“Ocaq başına yığışan
kimi...“
Ramiz
Rövşən: "Elə şeirlər var ki, onlar ruhun
ifadəsidir. Orda şair
barmağı yoxdur. Elə bil bir nəfəsdir,
havada gəzi..."
Gəl də bu söhbətə giriş ver. Al əlinə
qələmi, bas əlini bağrına və hökm elə
sözlərə. Vərəqlərə de ki...
...de ki,
içinə alacağın adam adamı
susduran adamdı. Elə yazar ki, sözlər əyər
qəddini. Onu oxuyanların Tanrıya
dualarını gətirər dilinə. Haray
çəkər. Gülə deyər, elə deyər,
sözə deyər dərdini...
Şairdi
bu adam. İllərdir, dəli
ruhunun azad qollarında ədəbiyyatın ənginliklərinə
baş vurur. Aparır bizi də arxasınca...
"özü olmayan yerə"...
Müsahibim
Ramiz Rövşəndi. Elə-eləcə Ramiz
Rövşən. Hamımızın bildiyi,
tanıdığı, hər birimizin demək istədiklərimizi
bizdən əvvəl deyən şair...
-Ramiz
müəllim, xoş gördük sizi.
-Xoş
gördük.
-Ramiz müəllim, mətbuatda
görünmürsüz son vaxtlar. Deyə bilərsizmi, sizinlə
həmsöhbət olmaq istəyənlərin sizi
tapmağı niyə bu qədər çətindir? Axı siz bu gün Azərbaycandasız...
-Sözün
düzü, danışmaqdan adam yorulur. Həm də ki, bu son 20 ildə mən həddən
çox danışmışam. Elə bu
illər ərzində qəzetlərə verdiyim müsahibələr
azı bir cild eləyər. Təəssüf
ki, o müsahibələrdə bir-birini təkrarlayan suallar da
çoxdur. Eyni suallara hər dəfə təzə
cavab verməksə çətindir. Bir də
ki, şairin vəzifəsi danışmaq yox, deməkdir.
-Deyirlər
ki, Azərbaycan ədəbiyyatında Allaha deyiləcək
sözləri Ramiz Rövşəndən soruşmaq olar,
Allaha ediləcək duaları R. Rövşən şeirləri
ilə çatdırmaq olar...
-Vaqif Səmədoğlu
demişkən:
“Yazmadığım
beş-on şerim,
beş-on
duam qalıb sənə.”
Bəxtiyar Vahabzadə isə deyirdi ki, şeirlərim
özümün-özümə məktublarımdır. Təəsüf
ki, mobil telefonlar çıxandan bəri nəinki
özümüz-özümüzə, heç bir-birimizə
də məktub yazmırıq. Hətta sevənlər
də bir-birinə məktub yox, sms göndərir. Necə deyərlər, bir vaxt SSRİ idi, indi
SMSRİ-dir. Siz klassikləri xatırlayın, görün
onlardan qalan cild-cild məktublar nə boyda xəzinədir.
Bəzən o məktublar həmin
yazıçıları bizə onların romanlarından daha
yaxşı tanıdır. Təəssüf
ki, texnikanın inkişafıyla ədəbiyyatın bütöv
bir qanadı, epistolyar janr yoxa çıxmaqdadır.
O ki,
qaldı Allah və şair münasibətinə, Mövlanədən,
Yunus İmrədən üzübəri bir çox ilahi həqiqətlər
məhz şairlərin dilində səslənib.
-Niyə məhz şairlərin?
-Bəlkə
şairlərdən başqa da ilahi həqiqətləri bilən,
hətta daxilən şairlərdən daha zəngin olan
insanlar var. Amma məsələ təkcə nəyisə bilməkdə
deyil, həm də onu ifadə eləmək
bacarığındadır. Bu baxımdan,
şair hardasa bütün dilsizlərin dilidir. Elə bil hər şey, daş da, ağac da, külək
də, yağış da, hamısı şairdən
keçib dil açmaq istəyir.
-Bu o deməkdimi ki, dünyanın
bütün dərdləri gəlib şairin içindən
keçir?
-Yəqin
belə də demək olar. Amma şairlər də
cürbəcürdür. Fizikanı yada
salın. Bir var mərkəzəqaçma,
bir də var mərkəzdənqaçma. Bir
var Fizuli, bir də var Sabir. Fizuli
yazdığı bütün obrazları özündən
keçirib onlara öz şəklini verir. Bu mənada Leyli də, Məcnun da, hətta İbn Səlam
da Fizulinin özüdür. Sabir isə əksinə,
sanki hər yaratdığı obrazdan keçib onun şəklini
alır. Mollanın da, fəhlənin də,
əkinçinin də, hətta Xanbacının da. Zahirən baxanda bir-birinə tam əks olan iki
şairdir, amma hər ikisi dahidir. Elə
bunun özü göstərir ki, poeziya üçün birmənalı
qanun yoxdur.
-Şair şeirdə
ölürmü, yaşayırmı?
-Söhbət
əsl şairdən və şeirdən gedirsə, hər
şeirdə bütöv bir ömür yaşanır. Amma bir həqiqət də var ki, əsl şeir son
nöqtə ilə bitib qurtarmır, o hər oxucuyla yenidən
doğulur. Tolstoy deyirdi: “Ədəbiyyat insanları tənhalıqdan
xilas edir”. Görün bir şeirin başına nə qədər
adam yığışır? Ocaq başına yığışan kimi. O ocaq
həm işıqdı, həm isti. Bəlkə
ürəyin ən sıxıntılı vaxtlarında,
qaranlıqda, zülmətdə yığışırlar.
Hər oxucu öz kədərini, ümidini,
sevgisini gətirir. Mahiyyətcə
şeir, poeziya, ədəbiyyat insanları birləşdirməyə
xidmət edir. Bu o demək deyil ki,
insanları kollektivləşdirir, xeyr,
doğmalaşdırır, bir hissin, duyğunun başına
yığır. İnsan özünə
həmdərd tapır. Fizuli necə
deyirdi? “dərd çox, həmdərd
yox”. Sözün hərfi mənasında bəlkə
də heç həmdərd tapa bilmirdi Fizuli, amma şeirləri
görün nə qədər həmdərd topladı onun
başına. Bax, budur poeziya.
-Vaxt
vardı bizim şairləri oxuyanda şeirlərindən yaz
qoxusu, bənövşə ətri gəlirdi. Bu gün Azərbaycan
ədəbiyyatı ziyalı itirir, illərlə
kitablarıyla böyüdüyümz insanları itirməklə
məşğuldu...
-Bu itkilərin
ən təbiisi fiziki itirməkdi. İnsan
yaşadı, öldü. Bu itkiyə, nə
qədər ağır olsa da, dözmək olur. Bir də var mənəvi itirəsən,
tanıdığın, inandığın, sevdiyin adamlar zaman
keçdikcə dəyişsinlər, sənin sevginə layiq
olmasınlar. Məncə, bu daha
ağır itkidir.
O ətrin,
qoxunun itməsinə gəlincə, əsas səbəblərdən
biri budur ki, dünya çox mexanikləşib. Nə
qədər qəribə olsa da, insanların həyatıyla,
məişətiylə dünyanın texniki inkişafı
bir-birinə çox bağlıdır. Kopernik
nəzəriyyəsinə görə Yer kürəsi həm
öz oxu, həm də Günəşin ətrafında
fırlanır, deyilmi? Rus filosofu Qaçev
deyir ki, XIX əsrin məşhur “Vals” rəqsi də məhz
bu nəzəriyyənin ifadəsidir. Sonra gəlir XX əsr,
nisbilik nəzəriyyəsi, arxasınca Kvant, qırıq
dalğalar... Və bunlar hamısı qəribə
bir şəkildə öz təsirini mədəniyyətdə,
incəsənətdə, musiqidə, hətta rəqslərdə
göstərir. Mən hələ bu
gün həyatda da, sənətdə də baş alıb gedən
mənəvi-əxlaqi deqradasiyanı demirəm. Yəni, hər şey nisbidirsə, heç bir əbədi
dəyər yoxdursa, deməli, nə istəsən etmək
mümkündür.
İndi bizim yaşadığımız dövr istifadəçilər
dövrüdür. Elə bil ki, yaradıcılar
dövrü öz yerini verib istifadəçilər
dövrünə. Mahiyyət etibarilə,
sivilizasiya mədəniyyətin ən yüksək nöqtəsi
olmaqla yanaşı, həm də ölüm nöqtəsidir.
Mexanikləşir hər şey. O şey
ki, qabaq diriydi, canlıydı, hərəkətdəydi,
artıq mexanikləşir. Və bu mexanikləşmə,
istifadəçilik həm də keçir insan münasibətlərinə,
sevgiyə, ədəbiyyata. “Hər şeydən bir az” prinsipi bədii yaradıcılığa da
yoluxur. Bu prinsip poeziyaya tamamilə yaddır,
çünki şairliyin birinci şərti bənzərsizlikdir.
Qəribədir, əsl şairlər əsrlər
boyu ən əbədi hissləri hər dəfə yenidən
sənə deyirlər. Və onların
dedikləri də hər dəfə yeni və gözlənilməz
olur. Bunun səbəbi səmimiyyətdədir.
Hər bir insan səmimi olduqca maraqlıdır.
Şair də o cümlədən.
Mən o fikirlə razı deyiləm ki, şair
yaşlandıqca təcrübəsi artır, ustalaşır. Xeyr, hər
yaşında şair səmimi və təbiidirsə
maraqlıdır. Bir də ki, yaş məsələsi
özü də şərtidir. Svetayeva
deyirdi ki, “Bizim övladlarımız bizdən
yaşlıdır”. Nəyə görə?
Biz onlardan yaşlıyıq keçmişə
görə, onlar bizdən yaşlıdır gələcəyə
görə. Svetayevanın bu fikrini bir az
xırdalasaq, maraqlı mənzərə alınar. Məsələ burasındadır ki, bizim
yaşadığımız, yəni onların görmədiyi
keçmişdən balalarımızın xəbəri var.
Özümüz danışmışq, kitablardan oxuyublar.
Amma onların yaşayacağı, yəni bizim
görməyəcəyimiz gələcəkdən isə xəbərimiz
yoxdur və olmayacaq da. Bununla belə, bu gün bizim
bütün etdiklərimiz, yazdıqlarımız gələcək
üçündür, ən azı unudulmamaq
üçün...
-Bu
yaxınlarda bir şeirinizi oxudum...
Burda dava
çoxdan bitib,
Hər yanda çal-çağırdı.
Ölən
ölüb, itən itib,
Bayraqlar
qan içində...
Bu kədərli misraları
nə vaxt yazmısınız?
-Azı
on il bundan əvvəl, kədərli bir
vaxtımda. Amma o şeirdəki ağrı və
kədər yəqin mən duyduğumdan, hətta
yazdığımdan da artıqdır. Çünki,
hər hansı bir şeirin təsir gücünü,
ordakı hissin, fikrin dərinliyini tam dəqiqliklə
ölçmək qeyri-mümkündür. Şeir təkcə şairin yox, həm də
oxucunundur. Şair hər yazdığı
şeirə öz ömrü, ağlı və
hissiyyatıyla gəlib çıxdığı kimi, oxucu da
hər oxuduğu şeirə öz ömrü, ağlı və
hissiyyatıyla gəlib çıxır. Və
müxtəlif oxucular eyni şeirdən tamamilə müxtəlif
mətləblər, nəticələr çıxara bilərlər.
Ümumiyyətlə, gözəl şeir nədir?
Məncə, o şeir gözəldir ki, ona bir
misra da artırmaq, ya azaltmaq mümkün deyil.
Bir
neçə il bundan əvvəl oğlum
arxivimi toplamağa başlayanda gördüm ki, kifayət qədər
məşhur olan şeirlərimin ayrı-ayrı
misralarının, bəndlərinin, bəzən hətta
sonluqlarının başqa variantları da varmış. Mən o variantları pozmuşamsa, deməli hiss eləmişəm
ki, bu son deyil, bundan daha gözəli var. Əgər bir şey
yoxdursa, sən onun varlığını necə hiss edə
bilərsən, ona sarı necə gedə bilərsən?
Deməli, bizim yazdığımız hər
misranın, bəndin ən gözəl variantı doğrudan
da da var, amma bunu duymaq, o varianta doğru getmək hər
şairin işi deyil. Əgər insan daxilən
səmimiyyətini itiribsə, istəyir nə qədər
böyük şair olur olsun, artıq o yol onun
üçün bağlanır. Şeir mənəvi
hadisədir, ruh hadisəsidir.
-Ramiz
müəllim, yanılmıramsa, sizin şeirlərinizdə
bir sevgiliyə edilən küskünlük kimi incə bir sitəm
var...
-Mənim
dünyada ən sevdyim adam atam olub. Anamı da çox sevirdim. O, bu yaxınlarda rəhmətə
getdi. Nə qədər qəribə olsa da, mənə
elə gəlir ki, anama borclu qalmamışam. Mən onu doyunca sevdim, o da məni. Bir də ki,
anam atamdan sonra on il yaşadı. Bu qədər yaşamağından sanki özü
də utanırdı, getmək istəyirdi. Amma mən onu getməyə qoymurdum, həkimlərin,
dərmanların köməyilə saxlayırdım. Atam isə öləndə 82 yaşı olsa da, hiss
eləyirdim ki, yaşamaqdan doymayıb. Bu
günəcən mənə elə gəlir ki, ona bayramlar
düzəldə bilərdim, onun ömrünü azı
dörd beş-ay da uzada bilərdim. Amma
olmadı, bu hiss hələ də mənə rahatlıq
vermir. Sözümün canı odur ki, mənim bu
dünyada atam qədər sevdiyim və atam qədər də
həssas olduğum ikinci bir adam olmayıb.
Xüsusən cavanlıqda ondan daha çox
küsürdüm, inciyirdim amma hamıdan da çox sevirdim.
-“Qara paltarlı qadın” və
bu səpgidə digər şeirləriniz nəyin bəhrəsidir? Ramiz müəllimin həyatında elə bir məqam
varmı ki, o onun sarı simidi?
-Bilirsiz, əvvəla
“Qara paltarlı qadın” və digərləri hərəsi
bir məqamın, bir hissin mənzərəsidir. Amma
qadınlarla bağlı mən həmişə
düşünürəm ki, Yevtişenko doğru deyib:
“Görün biz qadını nə qədər
alçaltmışıq ki, onu kişiyə bərabər
tutmuşuq?” Həmişə demişəm,
qadın kişinin başının tacıdır. Qadın yeganə məxluqdur ki, mən kişinin onu
tərifləməyini, hətta ona yaltaqlanmağını da
qəbul edə bilərəm. Yaltaqlığın
bütün başqa növləri qəbulolunmazdır. Ən dözülməz məqam isə
qadının yaltaqlanmağıdır; evdə, işdə ya
televiziya ekranında, fərqi yoxdur. Nə isə... Həyatımızda çox şeylər olub,
çox şeirlər yazılıb. Bu
günəcən çap olunanları da var, olunmayanları
da. Bəzən bir təsadüfi, ötəri
görüşdən də şeir doğula bilər.
Amma mənim bildiyim həqiqiət budur ki, yaradıcı adam üçün ailə çox vacib şərtdir.
Anarın bir sözü var, deyir,
yazıçı arvadı olmaq çətindir, amma
yazıçı arvadın əri olmaq da asan deyil. Anarın sözü olmasın, bu cəhətdən
bizdə daha asan variantdır. Bir də ki,
şeirlərdə, xüsusən də sevgi şeirlərində
konkret ünvanlar axtarmaq onları daraldır. Yazdıqlarımız haçansa
yaşadığımız hisslərdir. Amma
bu o demək deyil ki, yazdıqlarımızın hamısı
bioqrafikdir. O ki, qaldı “Qara paltarlı qadın”a, o
şeir kifayət qədər populyardır. Mən
onu hardasa 80-ci illərin əvvəlində yazmışam və
elə də qeyri-adi şeir saymıram, amma görünür
çox adamların ürəyindən xəbər verir.
Hər şeir öz həyatını
yaşayır. Mənim özümün də
öz yazdıqlarıma verdiyim qiymət var.
-Yaradıcılığınızda
qeyri-adi hesab elədiyiniz şeirləriniz varmı?
-Yazılıbsa,
deməli adiləşib. Qeyri-adi hissləri sözə
çevirməyi bacarmısan artıq. Mənim
çox ciddi saydığım şeirlərim var ki, onlar o qədər
də populyar deyil. Məsələn,
“Addım” şeiri, “Ölüm kölgəsi”, “Yorğunluq” və
s. Belə şeirlər kifayət qədərdi.
Götürək elə “Çarmıxdakı İsa”nı. Bir müsəlmanın
bunu yazmağı sadə şey deyil. Və
təbii ki, poeziyada ən ciddi işim hələlik “Süd
dişinin ağrısı”dır. Bilirsiz, ən
qeyri-adi, ən mürəkkəb şeirdə də bir sadə,
tanış kod olmalıdır. “Ayrılıq”ı götürün. “Yenə bu şəhərdə üz-üzə gəldik”
misrasından daha adi, bayağı misra düşünmək
çətindir. Amma “neyləyək
ayrıca şəhərimiz yox” deyəndə situasiya dəyişir.
İkinci misra ilə birinci misranın arasında bir ironik məqam
var. Əslində, o şeir təkcə bir kişi
ilə qadının ayrılmağı haqqında deyil,
insanın özünün-özü ilə
ayrılmağı haqqındadır. Tale
haqqındadır. Amerika yazıçısı Tomas
Vulfun “Öz evinə boylan, mələk” adlı romanında
belə bir sətir var: “dörd min il bundan əvvəl Kritdə
başlayan sevgi dünən Texasda vüsala yetdi”. Mən o düşüncədəyəm ki, bu
dünyada təsadüfi heç nə yoxdur, heç kəs
dünyaya təsadüfən gəlmir. Hər
bir insan seçilmişdir. Bunu bilmək
insanın həm özünə hörmət hissini, həm də
məsuliyyət hissini artırır.
-Ramiz müəllim, bildiyimiz kimi Quran
bütün insanlığın kitabıdır. Quranın şifrəsi də "Yasin"dir. Sizin
necə, hər kəsin bildiyi, amma şifrəsini sadəcə
sizin bildiyiniz şeirləriniz varmı?
-Hər
bir şairin özü üçün şifrələnmiş
şeirləri çoxdur. Və onu oxuyanlar o
gözlə oxumurlar. Elə bilirsiz, biz ərəb, fars dilini gözəl bilsək, Fizulinin bildiyi
bütün elmləri öyrənsək, onun şeirlərini
tam anlaya bilərik? Xeyr. Axı
şairin hissiyyatı da var. Onun duyduqlarını gərək
duyasan. Bu mümkündürmü? Hər oxucu şeirin bir tərəfini görür.
Mənim “Kəpənək qanadları” silsiləsindən
olan nəğmələrim çox oxunur. Amma görürsüz, heç bir aşıq
onları oxumur. Çünki orda
aşıq üçün kod yoxdur. “Addım”
şeirində də oxucu üçün tanış
kod yoxdur. Mən o şeiri yazmışam 1978-ci
ildə, Moskvada oxuyanda. SSRİ-dən xaricə
emiqrasiya vardı, amma Azərbaycandan kimsə getmirdi. Onda o şeiri yazdım ki, göstərim mən niyə
getmirəm. Onu hərə bir cür oxuya
bilər. Mənim yadımdadır ki,
Moskvada şeirlərim çap olunmalıydı, o şeirə
görə buraxmadılar. 1980-ci ildə isə
burda çap olundu, çünki o şifrəni bilmədilər.
Əslində, bəlkə də ondan daha
genişdi o şeirin mahiyyəti. Çünki
şair də şeirdə nə dediyini sona qədər bilməyə
bilər. Axı şeir təkcə bizlik
deyil.
-O şair o şifrəni açmasa,
oxucu da onu çözə bilməsə o şifrə elə
gizlimi qalacaq?
-Mənə
elə gəlir ki, çox şeylər hətta şairin
özü üçün də gizlidir. Şeirə
adi məntiqlə yanaşmaq olmaz. Məntiq
düz istiqamətli, xətti düşüncədir. Onunla poetik həqiqətləri izah edə bilməzsən.
Çox adam bunu bilmədiyinə görə
şairlə vuruşur. Elə şeirlər var
ki, onlar yalnız ruhun ifadəsidir. Orda
şair barmağı yoxdur. Elə bil bir nəfəsdir,
havada gəzir. O şeirlər gözəldi ki, orda əl
olmasın, güc hiss edillməsin. Güc hiss edilirsə, bu, şeirin zəifliyidir. Deməli,
sənin o şeirə gücün çatmayıb. Güc əriməlidir misralarda. Oxucu o
gücü hiss eləməməlidir, hiss eləsə
müqavimət göstərəcək, elmdə olduğu
kimi. Halbuki elmlə poeziya ayrı-ayrı
şeylərdir. Elm fərqləndirmə,
poeziya isə bənzətmələr üzərində
qurulur.
-Bu
ömür yaşamağa dəydimi?
-Missiyasız
insan yoxdur. Hətta bizə ən mənasız görünən
adam da mənasızlığın nə
olduğunu göstərmək üçün yaşayır.
Bu dünyaya gəlişimizin özü elə
xoşbəxtlikdir. Şair kimi də,
yazıçı kimi də, mənə elə gəlir ki,
çox şeyləri reallaşdıra bilməmişəm.
Qətiyyən təvazökarlıq eləmirəm,
mənim elə bir şeirim yoxdur ki, onu yazanda sözün tam
mənasında istədiyimi alım. İstənilən
şeirim mənim almaq istədiyimdən azdır.
Puşkinin əlyazmalarında cəmi bircə yerdə belə
bir ifadə var,”Ay səni Puşkin, ay səni köpəyoğlu!..” O boyda yaradıcılığında bircə
dəfə yazdığından özü də vəcdə
gəlib. Onun elə misraları var ki, üstündə otuz
düzəlişi var. O otuz düzəlişi edən adam nəyə sevinəcək ki?
Oğlum arxivimi yığanda öz qaralamalarıma
baxıb düşündüm ki, artıq şairlərdən
qaralamalar qalmayacaq. Komputerdə qaralamaları saxlamırsan
ki. Hamısı ağlamadır. Amma
qaralamaların içində eşələnməkdən
gözəl iş yoxdur. Şairin
emalatxanasıdır qaralamalar. Komputerin gəlməyi
ilə biz görün nələri itiririk. Bu da o deməkdir ki, ədəbiyyatın
yaddaşı itir.
-Bu missiya, bu cür olmaq sizi yorurmu?
-Bir
şeirimdə belə yazmışam: “ilahi, al məni bunun əlindən...”
Bilirsiz, insan özündən yorulur. Bu təkcə
şairlərə aid deyil. Amma xüsusən
də şairlərə aiddir.
Sən də
gec tez bezəcəksən,
Adam hər seydən bezir.
Quş da
uçmaqdan yorulur,
Allah da göydən bezir.
Şair də
sözdən iyrənir,
Söz də şairdən bezir.
Lap
yüz ilin ölüsü də
bir
gün qəbirdən bezir.
Küçədə
rastına çıxsa
yüz
il qabaq ölənlər,-
Qorxma, salam ver -keç, qorxsun
qoy
arxanca gələnlər...
Ölülərlə
dirilərin
yaxşı tutur dostlugu.
Haçan
olub bir ölünün
bu
dostluğu pozduğu?!
...Get, əlimi
üzdüm səndən,
Getməsən dalaşarıq.
Gəl
ayrılaq, küsdüm səndən,
Ölərəm,
barışarıq...
Ölümlə həyatın bəlkə heç o qədər
fərqi yoxdu.
Eynşteyn demişkən, hər şey nisbidir.
Borxes deyirdi ki, insan ölümdən sonra nə
olduğunu bilsə, bəlkə də poeziyaya daha ehtiyac
qalmaz.
-Sizin şeirlərinizin başqa bir
qoxusu var, oxucunuz olan-olmayan o şeirlə rastlaşanlar bilir
ki, bu sizin şeirinizdir. Bir növ adamın
başına hava gətirir. O hava nədir ki, ondan
hamıda var və sizin şeirlərinizi oxuyanda baş
qaldırır ki, mən burdayam?
-Bir dəfə
İncəsənət universitetində imtahan vaxtı tələbələrin
çoxu mənim şeirlərimi deyir. Axırda
prorektor üzünü tutur müəlimlərə, deyir, nə
qədər ki, burda dərs deyən sizsiz və nə qədər
ki, orda Ramiz Rövşən var, bu universitet elə dəli-dülü
buraxacaq.
Əslində hər şair şeirə öz ahəngini,
öz havasını gətirir. Şair var ki, onda o
hava var, şair var ki, yoxdu. Şairliyin
mahiyyətindədir müxaliflik. Sən
dünyadakı bu hava ilə barışmırsan deyə
öz havanı gətirirsən də. “Yaradıcı adam” niyə deyilir? Axı, Yaradan
bir tək göydədir. “Mədəniyyət
süni təbiət”dir deyirlər. Biri var
Allahın yaratdığı ağac, biri də var şairin.
Allah bu dünyanı sözdən
yaratdığı kimi, şair də sözün köməyilə
bu dünyadakı hər şeyin daha yaxşısını
yaratmaq istəyir. Və eyni zamanda sözdən azad
olmağa can atır.
Şopenhauer deyirdi ki, “Bütün sənətlər
musiqi olmaq istəyir”. Bilirsiz niyə? Musiqidə
söz yoxdu axı. Və beləcə,
şeir sözdən, rəsm rəngdən, heykəl mərmərdən
azad olmaq istəyir. Hər şeydə
zaman və məkan var, amma musiqidə sadəcə zaman var, məkan
yoxdur. “Ay sonatası”nı dinləyəndə
ayı görmürsən ki. Ya da Alim oxuyanda.
Alim özü bir tərəfə baş
alıb gedir, biz hərəmiz də bir tərəfə.
Amma hamımızı o səs aparır. Bu mənada mədəniyyət, ədəbiyyat,
musiqi, bunların hamısında ilahi başlanğıc da
var, iblisanə başlanğıc da. Sənət
insanı ekstaza gətirmək gücündədir. Sevgi kimi. Biri var insanı
özünə qaytaran, biri də var özündən
çıxaran sənət. Biri var səhnədə
müğənni oxuyur, sən coşub yerindən
sıçrayirsan, fit çalırsan, dəli kimi
qışqırıb bağırırsan. Biri də var Alim kimi, sən onu dinlədikcə
oturduğun kresloda batırsan. Şeir də
eləcə. Əbədi olan insanı
özünə qaytarandır. İnsan hər
dəfə o şeiri oxuyub özünə qayıdanda bəzən
heç o vaxtacan tanımadığı başqa bir
“özünü” də tapır. Böyük
sənət buna deyilir.
-Burda bir az da dərvişlik,
sufilik varmı?
-Dünyada
ən sevilən, ən populyar şair Mövlanədır. Və Mövlanə dünya fikrinə təsir edən
beşlikdədir. Ekzistensial fəlsəfənin
bir çox xəttləri birbaşa sufiliyə gedib
çıxır. Bilə-bilə, bilməyə-bilməyə.
Qaranlıqda
bir birini,
Quşlar səsindən tanıyır.
Qu
quşunu zalım əcəl
Son nəğməsindən tanıyır.
Mən
ayrı quşam, ayrı quş,
Yarı
bülbül, yarı bayquş,
Bu
dünyanı mən boyda quş
Öz qəfəsindən tanıyır.
Ha yusa da
üz-gözünü,
Çaşır
görəndə özünü,
Adam
öləndə özünü
Son nəfəsindən tanıyır.
Ekzistensial düşüncənin mahiyyəti
burdadır. Və burdan sufiliyə birbaşa yolu görməmək
mümkün deyil. Ümumiyyətlə, Qərb
mədəniyyətinə, fəlsəfəsinə,
poeziyasına Şərqin təsiri həddindən artıq
çoxdur.
-Patriotluq...
-Yox, məsələ
patriotluqda deyil. Bilirsiz, hər milətin
varlığını hər şeydən əvvəl onun
dili əks etdirir. Siz bir baxın, rus dilində
cins fəqri isimlərdə, əvəzliklərdə, fellərdə
də var. İngilis, fransız, alman dillərinin
hamısında da ən azı əvəzliklərdə var.
Bizim dilimizdə isə ancaq gəlmə sözlərdədir;
şair, şairə, katib, katibə. Bizim
dildə cins ayrımı yoxdur. Niyə?
Çünki Türk düşüncəsində
qadın-kişi ayrı seçkiliyi olmayıb. Türk dili də bunun açıq-aydın ifadəsidir.
Mənim üçün bütün millətlər
dəyərlidir, amma yaxşı və pis, bəyəndiyim və
bəyənmədiyim bütün cəhətləriylə
birgə mənə ən doğma və əziz olanı
öz millətimdir. Əgər bu
patriotluqdursa, onda hə, mən patriotam.
Nigar İsfəndiyarqızı
Kaspi.-2013.-20-22 aprel.-S.16-21