarid Novruzova (Tuti Bikə) və başqaları təsdiq edilir. Bununla bağlı “Vışka” qəzetində dərc olunmuş “Bakı kinostudiyasında” məqaləsində deyilir: “Bakı kinostudiyasının pavilyonunda... böyük tarixi “Fətəli xan” filminin çəkilişləri başlandı. Filmin qurluşçusu... A.İsgəndərov, rejissoru A.Naroditskidir (O, M.Mikayılovla əvəz olundu – A.K.). Filmi baş operator Ə.İsmayılov və operator A.Nərimanbəyov çəkirlər...”

Çəkilişlər başlananda kinostudiyada keçirilən iclasların birində aktyor İsmayıl Əfəndiyev çıxış edərkən belə bir söz işlədir: “Mən çox ciddi şəkildə bildirirəm ki, biz öz rejissor gücümüzlə “Fətəli xan” kimi filmin öhdəsindən gələ bilmərik. Təhmasib, Mikayılov, Quliyev yoldaşlar və başqaları qoy məndən inciməsinlər, onlar bu filmi üzə çıxara bilməzlər...”

Zaman İ.Əfəndiyevin haqlı olduğunu təsdiqlədi. Filmin istehsalı prosesində çəkilmiş materiallar sənətkarlıq baxımından mərkəzin kino rəhbərlətini qane etmədiyi üçün SSRİ Kinematoqrafiya Nazirinin əmri ilə film 1946-cı ilin may ayında istehsalatdan çıxarıldı və bütün xərclər hesabdan silindi.

İkinci dəfə “Fətəli xan” bədii filminin çəkilişlərinə 1947-ci ilin mart ayında başlandı və filmin istehsalı həmin ilin sonunda başa çatdırıldı. Ssenarini iki yazıçı – Mehdi Hüseyn və Ənvər Məmmədxanlı birgə yazmışdılar. Bu dəfə quruluşçu rejissor Yefim Dziqan təyin olundu. SSRİ xalq artisti, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı Y.Dziqan o vaxta kimi “Biz Kronştatdanıq” tarixi-inqilabi filmini çəkmiş və məşhurlaşmışdı. Sonralar “Dəmir axın” epik bədii filminə quruluş vermişdi.

“Fətəli xan” kinostudiyanın pavilyonunda və həyətində, qala divarları qarşısında baş verən hadisələr isə Buzovnada lentə alınırdı. Əlbəttə, bu cür tarixi mövzuda, iri epik əsəri keyfiyyətlə çəkib ekrana çıxarmaq heç də asan məsələ deyildi. Xüsusilə müharibə dövründə və maddi-texniki təchizatı zəif olan Bakı kinostudiyası üçün. Amma yaradıcı qrupun bütün üzvləri, o cümlədən baş operator Əlisəttar Atakişiyev, II operator Arif Nərimanbəyov, II rejissor Zeynəb Kazımova, rəssam Yuri Şvets, II rəssam Ağamehdi Qumriyev, bəstəkar Niyazi böyük həvəslə, böyük şövqlə işləyirdilər. Filmin direktoru D.Yevdayevin kinostudiyanın direktoru Nüsrət Vəzirova yazdığı məktubdan da bunu aydın görmək olar. Məktubda deyilir: “İşıq şəraitinin pis olması, yəni günəşin olmaması ilə əlaqədar iki böyük natura dekorasiyasının – Dərbənd qalasının xarici görünüşünün (Buzovnada) və həmin qalanın iç tərəfinin (kinostudiyanın həyətində) çəkilişlərini günəşli hava bərpa olana qədər saxlamaq lazım idi. Halbuki çox çətinliklə böyük sayda insan və atlı toplanmışdı.

Baş operator Ə.S.Atakişiyev və operator A.Nərimanbəyov çəkilişlərin saxlanmasının mümkün olmadığını başa düşərək, bu obyektləri tutqun və günəşli havada çəkməyi üstün tutdular. Bundan ötrü çoxlu sayda hərbi projektorlardan bacarıqla istifadə etdilər. Bunu elə şəkildə gördülər ki, işıq fərqi hiss olunmasın. Əsas çətinlik səmanın müxtəlif tonda olmasında idi. Onun sıxlığını müxtəlif filtirlərlə tənzimləmək lazım gəlirdi.

Bundan başqa operatorlar studiyanın həyətində olan böyük dekorasiyanın da gecə çəkilişlərini həmin üsulla aparmalı olmuşlar. Beləliklə, operatorların bacarığı sayəsində biz qısa müddət ərzində bu obyektləri çəkib başa çatdırdıq. Əks halda filmin vaxtında çəkilib qurtarması təhlükə altında qalacaqdı.”

Rəsul Rza artıq Azərbaycan Kinematoqrafiya naziri vəzifəsində çalışırdı. İşinin çox olmasına baxmayaraq o, “Fətəli xan” filminin istehsalını xüsusi nəzarət altında saxlayırdı. Nazir “Fətəli xan” filminin uğurlu olacağına, “Arşın mal alan” musiqili kinokomediyasından sonra bu kino əsərinin də Bakı kinostudiyasına şöhrət gətirəcəyinə nəinki ümid bəsləyirdi, hətta əmin idi. Ona görə də bu filmin istehsalı ilə bağlı hətta kiçik bir məsələ də nazirsiz həll olunmurdu.

1947-ci il dekabrın 30-da “Fətəli xan” filminin Azərbaycan variantı studiyaya verildi. Film ideoloji təbliğat əsəri kimi yaradılmışdı. Yəni burada SSRİ kino rəhbərlərinin təkidi və tələbi ilə Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi, bununla da ölkənin “İran və Türkiyənin təcavüzündən” birdəfəlik xilas olması ideyası ön plana çəkilmişdi. Buna baxmayaraq müəlliflər müəyyən dərəcədə əsas ideyadan uzaqlaşdıqlarına görə, eyni zamanda Cənubi Azərbaycanda milli – azadlıq hərəkatının yatırıldığı, Azərbaycan milli hökümətinin devrildiyi bir vaxtda Fətəli xanın ekrandan gur səslə “...Azərbaycan vahid olmalıdır. Əgər birləşməsək, İran bizə qalib gələcək. Vətən – Ərdəbil, Təbriz dərd içindədir... Toya bütün xanları dəvət edəcəyəm. Həmin gün ittifaq barədə məsələ qaldıracağam. And içirəm ki, mənim həyatım sənə həsr olunub, Azərbaycan!” deməsi və ya film boyu buna bənzər fikirlərin səslənməsi qətiyyən mərkəzi razı sala bilməzdi. Ona görə də Azərbaycan Kinematoqrafiya naziri R.Rza Moskvadan bədii filmlər üzrə Baş İdarənin rəis müavini Babindən 14 noyabr 1947-ci il tarixdə yazılmış qısa bir məktub alır. Məktubda deyilirdi: “Azərbaycan SSR Kinematoqrafiya naziri, yoldaş Rəsul Rzaya. “Fətəli xan” filminin vaxtında başa çatdırılması məqsədilə Baş İdarənin təklif etdiyi surətin SSRİ Kinematoqrafiya naziri İ.Bolşakov tərəfindən təsdiq olunmuş rejissor ssenarisində ixtisarlar aparasınız.”

Həmin məktubun üzərindəki dərkənarda yazılmışdır: “Yoldaş Vəzirov! Heç bir dəyişiklik etməyin. Bu məsələ ilə əlaqədar yoldaş Bolşakova məktub yazılmışdır. Bağırzadə. 22 noyabr 1947-ci il.”

Bağırzadə nazir müavini idi. Bolşakova isə cavab məktubunu Rəsul Rza yazmışdı. Filmin rejissor assistenti Məmməd Əlili söyləyirdi ki, məktubda cavab çox sərt yazılmışdı. Burada deyilirdi ki, “Fətəli xan” tarixi filmdir. O ixtisarları ki Baş idarə təklif edir, buna yol vermək olmaz. Çünki tarixi faktları ümumi sözlərlə əvəz etməklə biz tarixi janrda çəkilmiş filmi təhrif etmiş oluruq...

Bundan sonra “Fətəli xan” üzərində tamamlama işləri başa çatdı. Filmi aparıb Moskvada təhvil verərkən ortaya bir sıra problemlər çıxdı. Problemlərlə bağlı filmin direktoru D.Yevdayev 1948-ci il mayın 20-də Bakı kinostudiyasının direktoru N.Vəzirova məktub yazır. Məktubda yazılmışdı: “Yoldaş Vəzirov! Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, SSRİ Kinematoqrafiya Nazirliyi “Fətəli xan” filminin qəbulunu ləngitdiyi üçün yaradıcı qrup neqativ və lavandanı Moskvada NİKFİİ və “Mosfilm”də (filmin ekranlara buraxılması məsələsi həll olunana qədər) qoyub Bakıya qayıtmışdır. O vaxtdan ay yarım keçmişdir. Filmin buraxılışı isə Sizə məlum olan səbəblərə görə hələ həll olunmamışdır.

Bu materialların bundan sonra Moskvada saxlanılması məqsədəuyğun deyil. Çünki bu çox pis nəticələr verə bilər (belə ki, itə bilər, xarab ola bilər və s.), film ekrana çıxmaq imkanından ümumiyyətlə məhrum ola bilər. Ona görə də filmin prokata və digər texniki təşkilatlara təhvil verməsi məsələsini təcili həll etmək lazımdır. Heç olmazsa bu materialları kinostudiyada saxlamaq üçün Bakıya gətirmək lazımdır.”

“Fətəli xan” filmi ilə bağlı məktubları oxuyarkən ortaya bir sual çıxır: görəsən Baş idarə filmdən hansı epizodları çıxarmaq istəyirmiş? Bəs filmin direktoru D.Yevdayevin Bakı kinostudiyasının direktoruna yazdığı “filmin buraxılması isə Sizə məlum olan səbəblərə görə hələ həll olunmamışdır” sözlərinin arxasında nələr durur? Bu sualların cavabını düz yarım əsrdən sonra, filmin ixtisar edilməmiş yeganə surəti kinostudiyanın bazasından tapılandan sonra öyrənmək mümkün olmuşdur.

Buna qədər isə R.Rza “Fətəli xan” kinolentini qayçılamağa icazə vermədiyinə görə Moskva filmi geri qaytarmış və o vaxtlar Azərbaycan Kommunist Bolşeviklər Partiyasının I katibi olan Mir Cəfər Bağırov filmə baxandan sonra onun bir kəlmə “ubrat” (yəni, “rədd eləyin”) deməsi ilə bu məsələnin üstünə bir daha qayıdılmamışdır. M.C.Bağırov vəzifəsindən azad ediləndən bir neçə il sonra, yəni 1958-ci ildə “Fətəli xan” filminin Azərbaycan variantı, 1959-cu ildə isə rus variantı ekranlara buraxıldı, amma hər iki variantdan bir neçə hissə kəsilib atılandan sonra! Xoşbəxtlikdən “Fətəli xan” filminin qayçılanmamış rus variantından bir surət kinostudiyanın bazasında qalıbmış. Hazırda həmin yeganə surət tapılıb Azərbaycan Dövlət Film Fondunda saxlanılır.

Azərbaycan və rus variantlarını müqayisə edərkən burada biz Cənubi Azərbaycan faktoru ilə qarşılaşırıq. Filmin ekrana çıxarılmaması və sonradan ayrı-ayrı səhnələrin kəsilib götürülməsi və hətta sözlərin dəyişdirilməsi məhz bu problemlə bağlıdır.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan iki yerə parçalandığı gündən Şimal və Cənub problemi ölkənin həm Şimalında, həm də Cənubunda insanları həmişə düşündürmüşdür. Böyük Vətən müharibəsi başlanandan sonra sovet qoşunlarının müvəqqəti olaraq İrana gəlməsi qonşu ölkənin, xüsusilə Cənubi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında dirçəlişə səbəb oldu. Sovet İttifaqının Hitler faşizmi üzərində qələbəsindən sonra bir çox ölkələrdə olduğu kimi, İranda da milli-demokratik hərəkat genişlənməyə başladı. Beləliklə, 1945-ci il dekabrın 12-də Cənubi Azərbaycanda demokratik milli hökumət yarandı.

Şimali Azərbaycanda bütün bu tarixi proseslər kontekstində “Fətəli xan” bədii filmi istehsal olundu. Lakin ABŞ və İngiltərənin hakim dairələrinin köməkliyi ilə İranda şah başda olmaqla qatı irticaçı qüvvələr xalqın azadlıq uğrunda hərəkatını boğmaq üçün şiddətli hücuma keçdilər. Bununla da Cənubi Azərbaycanda demokratik milli hökümət süqut etdi.

Məhz bundan sonra sovet hökimətinin İranla bağlı siyasətində müəyyən dəyişikliklər baş verdi. SSRİ Kinematoqrafiya Nazirliyi Bakı kinostudiyasından “Fətəli xan” filmindən İranla bağlı epizodların çıxarılmasını və ayrı-ayrı sözlərin dəyişdirilməsini tələb etdi. Misal üçün, filmin I hissəsində aparılan dəyişikliklərə diqqət yetirək.

Hər iki variantda:

... Azərbaycan, 18-ci əsr. Ölkə xanlıqlara parçalanıb. Bir tərəfdən də xarici düşmənlər torpaqlarımızı parçalayır...

Ekranda ucsuz-bucaqsız yol boyu insan axışı görünür, yorulmuş, əldən düşmüş, ac-yalavac insan axını. Fətəli xan öz adamları ilə onların qarşısına çıxır. Xan soruşur:

– Siz kimsiniz, hardan gəlib, hara gedirsiniz?

Heç kim dinmir. Fətəli xan yenidən soruşur:

– Sizdən soruşuram, niyə dinmirsiniz?

Kəndli:

– Onların dillərini kəsiblər.

Digər kəndli:

– Cəlladlar onlara aman vermədilər.

Rus variantında:

Kəndli:

– Təbrizdənik. İran ordusu şəhəri qarət etdi.

Hər iki variantda:

Fətəli xan:

– İndi hara gedirsiniz?

Kəndli:

– Dünyanın axırına.

Cavan kəndli:

– Sənə nə borc.

Fətəli xan:

– Sən kiminlə danışdığını bilirsənmi?

Kəndli:

– Bağışla onu, xan, başını itirib. Ona görə də sənə cavab qaytardı. Başqa yolu yoxdur.

Rus variantında:

Fətəli xan:

– Qoçaq oğlansan, sənin yolun vardır. Sənin yolun döyüşçü yoludur. Sən cəsursan, cavan oğlan. Azərbaycan vahid olmalıdır. Əgər birləşməsək İran bizi istila edəcək.

Azərbaycan variantında:

Fətəli xan:

– Qoçaq oğlansan, arxamca gəl. Kim cəsurdur, kim xalqını sevirsə, düşmən əsarətindən qurtarmaq istəyirsə arxamca gəlsin. Əgər Azərbaycan vahid olmasa, əgər biz birləşməsək, düşmən bizi məhv edəcək.

Başqa bir misal. Rus variantında:

İllər keçdi, Fətəli xan Azərbaycan divanını yaratdı.

İran səfiri şahın məktubunu Fətəli xana verir. Məktubda yazılmışdır: “Mən İran şahı Sizə Rusiya ilə dostluğu pozmağı, mənim himayəm altına keçməyi təklif edirəm. Əgər sən cəsarət edib mənim sözümün əksinə getsən, sənin torpaqlarını alt-üst edəcəyəm.”

Fətəli xan:

– Azərbaycan dövləti heç vaxt təslim olmayacaq.

İran səfiri:

– Azərbaycanın adı yalnız kağız üzərindədir. Azərbaycan xanlıqlardan ibarətdir. Elə deyilmi?

Fətəli xan:

– Siz düşmənin söhbətini aparırsınız. Görək divan nə deyir... Get İran şahına de ki, biz onun təklifini qəbul etmirik...

Azərbaycan variantında:

İllər keçdi. Fətəli xan öz mübarizəsi nəticəsində Azərbaycan dövləti yaratdı.

Fətəli xan İran şahının məktubunu oxuyur.

Fətəli xan:

– Möhtərəm elçi, görəsən gözlərim məni aldatmır ki. Azərbaycan Dövlət Divanı görək nə fikirdədir... Divan İranın təklifini rədd edir...

Məqalədən göründüyü kimi, kinematoqrafçılarımız böyük həvəs və ruh yüksəkliyi ilə “Fətəli xan” filmini çəkib ekranlara çıxarmağa hazırlaşdıqları zaman filmin başına nə kimi oyunlar gəldi, daha doğrusu nə oyunlar gətirildi, Siz oxucular, bunun şahidi oldunuz düz 66 ildən sonra.

Bəli, sovet dövründə hər hansı bir film və ya başqa bir əsər senzuranın sənətkarlar qarşısında qoyduğu tələblər çərçivəsindən kənara çıxırdısa o filmə və ya digər əsərə qadağalar qoyulurdu. “Fətəli xan” bədii filmi kimi. Ən yaxşı halda həmin filmdən dövlət üçün sərfəli olmayan epizodlar əvvəlcədən kəsilib atılırdı. Biz bunu “Dəli Kür” və “Axırıncı aşırım” bədii filmlərində gördük. Bununla əlaqədar “Fətəli xan” filmindən daha bir epizod.

... Fətəli xana xəbər verirlər ki, İran şahının fitvası ilə Şirvan xanı Ağası xan ona xəyanət edib. Xəyanət edəni isə cəzalandırırlar. Ona görə də Fətəli xan Şəki xanı – Hüseyn xanla ittifaq bağlayıb, Şirvan xanını məğlub edirlər. Qanlı döyüşdən sonra xanı tutub gətirirlər. Əsas mətləb də elə burdan başlayır.

Hüseyn xan deyir: “Fətəli xan, Şirvanı məğlub etmişik. Onu yarı bölməliyik. Mənim qılıncımın payını ver.”

Fətəli xan əsəbi halda cavabında: “Hüseyn xan, biz torpaqları parçalamaq yox, birləşdirməliyik.”

Bundan sonra Hüseyn xan Fətəli xana düşmən kəsilir. Bu, rus variantı idi.

Azərbaycan variantında isə Fətəli xanın Hüseyn xana cavabı belə olur: “Bizim aramızda artıq ittifaq yoxdur.” Sonra Hüseyn xan Fətəli xana xəyanət edir. O, Ağası xanın gözlərini çıxartdırıb, bunun Fətəli xan tərəfindən törədildiyini bildirir...

***

Biz XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda təxminən bu hadisələrin təkrarını gördük. SSRİ dağılandan sonra naşı adamların əlində qalmış Azərbaycan Respublikası okeanda üzən, idarə olunmaz gəmiyə bənzəyirdi. O, əldən-ələ düşür, hakimiyyəti ələ keçirmək, mütləq hakim olmaq istəyənlər özlərinə silahlı dəstələr yaradırdılar. Bir dəstə başçısının sözü o birisinə xoş gəlməyəndə müxtəlif yollarla xəyanətə əl atırdılar. Bundan məharətlə istifadə edən Ermənistan, havadarlarının köməkliyi ilə torpaqlarımızı hissə-hissə zəbt etdi, şəhər və kəndlərimizi xarabazara çevirdi. Əsrin faciəsi olan Xocalı faciəsini törətdi.

Bu elə bir dövr idi ki, br tərəfdən “Sadval” deyilən təxribatçı qrup, digər tərəfdən özünü Talış-Muğan respublikası elan etmiş bir qrup qaraguruhçu yığnağı, başqa bir tərəfdən də ağzında şirə qalmış erməni faşistləri Azərbaycanda ağalıq etmək, torpaqlarımızı dədə malı kimi öz aralarında bölmək xülyasına düşmüşdülər. Ancaq Ulu Öndər Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışı bütün bu hərc-mərcliklərin, xaosun qarşısını aldı. Ölkədə sabitlik yarandı. Ermənistanın Azərbaycana qarşı apardığı işğalçılıq müharibəsində atəşkəsə nail olundu, Azərbaycanda dövlətçiliyin əsası qoyuldu. Azərbaycan Ermənistanın işğalçı olduğunu, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu bütün dünyaya sübut etdi, ölkəmiz iqtisadi inkişaf yoluna çıxdı, Azərbaycan dünyanın ən ali məclislərində öz sözünü deməyə başladı.

Belə bir vaxtda Azərbaycan kinematoqrafçıları da gözləmə mövqeyində dayanmadılar, bütün bu illər ərzində baş verən hadisələrə öz münasibətlərini ekran vasitəsilə bildirməyə çalışdılar. Onlar “Cavad xan”, “Hökmdarın taleyi”, “Dolu”, “Qala” kimi filmlər yaratdılar. “Fətəli xan”dan fərqli olaraq bu filmlər Azərbaycanın tarixi keçmişini olduğu kimi ekranda təcəssüm etdirdi.

Müstəqil Azərbaycan kinosunun səsi bu gün beynəlxalq kinofestivallardan gəlir, filmlərimiz Azərbaycanın həqiqətlərini dünyaya çatdırır.

Aydın Kazımzadə,

əməkdar incəsənət xadimi,

kino tədqiqatçısı

Kaspi.-2013.-6-8 aprel.-S.21-22.